Predstavljanje poezije Katarine Sarić

U Beogradu je objavljena dvotomna poetska zbirka crnogorske književnice Katarine Sarić i nakon promocija na jesenjem sajmu knjiga i Polet Art Distriktu na kojima su o autorkinom djelu govorili Vladimir Kecmanović i Dušan Vesić, knjiga je stigla i u Podgoricu gdje je predstavljena u klubu kulture Soba – Tarantino. Autorka je performans akterka jer je poezija koju piše namijenjena za scenski nastup a njome će se predstaviti i na ovogodišnjem festivalu Sarajevska zima koji nosi naslov ,,Buka i bijes“ , gdje će, skupa sa preko hiljadu učesnika iz cijelog svijeta, predstavljati crnogorsku novu scenu.

A u rodnoj Budvi, u izdavaštvu JU ,,Narodna biblioteka“ izašla je još jedna autorkina zbirka ,,Svejadno mi je i ostale dijagnoze socijale“ koja je promovisana na Akademiji znanja. O djelu crnogorske autorke izdvajamo kritike dr Marije Krivokapić i dr Dubravke Đurić, koje su se našle među recenzentkinjama zbirki, a takođe i izdvajane prikaze dr Vesne Vukićević Janković i mr Natalije Đaletić

Natalija Đaletić:

Njene pesme su uobličene kao monolog ili, zapravo, kao dijalog dva glasa, muškog i ženskog. Time autorka signalizira hibridni status pesama. Muški i ženski glas, mada artikulisani u nizu odvojenih pesama od kojih svaki ima svoj naslov, obraćaju se onom ženskom, odnosno muškom drugom. Poezija, proza i drama često u središte lirske/narativne/dramske konstrukcije postavljaju heteroseksualnu ljubav i kompleksne heteronormativne ljubavne zaplete. Za potrebe poetskog modusa govora o heteronormativnoj ljubavi, naša autorka koristi dramski modus, koji se zato očituje kao hibridni spoj sa poetskim modusom. Čitajući ove pesme-monologe možemo rekonstruisati priču o ljubavi, neverstvu, žudnji i neuspehu u ostvarivanju ljubavne veze. Poetsko-dramski monolozi obiluju književnim referencama, od kojih bih samo pomenula Šekspira, koji se može shvatiti i kao autoreferencijalan čin autorke koja svesno radi u poetskom modusu sa drugim – dramskim – žanrom. Književnost se definiše i kao mnemotehnika. Ovo je važno napomenuti jer autorka u monološki-lirski-narativ upliće reference na različite istorijske događaje od lokalnog značaja. Ali pre nego što se pozabavim referencama, napominjem da ova sintagma ukazuje na složenu posredovanost (uslovno rečeno) narativnog zapleta koji u procesu čitanja, koje uključuje vremensko trajanje i postupnost, pred našim očima pojavljuje kao mozaik, sačinjen od mnoštva narativnih fragmenata. Pomenuti ljubavni zaplet se postavlja u geopolitički kontekst dramatičnih promena koje su se odvijale u nedavnoj istoriji crnogorskog društva, jednog od jugoslovenskih/postjugoslovenskih društava koja su stihijskim ratovima ulazila u postkomunističku tranziciju. Sećanje na nekadašnji zajednički kulturno-politički prostor, na značajan deo naše (jugoslovenske) zajedničke istorije, suptilno je utkano pominjanjem geografskih toposa tog nestalog geopolitičkog prostora, koji savremeni politički tokovi nastoje da obrišu. U tom smeru funkcioniše niz referenci, poput srpa i čekića koji su u konkretnom stihu povezani sa „vašom ’Novom’ revolucijom“; zatim se pominje nekadašnja zgrada „Pobjede“, Slavonija i Panonija, zakletva pionira Maršalu, Titova parada, itd. Kada pesnici pišu poeziju, pozicija muškosti se podrazumeva kao norma, ali kada pesnikinje pišu, one često, ukoliko su rodno osvešćene, rade sa konstrukcijom roda. Najpre treba reći da je muški glas u poeziji dugo bio normativan, da su autori imali zagarantovanu hegemonu poziciju, te su s lakoćom mogli artikulisati i muški i ženski lirski subjekt. Žene su morale govoriti iz ženskog lirskog subjekta koji je po sebi u rodnoj hijerarhiji na polju poezije zauzimao inferiornu poeziju [pomenuću neslavno uverenje da žene nemaju umetnički genij i ne mogu proizvesti umetničku vrednost (Đurić 2009; str. 67-85)]. Tokom 20. stoleća pesnikinje su se izborile za pravo na autorski glas i za pravo da u poeziji mogu artikulisati i žensko i muško lirsko ja/lirski glas. Ovo pravo je iskoristila naša autorka artikulišući muški i ženski pesnički subjekt. Čineći to, ona ide korak dalje, tako što ova dva glasa dovode u pitanje demarkacione linije koje stereotipno odvajaju rodne pozicije iz kojih govore. Važno je naglasiti da se ovo izvođenje kritike rodnih pozicija odvija u crnogorskoj postjugoslovenskoj kulturi, koja se smatra jednom od tradicionalno najpatrijarhalnijih. Patrijarhalne kulture ističu muško junaštvo, a muški subjekt ove poezije govori o sopstvenom dezerterstvu u jugoslovenskim ratovima devedesetih godina 20. stoleća. Ženski glas isto tako (kao i muški) ističe junakinjinu snažnu poziciju koju opisuju kao zauzimanje muške subjektaske pozicije, a sve se to dešava, lirski subjekti nam objašnjavaju, u globalnom savremenom kontekstu u kojem žene gube ženskost, dok se stalno ukazuje na značajan aspekt savremene komunikacije koja se odvija posredstvom društvenih mreža. Autorka pominje niz gradova od Njujorka i Moskve, do crnogorskih lokaliteteta, mapirajući kosmopolitski shvaćenu savremenost. Ona takođe ukazuje na lokalnu epsku paradigmu, koja sadrži i kritički stav i konstataciju stanja (“Čitao sam je kao poeziju naših crnogorskih gora / čistu žuboravu epiku“), a iskazan je i kritički stav prema mitskoj (herojsko-patrijarhalnoj) tradiciji plemena u kojoj se žensko shvata kao „tuđa večera“. Ipak, pošto je crnogorska poezija sad već neupitno u savremenoj (modernističkoj) paradigmi, odnos prema tradiciji je i kritički i ozbiljan i neutralan i pomalo parodijski – otuda pominjanje i usmene epske tradicije, posebno ženskih likova (veštica, Anđelija, Gojkovica…), kao i autora i likova pisane književnosti, poput Andrića i Lalića ili Anike.

Dr Dubravka Đurić:

Preovlađujuća tema u književnom radu Katarine Sarić jeste pozicioniranje žene u savremenom društvu, uopšte, a onda i u crnogorskom. Sarić interesuje da probudi ženu „iz mitskog i bajkovitog sna u kojem ona pasivno čeka princa spasioca“, kaže ona u jednom intervjuu, „u čijem će zagrljaju početi i završiti sav svijet žene“ (Koprivica 2014.). Zato se u njenim novijim radovima ocrtavaju tri važnija konteksta u kojima se postavlja crnogorska žena danas, a to su: kontekst amputiranosti, kontekst modernosti, tj. evropeiziranosti, poslovnosti i uglađenosti, i kontekst domaćinstva, odnosno majčinstva, kuhinje i bračnog kreveta. Mogli bismo reći da u njenoj književnosti čitamo kako bi se crnogorska žena danas izrazila ukoliko bi se oživio njen autentični jezik, amputiran rečenim kontekstima, koji su odredili preovladavajuće vrijednosti i značenja. I zbog toga što su ovi konteksti značajno magnetizovani figurom muškarca, koji je, takođe, značajno neprilagođen novom sistemu vrijednosti koji se globalizacijom neprestano iznova podriva i stvara, u njenom tekstu kroz slike savremenosti uporno probija jedan stari, zaspali i skoro zaboravljen jezik Crnogorke, ali nikada u cilju buđenja patrijarhalne tradicije, već radi uočene potrebe povratka na neke stabilnije osnove, a koje su postajale prije nego se crnogorska žena opredijelila za neizvjesnu modernost u još manje izvjesnoj joj savremenosti.

            Ova neizvjesnost može se liječiti načinom na koji o njoj mislimo i govorimo, smatra Sarić, pa je u njenom radu naglašen intentio auctoris. Ovakva odluka autorke kao i njena samosvjesna pozicija posebno se ističe naspram usporenog crnogorskog čitalačkog očekivanja od tzv. ženskog pisma, kao i usljed preovladavajućeg samo-identifikovanja savremenog crnogorskog ženskog autorstva unutar, skoro isključivo, lirskih okvira, a često i da bi se udovoljilo samovolji instrumentalizovanog razuma, uređivačke politike, vlasti ugrađene i u čin čitanja i u čin pisanja. Ovdje postavljamo goruće interpretativno i teorijsko pitanje: kako će se autor, i kao osoba od krvi i mesa, i kao politički subjekat, i kao autorska-funkcija osloboditi funkcije vlasti? Kako će se osloboditi znanja koje proizvodi vlast? Kako će se izboriti za lično opredjeljenje i onda ga artikulisati? Prema tome, možemo definisati i četvrti kontekst, onaj autorstva, i to ženskog, u monološkoj kulturi savremenog crnogorstva. Čak se i u veoma dobronamjernom skorašnjem čitanju Balše Brkovića osjeća težina patrijarhalnog naslijeđa, koje sebe, čak i ovdje mora da potvrdi. On govori kako činjenica da su „autorke postale vidljive, budući da vrlo često imate muške autore koji su ili zamoreni ili su na neki način zaneseni nekim drugim poljima djelovanja“, svjedoči o „onim pravim i suštinskim promjenama koje se dešavaju u nekim društvima“ (2014). Ova afirmacija, koja implicira polarizaciju, određuje kako će ženski pisac shvatiti sopstveno autorstvo. U pjesmi „Moja žena“ lirska persona prihvata tradicionalnu poziciju žene, kao i to da je „tek […] pratilja najpoznatijeg mizantropa“, jer je odrasla u vremenu od „čuvene osme sjednice/ i neke jogurt revolucije“, koji joj nije dozvolio da se nauči da postane ženom. Nju nije imao ko da nauči „kako se čupaju trepavice/ izbjeljuje lice/ i briju noge…/ ustaje poslije skoka/ mačkasto proteže“ jer „žene iz moje porodice rade u dvije smjene“.] Njeno se razumijevanje onoga šta je žena neprestano podriva kontradiktornim zahtjevima. Tek što se „protegnula“, kaže ona, „kad pojavljuju se unisex brojevi/ u Viva Vero/ kategorije lastex i ostale hermafrodit novotarije“. Ona polako postaje on, „bez štita i oklopa/ kvazi-nova Amazonka“. Onda se odjednom nalazi među „armijama nekih muških žena“, pa te žene postaju vuci, „mas-medijalne horde“, a onda psi koji „laju i reže“, dok promovišu ženska prava, uključenje žena u javni život i politiku, „suču bradu i brkove“. Za nju je ovo prosuta ženstvenost, koju ona odbija, dok opipava vrelu peglu, „ona piše/ ona plete/ i kopča podsuknje na duple igle […] gleda u špigle/ ne žuri nigdje“.

            No, kako se izražava u pjesmi „Vampiruša“, svijet u kojem ona želi da bude žena nije lijepo ni udobno mjesto, pa više ne može biti lijepe poezije i poezije laskanja. Njena poezija je gruba i, iako duboko promišljena i sa obiljem aluzija na književnost koja joj prethodi i definišuće momente u istoriji i filozofiji, puna je opscenih riječi i uličnih fraza. Zato je njena pjesma tvrdoglavo buntovna i poput vampira se ustaje u mraku da nam pije krv. A takva je pjesma rodila autorku. Dr Marija Krivokapić

Dr Marija Krivokapić:

“Poetske zamke Katarine Sarić / Katarina je pjesnikinja zamki. 
Logičkih, tekstualnih, poetskih, konotativnih. 
Životnih. Legitimisanih dvijema krajnostima: životvornošću i razaranjem.
Životom i Smrću! 
Pritom, nije u pitanju bilo kakva logička zvrčka, bezazleno poigravanje, bestežinski kalaburm kalaburma radi, već sama struktura logosa kao silogističke figuracije koja posjeduje realni učinak. Katarinu zanima funkcija onoga što se, u sklopu silogizma, zove ratio ili causa efficiens, koji, uz ratio materialis, formalis, finalis, čini sklop suda potpunim, dajući nečemu razlog postojanja kao Djelanja, kao Čina, Efektuacije ili Afekcije, ali u isti mah i nepotpunim, jer ga prenosi iz pjesničkog bića po sebi, u stvar za Drugo, u postojanje; iz imanencije u transcendenciju.”

Dr Vesna Vukićević Janković: 

Poetski lavirint Katarine Sarić izgrađen je od intertekstualnih dijalogizacija i metatekstualnih opservacija, subverzivnih zahvata u tradicionalne modele, te stereotipizaciju i tabuiranje žene i ženskog principa, uz osviještenu poziciju izvan sociokulturne i biopolitičke uslovljenosti. Njeni stihovni konstrukti uznemiravaju, zbacuju maske, uslovljavaju potrese ontoloskog statusa subjekta i teksta, umnožavajući interpretativne mogućnosti fikcionalne zbilje. Pjesnički subjekt Katarine Sarić oličava se u prekoračenju granice i visokosvjesno se osvjedočava u činu svojevrsnog hybrisa, čime baca rukavicu u lice učaurenim shvatanjima i okamenjenim modelima svijeta koji počivaju na odsustvu slobodnog djelovanja i izbora. 

---