Zoran Talović:
Iz istorije crnogorske policije
Izgradnja i razvoj policijskih službi u Crnoj Gori do 1918.godine
Zoran Talović je rođen 12. januara 1959. u Podgorici, Crna Gora.
Obrazovanje: Diplomirani pravnik – diplomirao na Pravnom fakultetu u Podgorici 1981.
Radno iskustvo: Ministarstvo unutrašnjih poslova – Uprava policije od 1984. – 2012.g.
Obavljao poslove:
– Planiranja i razvoja policijskog sistema, izrade strateških i reformskih dokumenata, projekata i dr.;
– Prvog glavnog i odgovornog urednika časopisa Uprave policije „Policijski glasnik” i idejni tvorac časopisa (http://www.upravapolicije.com/fajlovi/upravapolicije/attach_fajlovi/lat/policijski-glasnik/2012/11/pdf/Policijski_glasnik_broj_14.pdf;)
– Člana Uređivačkog odbora časopisa Perjanik;
– Urednika elektronskog informativog glasila Udruženja direktora policija zemalja Jugoistočne Evrope ( Southeast Europe Police Chiefs Association – SEPCA), “SEPCA Newsletter”(http://www.sepca-see.eu/images/stories/NS40.pdf).
Znanja i kvalifikacije:
Uspješno završen veliki broj obuka i edukativnih programa, među kojima i:
– obuka za strateško planiranje u organizaciji RCMP – Kraljevske kanadske konjičke policije;
– obuka za strateško planiranje u organizaciji DIHR-a – Danskog institita za ljudska prava iz Kopenhagena;
– kurs i obuka za izradu i pisanje projekata u organizaciji OEBS-a;
– kurs za strateško planiranje u javno sektoru u organizaciji OEBS-a i Meritum International – Menagemnt Education & Consultancy;
– edukativni program obuka za menadžment kod ILM Institute of Leadership & Management – Uvodna diploma iz Menadžmenta;
– obuku za strateško upravljanje i planiranje, u organizaciji Nacionalne policije Turske.
Znanje stranih jezika: Engleski jezik
Specijalnost:
Strateško planiranje u policiji, Reforme policije, Istorija policije, Istorija crnogorske
policije
Ostalo:
Učesnik velikog broja seminara i konferencija međunarodnog i nacionalnog karaktera i značaja, kao i studijskih i ekspertskih posjeta zemljama EU.
Koordinator i učesnik velikog broja projekata koji su za cilj imali reforme policijskog sistema i razvoj strateškog planiranja.
Rukovodilac i član velikog broja radnih grupa i stručnih timova.
Objavljivao članke i tekstove u naučno-stručnom časopisu „Perjanik“ i časopisu „Policijski glasnik“
Kontakt:
Mobile: +382 67 284 494
+382 63 284 494
E-mail: zortal@t-com.me
Adresa: Podgorica, Bul. Save Kovačevića 9
IZGRADNJA I RAZVOJ POLICIJSKIH SLUŽBI U CRNOJ GORI DO 1918.GODINE
Korijeni nastanka policije sežu daleko u istoriju. Osnivanje policije sa atributima moderne policijske organizacije, vezuje se za Rimsko carstvo i period vladavine Gaja Oktavijana Avgusta (63. p.n.e.- 14.n.e.), koji je, u sklopu reorganizacije državnog aparata prvi uspostavio policijske snage, koje su bile finansirane iz budžeta i direktno odgovorne imperatoru. Disciplinovana i reorganizovana vojska činila je materijalni oslonac Oktavijanove vlasti. U tom smislu, u povlašćenom položaju nalazile su se pretorijanske kohorte koje su bile raspoređene u samom Rimu i Italiji radi zaštite careve ličnosti i održavanja unutrašnjeg reda. Posebne kohorte vršile su policijsku službu u Rimu (cohortes urbanae i cohortes vigilum). U gradskoj upravi uspostavljeni su položaji gradskog prefekta (preafectus urbi), čija je dužnost bila da se, primjenom izvršne i sudske vlasti, stara o održavanju javnog poretka, i šefa policije (preafectus vigilium), koji je odluke izvršne vlasti sprovodio u djelo. Gaj Oktavijan je ustanovio tri (kasnije četiri) gradske kohorte (cohortes urbanae), zadužene za neku vrstu policijske službe, a bilo je i sedam kohorti vigilum (cohortes vigilium) sa po 1000 ljudi, kao noćna straža (protiv požara i sl.). Objema ovim vrstama kohorti zapovjedali su njihovi posebni prefekti.
Kasnije, u periodu feudalizma, sve do 16. vijeka, teško da se može govoriti o postojanju policijskih organizacija u ovom smislu riječi. Međutim, sa jačanjem centralističkih tendencija u organizovanju državne vlasti i osnivanjem prvih apsolutističkih monarhija sve više se poklanja pažnja zahtjevima za uspostavljanjem efikasne i, u organizacionom smislu, snažne policijske organizacije.
Početkom 16. vijeka, u Francuskoj, policija dobija svoje izvorno značenje i ulogu, čiji je osnovni zadatak bio unutrašnja zaštita i nadzorna komponenta. Prva preciznija determinacija pojma policije, kao i sužavanje odnosno određivanje njenih dužnosti, potiče iz vremena vladavine Fransoa I (1494. – 1547.godine). Ovaj francuski kralj je 25. januara 1536. godine osnovao vojne formacije zadužene za bezbjednost puteva i reda u unutrašnjosti zemlje.
Već krajem 16. vijeka, u Francuskoj i Rusiji, a kasnije i u ostalim evropskim državama, dolazi do osnivanja policijskih jedinica sa tačno određenim djelokrugom u sklopu državne uprave.
Pojava policijskih organizacija u savremenom smislu posebno se intenzivirala tokom 18. i 19. vijeka, kada dolazi do formiranja državnih struktura za obavljanje pojedinih upravnih zadataka. Formiraju se i posebne upravne organizacije za obavljanje policijskih poslova prema načelu stvarne i teritorijalne nadležnosti čime se stvaraju temelji pojedinih policijskih sistema. U tom procesu prednjače Francuska, sa svojim centralizovanim ustrojstvom državne uprave, pa time i policije, kao i Engleska, sa svojim tradicionalnim decentralizovanim modelom. Upravo će ova dva modela u daljem razvoju postati uzori za formiranje policijskih sistema širom svijeta.
U Francuskoj je 1791. godine stvorena i posebna policijska formacija Nacionalna žandarmerija (Gendarmerie nationale). Napoleon ju je ustrojio kao državnu silu za održavanje javnog reda i mira. Bila je vojnički ustrojena, u sklopu oružanih snaga, ali pod upravom Ministarstva unutrašnjih poslova i sudova. Ovu organizaciju kopirale su skoro sve evropske zemlje.
Svoj nagli razvoj policija je doživjela početkom 19. vijeka, kada je intenzivna industrijalizacija posljedično dovela do porasta kriminala i narušavanja javnog reda u nabujalim urbanim sredinama. Ključni trenutak u razvoju policijskih struktura predstavlja osnivanje Londonske Metropoliten policije (London Metropolitan Police Force) 1829.godine u Engleskoj, kao prve policijske organizacije u modernom smislu te riječi.
Savremeni funkcionalni pojam policije svoju prepoznatljivost dobija krajem 19. vijeka, kаda sе pod ovim pojmom, u funkcionalnom smislu, najčešće podrazumijevaju poslovi koji se se odnose na održavanje javnog poretka odnosno javnog reda i mira i na suzbijanje kriminalnih aktivnosti U skladu sa promjenama o shvatanju policije u funkcionalnom smislu, evoluirao je i pojam policije u organizacionom smislu tako da je ovaj oblik organizacije sve više počeo da dobija atribute profesionalne i specijalizovane službe.
Prema tipologiji Klajva Emslija (Clive Emsley), profesora istorije na Open University u Velikoj Britaniji, postoje tri osnovna modela policije u 19. vijeku na osnovu kriterijuma odgovornosti, kontrole i rada policije. To su: civilna i vojna policija koje su se nalazile pod kontrolom države i civilna lokalna (opštinska, gradska) policija koja je odgovarala lokalnim organima vlasti.
Raymond Fosdick je 1915. godine policiju definisao kao” ustavom konstituisane snage za zaštitu pojedinaca u okviru njihovih zakonskih snaga“.
Izgradnja i razvoj policijskih službi u Crnoj Gori počinje uporedo sa konstituisanjem državne vlasti i donošenjem propisa kojima su stvarane osnove za trajnije učvršćenje i razvoj crnogorske države. Institucija policije u Crnoj Gori, po svojoj funkciji izvršne vlasti centralne državne uprave, bila je u oštroj suprotnosti sa dominantno patrijahalno-plemenskim uređenjem i izraženim plemenskim partikularizmom Crnogoraca. Pored toga, problem je predstavljalo i praktično permanentno ratno stanje, sa naoružanim narodom kao garantom kolektivnih sloboda. Tako je svaki preventivni, a posebno represivni, postupak bio ne samo nespojiv sa pojmom ličnih i kolektivnih sloboda i časti, nego i rizičan u sredini u kojoj je oružje u privatnom vlasništvu smatrano ne samo pravom, nego i obavezom. S druge strane, u nastojanju crnogorskih vladara da zemlju modernizuju stvaranjem države i njenih institucija sa zakonodavnom, sudskom i izvršnom vlašću, policija je bila neophodna kao oslonac novog političkog sistema, ali i režima autokratske vladavine.
Stvaranje savremene državne administracije u Crnoj Gori započeo je vladika Petar I Petrović (1782-1830). Jedan od prvih poteza koje je Petar I preduzeo bilo je sazivanje glavara Katunske nahije radi potpisivanja zakletve o vjernosti otadžbini. Ova zakletva je kasnije proširena i na Crnogorce ostalih nahija, a 1796. je pretvorena u zakonski akt od 6 članova, poznatiji kao Stega.
Godine 1798. usvojen je Zakonik opšči crnogorski i brdski. Istog dana kada je donijet prvi crnogorski zakonik, 18. oktobra 1798. godine, na skupštini u Stanjevićima izabrano je Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog, kao stalnog organa centralne upravne, sudske, ali i izvršne vlasti. U taj organ bili su izabrani najugledniji glavari crnogorskih plemena, koji su u svakoj nahiji vršili i dio žandarmerijsko-policijskih poslova.
Na skupštini održanoj na Cetinju 1799. godine izabrano je 50 narodnih glavara – članova Praviteljstva suda („pedeset činonačelnikov“), koji su potpisali zakletvu da će suditi po Zakoniku donesenom godinu dana ranije. Praviteljstvo su na bazi proporcionalnog predstavništva sačinjavali predstavnici svih tada crnogorskih plemena. Ustanova Praviteljstvala imala je značajnu ulogu u procesu nastanka crnogorske države kao prva institucija koja je imala državni karakter. Paralelno je formirana i Kancelarija Praviteljstva, poznatija pod imenom Narodna kancelarija, koja je, pored ostalog, izdavala različita uvjerenja i pasoše onima koji su išli van Crne Gore, slala pismene pozive za dolazak na sud radi saslušanja i dr. Ovo je praktično značilo da je Kancelarija obavljala i dio policijskih poslova. Na čelu Kancelarije nalazio se Narodni sekretar.
Vladika je 1829. godine formirao sopstvenu tjelesnu gardu ili stražu od 18 pripadnika, koja je istovremeno predstavljala i izvršni organ vrhovnog zemaljskog poglavara. Prema nekim istorijskim izvorima, svaki gardista bio je visok 2 aršina i 12 vrškova do aršina odnosno po današnjim mjerama – između 1,95 i 2,13 m.
U jesen 1830. godine, neposredno nakon smrti vladike Petra I, a ispunjavajući njegov zavjet, sazvana je skupština na Cetinju, na kojoj je, po njegovom savjetu, formirano Centralno zemaljsko praviteljstvo, tzv. „Centralno vijeće“ (sastavljeno od po dva predstavnika iz svake nahije) i izabran jedan oružani odred, stacioniran na Rijeci Crnojevića, koji je imao zadatak da održava red u Crnoj Gori i bio za to potčinjen „vijeću“.
Dakle, izgradnja i razvoj policijskih službi u Crnoj Gori počinje uporedo sa konstituisanjem državne vlasti i donošenjem propisa kojima su stvarane osnove za trajnije učvršćenje i razvoj crnogorske države.
Korijeni policije, u pravom smislu te riječi, nastaju u vrijeme Petra II Petrovića Njegoša (1830-1851). U tom smislu, kao početak izgradnje i ustrojstva policije u Crnoj Gori mogli bismo uzeti 1831. godinu kada je ovaj crnogorski vladar sazvao na Cetinju (2/14. oktobra 1831. godine) narodni Sabor na kome je donijeta odluka o obrazovanju Praviteljstvujušćeg senata crnogorskog i brdskog i “Narodne straže” (Gvardije). Vladika je u Senat imenovao između 12 i 16 ljudi iz „najjačih plemena i bratstava“. Prvi predsjednik Senata bio je Ivan Vukotić. Ovo tijelo dobilo je i svoje izvršne organe – Gvardiju i Perjanike.
Dakle, odmah po dolasku vladike Rada na čelo Crne Gore bilo je izabrano 156 ljudi koji su sačinjavali gvardiju i koji su iz državne kase dobijali po 33 talira mjesečno i nešto u namirnicama. Zadatak gvardije je bio da „svim silama pazi na red i da stišava razmirice među pojedinim plemenima i pojedincima, da prikuplja globu koja je išla u državnu kasu,…“
Kako je borba protiv samovolje i protiv krvne osvete zahtijevala jače i energičnije mjere državne vlasti, to se ukazala potreba da se već 1834. godine broj pripadnika gvardije poveća sa 156 na 388 ljudi.
Sačuvani su mnogi dokumenti koji govore o obimnoj djelatnosti gvardije, iz kojih se može zaključiti da je gvardija putem sile gušila otpor zavođenju državnog poretka u Crnoj Gori. Izdaci na godišnjem nivou za gvardiju iznosili su ukupno 11.640 „talijera“.
Zajedno sa gvardijom ustanovljen je jedan poseban regularni odred – perjanici. Bio je to poseban kazneni odred koji je imao i policijsku ulogu, a izvršavao je i druge bezbjednosne zadatke.
Pored funkcije čuvanja crnogorskog vladara, perjanici su vodili računa i o bezbjednosti Senata i, pored gvardije, vršili hvatanje i 
kažnjavanje učinilaca krivičnih djela. Takođe su vršili strijeljanje osuđenih na smrt od strane Senata. Strijeljanja su obavljana ispred Vlaške crkve na Cetinju.
U početku ih je bilo osam (8), da bi kasnije taj broj bio povećan na 30, sa godišnjom platom od po 80 fiorina. Bili su na raspolaganju vladici i predsjedniku Senata i njihovi najpovjerljiviji ljudi. Birani su po hrabrosti i ljepoti. Na čelu perjanika stajao je perjanički kapetan, sa godišnjom platom od 140 fiorina. Perjanički kapetan bio je Nikola Kaluđerović, ugledni crnogorski glavar još iz doba Petra I.
Vladika Petar II izdao je 1837. godine naredbu o izvjesnom uniformisanju perjanika, odnosno o posebnom znaku za perjanike koji se nosio na kapi. U toj naredbi se kaže da svi perjanici moraju na kapama nositi znak, tj., grb, “kojijem će se oni od svije ostalije činovnika razlikovati”. Prema nekim istorijskim izvorima, u vrijeme Petra II Petrovića Njegoša, perjanici su na kapama nosili oznake odnosno početna slova nahije kojoj su pripadali.
Perjanici su, kao policijski organ, u to vrijeme bili veoma efikasni. Govoreći o tome u svom izvještaju grofu Turskom 1840. godine austrijski kapetan Fridrih Orešković kaže: “Ni jedan razbojnik ne može tamo izbjeći zasluženoj kazni; gvardija i perjanici noću opkole njegovu kuću, i nema još slučaja da je neko utekao, kadkada se doduše desi da se progonioc brani i da tako neko bude iz gvardije ranjen, ali se razbojnik u svakom slučaju živ ili mrtav pronađe,i ja sam uvjeren da nema ni u jednoj državi policije koja je tako budna i okretna i u isto vrijeme tako smjela i odvažna kao što su Vladičini perjanici i njegova gvardija…”. Ovaj dokument je značajan jer potiče iz pera funkcionera jedne zemlje u kojoj je policijska vlast bila vrlo jaka.
Njegoš je 1837. godine uveo Protokol senata, Kriminalni protokol, kao i Knjigu umira u koju se zavodio svaki značajniji sudski spor.
Danilo Stankov Petrović (1852-1860) je na Narodnoj skupštini na Cetinju, 1/13. Januara 1852. godine potvrđen za novog vladara Crne Gore, „sa svim atributima njegova prethodnika Petra Petrovića Njegoša“. Međutim, Narodna skupština je početkom marta 1852. godine usvojila predlog Senata o novoj organizaciji crnogorske države, prema kome je „…Crna Gora ubuduće trebalo da bude svjetovna Knjaževina pod vladom nasljednoga Knjaza. Za Knjaza Crnogorskog bi se priznao gospodar Danilo Petrović…“ . Takođe je zaključeno da „zakoni i običaji kojima se do tada upravljala Crna Gora ostanu u punoj važnosti, izuzev reformi koje se ovim dekretom pretpisuju…“. Zaključci sa skupštine su u formi peticije 7/19. marta 1852. godine upućeni na saglasnost ruskom caru Nikolaju I, koji je, uvažavajući molbu naroda i Senata crnogorskog pristao na to „da se Danilo ne vladiči nego da postane knjaz“. Time je praktično označen početak svjetovne autokratije u Crnoj Gori.
Knjaz Danilo je zadržao naslijeđene i relativno uhodane institucije centralne državne administracije, što mu je olakšalo posao na proširivanju administracije na lokalnom nivou. Senat je ostao centralni administrativni organ u zemlji i u vrijeme njegove vladavine. Knjaz je uzdigao ugled ove institucije koja mu je bila apsolutno potčinjena. Praviteljstvujušči senat u njegovo doba predstavljao je konačno oformljenu instituciju centralnog zemaljskog organa državne vlasti. Kršeći plemenski separatizam, uvodio je u Senat nove ljude rukovodeći se, prije svega, njihovom lojalnošću. Knjaz je 9/21. novembra 1852. godine pročitao spisak imena starih i novoizabranih senatora, kapetana i perjanika…“. Broj kapetanija povećao je na 50, a kapetanima je prepustio lokalnu vojnu, administrativnu, sudsku i izvršnu vlast. Kapetani su kao izvršne organe mogli koristiti perjanike.
U Crnoj Gori je nastajao centralizovani policijski sistem. Knjaz Danilo je pretvorio perjanike u efikasnu policijsku službu zahvaljujući kojoj je drastično smanjen broj krađa i ubistava. Broj perjanika iznosio je 70, ali sada sa povećanim ovlašćenjem.
Ovlašćenja perjanika bila su vrlo široka i po Zakoniku knjaza Danila (članovi 20-23). U izvornom tekstu predmetnih članova Zakonika (izv.: ЗАКОНИК ДАНИЛА ПРВОГ КЊАЗА И ГОСПОДАРА СЛОБОДНЕ ЦРНЕ ГОРЕ И БРДАХ УСТАНОВЉЕН 1855. ГОДИНЕ НА ЦЕТИЊУ) stoji sledeće:
…ДВАДЕСЕТО
Ако би се од земаљске власти или главари или судници или старјешине или перјаници послали у које племе или село да кривца ватају, а нађе се који кривца брани, то ови људи од власти послати имаду моћ и истога бранитеља, који кривца брани, уватити и суду предати.
ДВАДЕСЕТ ПРВО
Ако би се који усудио дићи оружје на ове од суда и власти послате људе, који имају кривца уватити, то ови од суда и земаљске власти послати људи имаду моћ таковога бранитеља мира и поредка земаљскога на мјесту убити, ако он не би одма оружје положио и својевољно се власти предао.
ДВАДЕСЕТ ДРУГО
Који ли би кривог Црногорца или Брђанина, кад га власт оће да увати, којим гођ начином пропуштио да утече, такови да ону сагријеху или кастигом или животом плати, на коју би се кривац што утече осудио.
ДВАДЕСЕТ ТРЕЋЕ
И ови људи од власти послати треба да се узму на ум и да пазе да не би чоека на правду Божју убили, јер и они, ако зло без нужде учине, по закону ће суду одговарати…
Važno je istaći da je policijska uloga perjanika u doba vladavine knjaza Danila još više povećana. Perjanicima je odmah po dolasku Danila na čelo države povećana plata, kako bi se više vezali za organe državne vlasti.
U doba ovog crnogorskog vladara još se više i potpunije iskristalisala kod perjanika funkcija neposrednih organa državne prinude, nego što je to bio slučaj u Njegoševo doba.
U doba knjaza Danila donesene su vrlo značajne mjere u pogledu organizovanja crnogorske vojske a koje su se ticale i organizacije policijske službe. Izvršen je popis „oružnika“ u svim plemenima i koliko pojedini oružnik ima municije. Nakon popisa, knjaz je izvršio određeno formacijsko uređenje vojske.
U tom smislu, gvardija je reorganizovana u elitnu jedinicu crnogorske vojske. Broj gardista, početkom 1858. godine iznosio je 400, da bi u majua iste godine (pred bitku na Grhovcu) ova jedinica bila organizovana u 10 stotina sa ukupno 1000 pripadnika.
Knjaz Danilo je za svoje vojne starješine i pripadnike državne administracije propisao odgovarajuće službene oznake u vidu različitih grbova koji su se nosili na crnogorskim kapama. U tom smislu, senatori su na kapama nosili grb u vidu pozlaćenog dvoglavog orla sa knjaževskim inicijalima “Д I” na grudima i lavom u podnožju, plemenski kapetani – identičan simbol na pozlaćenoj pločici, perjanici su dobili grb plemenskih kapetana u srebrnoj boji, dok su stotinaši perjanika ispod standardnog perjaničkog grba imali poseban dodatak u vidu ukrštenih sablji. Pripadnici Garde su na kapama nosili orla jako raširenih krila, sa žezlom i šarom u kandžama i inicijalima vladara (Д I).
Knjaz Nikola I Petrović (1860-1910, kralj od 1910) je 13/25 marta 1879. godine sazvao Narodnu skupštinu na kojoj je donijet niz novih reformskih odluka. Pola vijeka stara institucija Senata zamijenjena je novoustrojenim Državnim savjetom i Velikim sudom. Državni savjet je predstavljao zakonodavno tijelo sastavljeno od svih ministara novoustrojenih uprava. Veliki sud je predstavljao vrhovnu sudsku instancu.
Na istoj Skupštini oformljena je i neka vrsta ministarstava – uprave. Prvi put je uspostavljena Uprava za unutrašnja djela, na čijem čelu je bio Mašo Vrbica, istaknuti crnogorski ratnik i vojvoda i prvi ministar unutrašnjih poslova (8.3.1879. godine – 1884. godine).
Ostali ministri ovog resora u Knjaževini i Kraljevini Crnoj Gori, hronološki bili su: Vojvoda Božo Petrović Njegoš (1884. godine – 6.12.1905. godine), Labud Gojnić (6.12.1905. godine – 3.4.1907. godine), Mihailo Ivanović (11.11.1906.godine – 3.4.1907.godine), Vojvoda Lakić Vojvodić (4.4.1907.godine – 2.4.1909.godine), Jovan S. Plamenac (2.4.1909.godine – 24.1.1910. godine), Dr Lazar Tomanović (24.1.1910. – 31.3.1910.godine), Jovan S. Plamenac (31.3.1910. – 30.8.1910.godine), Filip Jergović (30.8.1910. – 1.9.1910.godine), Marko Đukanović (1.9.1910.godine – 6.6.1912.godine), Jovan S. Plamenac (6.6.1912.godine – 25.4.1913.godine), Labud Gojnić (25.4.1913.godine – 12.4.1914.godine), Savo P. Vuletić (12.4.1914.godine – 20.12.1915.godine), Risto Popović (20.12.1915. – 29.12.1915.godine), Janko Spasojević (29.4.1916.godine – 4.1.1917.godine), Milo Matanović (kao zastupnik 4.1.1917. – 19.5.1917.godine), Nikola M. Hajduković (29.5.1917.godine – 17.2.1919.godine) i Jovan S. Plamenac (17.2.1919.godine – 1.3.1921.godine), odnosno do smrti kralja Nikole.
Ukazom od 8/21 aprila 1903. godine donijet je Zakon o ustrojstvu Ministarstva unutrašnjih djela i administrativnoj podjeli države. Knjaževina je podijeljena na pet (5) upravnih oblasti. Na čelu svake Oblasti bio je oblasni Upravitelj.
Naredbom Državnog Savjeta o djelokrugu oblasnih upravitelja i uređenju oblasnih uprava, oblasni Upravitelj je predstavljao najvišeg predstavnika državne vlasti iz djelokruga Ministarstva unutrašnjih djela. On je bio zadužen za javni red i opštu sigurnost na područnoj oblasti. Za održavanje reda i mira u Oblasti, oblasni Upravitelj je dobio na raspoloženje potreban broj žandarma ( čl.3 Naredbe).
I u članu 11 naglašava se da Oblasni upravitelj ima na raspolaganju osoblje kancelarije, potreban broj žandara, a po mogućnosti jednog šefa policije, oblasnog inžinjera građevine, oblasnog ljekara i oblasnog ekonoma.
Članom 9 Naredbe propisano je da oblasni Upravitelj ”redovno podnosi Ministru unutrašnjih djela četvoromjesečni izvještaj sa svojim 
predlozima” o određenim predmetima, među kojima je i onaj o “ redu i miru u Oblasti”.
Ovim pravnim aktom konačno je ukinuta tradicionalna funkcija perjanika, a u svakoj oblasti je formirana jednoobrazno uniformisana i naoružana policijska oblasna žandarmerija.
Dalja podjela oblasti na kapetanije (56) i varoške opštine (6) završena je 1905. godine, paralelno sa donošenjem Ustava i formiranjem Narodne Skupštine prema savremenim evropskim standardima.
Ministar unutrašnjih djela je 25. januara / 7. februara 1907. godine verifikovao Policijski pravilnik u Knjaževini Crnoj Gori.
Sa vremenske distance duže od jednog vijeka veoma su interesantna neka od rješenja propisanih Pravilnikom, koja ne bi imala mane i u današnje vrijeme a kojima je utemeljen visok stepen odgovornosti, kako u izvršavanju propisanih i naloženih poslova i zadataka, tako i očuvanju lične i imovinske sigurnosti građana.
Policijski pravilnik je bio ujedno i Zakon o policiji i Kodeks policijske etike u današnjem smislu. Rad i postupanje „policijskih vlasti“ bilo je, za ono vrijeme, regulisano na savremenim principima i normama. Ovo se posebno odnosi na informisanje pretpostavljenih, zaštitu ljudskih prava prilikom lišavanja slobode, preventivnog i rada policije u zajednici, postupanje u istraživanju krivičnih djela i hvatanja njihovih počinilaca, održavanju javnog reda i mira i obavljanju pograničnih dužnosti.
Policijski Pravilnik ima 73 člana i Dodatak. Sadrži: Opšte odredbe – policija i njen zadatak, Podjela Države u pogledu policijsko-administrativnom, O žandarmima uopšte, Odnosi žandarma prema građanima i njihovo vladanje i ponašanje u službi i van nje, Obične i redovne dužnosti policijskih organa, Osobite dužnosti policijskih organa u istraživanju krivica i hvatanju krivaca. Dužnosti žandarma pri sprovođenju i čuvanju krivaca, Dužnosti pograničnih policijskih organa, Dužnosti žandarma za vrijeme rata. Obične i redovne dužnosti opštinskih žandarma (pandura), Prinadležnosti žandarma i Dužnosti starješine žandarma – šefa policije ili njegovog zamjenika.
U opštim odredbama ovog Pravilnika dat je kratki opis značaja istorije policije uopšte. Tako u ovim Odredbama stoji: “Jedna od najstarijih državnih ustanova, to je ustanova policije, ustanova, koja se istodobno javlja sa postankom države. Teško je i zamisliti jednu iole uređenu državu bez policije t.j. bez ustanove pozvane za održavanje reda i bezbjednosti, jer kakva bi izgledala ta država, u kojoj bi svaki radio šta hoće, i u kojoj niko ne bi bio siguran ni za svoj život, niti za svoju imovinu.“
Potom su navedeni najvažniji zadaci policije: “održavanje javnog reda u zemlji, staranje o ličnoj i imovnoj bezbjednosti građana, sprječavanje kaznivih (očevidnih) djela, hvatanje i istraživanje njihovih učinilaca, staranje o izvršenju zakona i odluka pojedinih vlasti i staranje o zdravlju i javnom moralu građana.”
Pravilnikom je utvrđena i hijerarhija policijske vlasti. Na čelu crnogorske policije bio je ministar unutrašnjih djela, kojemu su bili podređeni oblasni upravitelji. Oblasnim upraviteljima podređeni su bili kapetani, a kapetanima kmetovi (opštinska uprava).
Dakle, najvišu policijsku vlast u Knjaževini Crnoj Gori, koja je, po hijerarhijskoj ljestvici, vodila nadzor nad svim nižim predstavnicima državne policijske vlasti, izdavala im potrebna uputstva i naredbe, predstavljalo je Ministarstvo odnosno Ministar unutrašnjih djela (Poglavlje B Pravilnika – Podjela Države u pogledu policijsko-administrativnom). Knjaževim ukazom, po preporuci ministra unutrašnjih djela, postavljani su policijski činovnici – oblasni upravitelji i kapetani. Seoski kmetovi birani su javnim glasanjem na nivou sela.
U poglavlju “B” Pravilnika stoji da je “ najveća policijska vlast u jednoj oblasti oblasna uprava, kojoj na čelu stoji oblasni upravitelj. U kapetanijama predstavnici su policijske vlasti kapetani, a u opštinama kmetovi. Najveća policijska vlast u zemlji, koja vodi nadzor nad svima ostalima i daje im potrebna uputstva i naredbe, jest Ministarstvo unutrašnjih djela, kome na čelu stoji Ministar”.
U poglavlju “V” – O žandarima u opšte navodi se da su “žandarmi organi državne policijske vlasti za održanje reda, zaštitu lične i imovne bezbjednosti građana, sprečavanje kaznimih očevidnih djela i hvatanje i istraživanje njihovih učinilaca…Za žandarme primaju se dobrovoljci, a da prijavljeni kandidat bude primljen za žandarma treba:
a) da je crnogorski podanik,
b) da je pismen,
c) da je odslužio propisani rok u vojsci,
d) da nije mlađi od 20 niti stariji od 40 godina,
e) da je dobrog vladanja ( što ima osvjedočiti uvjerenjima vlasti) i
f) da je umno i fizički potpuno razvijen (što ima osvjedočiti ljekarskim uvjerenjem).
Prednost su imali oni, koji su pored gornjih uslova, bili neoženjeni ili udovci bez djece, zatim kandidati sa znanjem stranog jezika, kao i kandidati iz mjesta ili najbližeg mjesta u kojem bi bili raspoređeni na službu. Pored ovog, uzimalo se u obzir i imovno stanje.
Policajcima, odnosno, žandarima naređuje se ovim Pravilnikom da moraju “svagda i prema svakome biti učtivi, ozbiljni, razboriti, smotreni i neprenagljeni”. Žandarmi su se morali strogo držati zakona i naredbi predpostavljenih vlasti, a pri vršenju službenih radnji imali su obavezu da se “nikad oporo i na uvredljiv način” ne odnose prema građanima.
Članovima 6 i 7 Poglavlja “G” Policijskog pravilnika naznačeno je da “kao organi policijske vlasti, žandarmi nipošto ne smiju raditi ono, što drugima zabranjuju, niti raditi ma što, što bi kod publike izazivalo podrugu i podsmijeh.”
Žandarmima je najstrožije zabranjeno “primanje poklona, nagrade ili napojnice od strane privatnih lica, a za poslove koji su u vezi sa žandarskom službom.”
Prema članu 67, u prinadležnosti žandarma spadala je plata i naoružanje. Svaki žandarm je od oružja dužio rusku “trolinejnu pušku – u Crnoj Gori popularnu “moskovku”, sa bajonetom bez kanija. Uz pušku, žandarmi su nosili i revolver 11,2 mm sistema Gasser M.1870/74. Prema arhivskim izvorima, Rusija je, 24. maja/6.juna 1898. godine, Crnoj Gori isporučila 20.000, a 7/20. jula 1909. godine još 10.000 pušaka M.91.
Sve do 1896. godine izvršni organi vlasti – gvardija i perjanici, dužnost su obavljali u civilnom odijelu – nacionalnoj nošnji, sa grbom na kapi kao jedinom distinktivnom oznakom. Tek 1896. godine policijska žandarmerija je zadužila jednoobraznu uniformu – istu onakvu kakva je uvedena za „prvi bataljon stojeće vojske“.
Uniformu su činili: crveni džamadan – prsluk u obliku bluze sa rukavima i crnim obrubom, plave čakšire, bijele čarape, crne cipele – cokule, „sur ogrtač sa metalnim pucadima“, kožni pojas (silav) za revolver i kapa (crveni „telpak“ sa knjaževim monogramom „H I“, izvezenim od zlatne srme), sa crnim platnenim obrubom. Službenu oznaku žandarma predstavljalo je žuto slovo „Ž“ na crvenim epoletama džamadana i srebrni grb na prednjem dijelu kape. U suštini, radilo se o starom grbu perjanika iz doba vladavine knjaza Danila I, samo što su sada bili inicijali knjaza Nikole – „H I“.
Policijskim pravilnikom, članom 19, propisani su slučajevi kada žandarm smije upotrijebiti oružje: „u nužnoj odbrani svoga života ili života drugoga lica, u savlađivanju otpora koji se bez upotrebe oružja ne može savladati i u predupređenju bjegstva opasnih zločinaca, kada se bjegstvo ne može na drugi način spriječiti“. O upotrebi oružja žandarm je bio dužan odmah izvijestiti „nadležnu vlast“.
Iz Pravilnika prenosimo i neka rješenja koja se odnose na informisanje i zaštitu ljudskih prava.
Informisanje pretpostavljenih policijskih vlasti bilo je regulisano članovima 12 i 13 Pravilnika. U tom smislu, svaki žandarm je bio obavezan da pretpostavljenoj „policijskoj vlasti u formi izvještaja javi sve što je opazio i doznao, i to ne samo ono, što je protivno zakonu i redu, nego i ostale osobite događaje i izvanredne slučajeve“. Izvještaji o važnijim stvarima podnošeni su odmah, a o onim manje važnim „u vrijeme određeno za podnošenje izvještaja“. Žandarm je u izvještaju morao „kazivati čistu istinu, da se vlast na njegovo kazivanje može osloniti“. Pri podnošenju izvještaja, žandarm je morao „tačno opisati i kazati sve, što je vidio i doznao“, uz obavezu navođenja „mjesta i ljudi od kojih je što čuo i doznao i koji su u stanju dati objašnjenja o dotičnom događaju“.
Članom 27 naznačeno je da „kada žandarm po naredbi ili sam po svojoj dužnosti, ima da izvrši pritvor nad nekim licem, on će paziti da to izvrši na najuljudniji način, postupajući mirno i čovječno sa dotičnom osobom bez graje, vike, psovke, guranja i zlostavljanja; dotično lice ima pozvati s riječima – u ime zakona. S licima u napitom i opšte nenormalnom stanju, žandarm takođe mora najčovječnije postupati i nenormalnog otpratiti u stan, ako nije pokušao ili izvršio kakvo kaznimo djelo; u protivnom slučaju ima ga dopratiti u policijski pritvor.“
Kada su u pitanju odredbe Policijskog pravilnika koje regulišu policijska ovlašćenja, u poglavlju „D“ (članovi 31 do 40) definisane su „obične i redovne dužnosti policijskih organa“. U tom smislu, posebno je interesantan član 31, u kojem su precizno navedene dužnosti žandarma koje može preduzimati „po samom zadatku svom i bez naročite naredbe“. Tako, žandarmi „kao organi državne policijske vlasti za obdržavanje reda, spokojstva, lične i imovne bezbjednosti“, pored ostalih, obavezni su da „predupređuju i sprečavaju sva kažnjiva djela; da o izvršenim krivičnim (kažnjivim) djelima, njihovim izvršiocima i saučesnicima priberu sva moguća obavještenja i da o tome izvijeste nadležnu vlast; da opominju, uzdržavaju, hvataju i vlastima prijavljuju sve one, koji bi pokušali da izvrše kakvo kažnjivo djelo ili ma šta što bi bilo protivno ličnoj i imovnoj bezbijednosti građana.“
Članovima 41do52 (poglavlje „Đ“), propisane su dužnosti žandarma i njihovih starješina kao „pomagača isljednim policijskim vlastima u kazneno-sudskim predmetima. Tako su žandarmi bili dužni da, po samom zakonu ili po naredbi isljedne vlasti, vrše i sledeće poslove:
1. „Da sami sobom bez naročite naredbe čine istraživanja po kući danju samo u ovim slučajevima:
a) kad bi krivac na samom djelu uhvaćen bio;
b) kad bi po svršenom djelu vikom i gonjenjem ljudi za krivca označen bio;
v) kad bi ispred vlasti, koja ga goni, bježao, pa u čiju kuću ušao;
2. Da sami sobom, bez naročite naredbe, čine istraživanja po kući noću samo onda:
a) ako kućni starješina zove;
b) ako iz kuće za pomoć viču.“
Kad žandarmi ili njihove starješine, bilo „po pravu, koje im sam zakon daje, ili po zapovijesti starijega, imaju izvršiti premetačinu, oni moraju taj posao vršiti na sledeći način:
- kuće i lica imaju se na pristojan način prebrati, da prebiranje ne izazove pažnju publike ili uopšte vrijeđa i povređuje osjetljivost i ponos vlasnika;
- da se kućni mir ne narušava osim u koliko se to mora učiniti;
- da se izbjegne svaki nasrtaj na domaći čeljad i da se dotična premetačina i prebiranje drži u tajnosti, u koliko je moguće, da se nipošto tajne familijarne ne otkrivaju i ne diraju;…“
Pri pretresu „hartija, pisama, dokumenata i t.d. trebalo se strogo paziti, da njihova sadržina ne dođe do znanja nenadležnima“.
Organi koji su izvršili „premetačinu i istraživanje“ dužni su bili da o preduzetim radnjama odmah sačine zapisnik. Zapisnik su potpisivali „svi prisutni, koji su za premetačinu i pretres bili predviđeni i njemu učestvovali“.
Dužnosti pograničnih policijskih vlasti definisane su poglavljem „Ž“ ( članovi 61 i 62) Pravilnika. Pogranični policijski organi obavljali su sve dužnosti koje su „u opštem dijelu za žandarme navedene“, dok su prilikom kontrole na samoj granici bili dužni da naročitu pažnju obrate na „dolazeće strane osobe – putnike, te sumnjive, u koliko je to moguće po spoljnjem izgledu i ponašanju vidjeti, – prijavljivati pograničnoj policiji, radipregleda putnih isprava, kako se u državu ne bi uvlačile skitnice, kockari i zločinci“ (čl. 61). Pogranični žandarmi su bili dužni „krstariti duž granice“ i, pored osoba predviđenih u članu 61, posebno da paze i otkrivaju krijumčarenje preko granice i sve slučajeve da prijavljuju pograničnoj vlasti.
Članom 63, poglavlja „Z“ propisano da će se dužnosti žandarma za vrijeme rata definisati posebnim pravilnikom, koga će izdati ministarstvo vojno.
Dužnosti starješine žandarma – šefa policije ili njegovog zamjenika definisane su članovima 72 i 73 Pravilnika (poglavlje „K“). Ovim odredbama, između ostalog, definisane su i sledeće dužnosti starješine: “ da vrši veće potjere za zlikovcima i da ugušuje nerede s potrebnim brojem žandarma“, zatim da „u hitnim slučajevima vrši isljeđenje i premetačinu u zamašnijim krivičnim djelima“, da svakodnevno podnosi izvještaj oblasnom upravitelju u pogledu stanja javne bezbjednosti u zoni svoje odgovornosti. Starješina žandarma – šef policije ili njegov zamjenik je, takođe, bio dužan da se stara o „tačnom izvršenju naredaba pretpostavljene mu policijske vlasti, naročito u pogledu javne bezbjednosti i ugušivanju nereda, za čija je izvršenja sam odgovoran“.
Uredbom o formaciji cjelokupne vojske Knjaževine Crne Gore iz 1908. godine, perjanici su i oficijelno potpali pod nadležnost Ministarstva vojnoga. Perjanička četa bila je raspoređena pri „Vrhovnoj komandi, kao pratnja Vrhovnog komandanta Knjaza Gospodara“.
* * *
Policijski pravilnik iz 1907. godine popunio je pravnu prazninu koja je postojala prije njegovog donošenja kada su u pitanju organizacija i funkcionisanje policijske službe i donio je neka nova rješenja koja su za ono vrijeme bila visoko profesionalna. Možda nije bio pravno do kraja „dorečen“ i manje je detaljan od očekivanog, posebno kada su u pitanju preciznije određivanje uloge policije i njena organizaciona pozicioniranost. No i pored toga, njegova vrijednost kao „posebnog policijskog“ pravnog akta je nesumnjiva. Njegovim i donošenjem i primjenom Zakona o ustrojstvu Ministarstva unutrašnjih djela i administrativnoj podjeli države učinjen je značajan iskorak kako u pogledu formiranja i zaokruživanja pravnog i institucionalnog okvira policijske djelatnosti u Crnoj Gori toga vremena, tako i u prenosu značajnog dijela državnih ovlašćenja na oblasne uprave, kojima se potčinjavaju šefovi oblasnih policija.
Policija je morala da se pridržava odredbi Pravilnika, odnosno kodeksa profesionalnog ponašanja i da demonstrira profesionalizam i integritet koji je njime propisan.
Ovaj Pravilnik je, imajući u vidu vrijeme kada je donijet i primjenjivan, pored ostalih, odslikavao i najviše etičke vrijednosti, izražene kroz zabrane i imperative policijskog rada.
Balkanski i kasnije prvi svjetski rat omeli su modernizaciju policijskih struktura i uopšte cjelokupnog policijskog aparata u Kraljevini Crnoj Gori. Crna Gora je nakon Prvog balkanskog rata proširila svoju teritoriju. Dobila je gradove Pljevlja, Bijelo Polje, Berane, Rožaje, Plav, Gusinje, Tuzi, Peć i Đakovicu. U novopripojenim oblastima i gradovima formirano je šest brigada crnogorske vojske sa ukupno 19 bataljona. Ustanovljena je i policijska žandarmerija, koja se od one u predratnim oblastima razlikovala samo po oznaci na kapi – nosila je pozlaćenog dvoglavog orla raširenih krila, sa krunom, žezlom, šarom i monogramom „H I“.
Zbog stvaranja državnog aparata u uslovima stalno prisutnog plemenskog partikularizma, u Knjaževini i kasnije Kraljevini Crnoj Gori nije do kraja sprovedeno razdvajanje zakonodavne, sudske i izvršne vlasti, što je za posljedicu imalo i usporavanje procesa stvaranja modernog policijskog aparata. Zbog toga, ali i drugih, prije svega nepovoljnih istorijskih kretanja u to vrijeme na prostorima Balkana, crnogorska policijska služba toga doba, i pored evidentnih pozitivnih uticaja i iskustava Francuske i Austro-Ugarske, na planu organizacije i funkcionisanja policijskih struktura, morala je djelovati u specifičnoj organizacionoj formi i sa veoma široko postavljenim dužnostima, što je uticalo na njenu pozicioniranost i profesionalnu prepoznatljivost u izvršnom državnom aparatu.
The Emergence and Development of the Police in Montenegro in 1918
The Summary
Archimandrite Petar I Petrović (1782-1830) was the first to start systematic construction of contemporary state administration, and judicial states well. One of the first steps taken by Petar I was convoking the tribal elders, in order to sign the oath on loyalty to homeland. Later, that oath included Montenegrin from other districts, and in 1796 it became the law act of six members, better known as “Stega”. The first body of Montenegrin central power so called Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog was formed on 18 October 1798. At the assembly in Cetinje, on 1799, were elected 50 members of Court Administration, who signed the oath to judge by Legal Code adopted a year earlier.
In 1829, Archimandrite established his own bodyguard.
New theocrat ruler Petar II Petrović Njegoš (1830 – 1851) had established on 2/14 October 1831, Guardia, formation with the executive power. Together with Guardia was established a special regular squad – called perjanici. It appears that police service is established in Montenegro. The task of the Guardia was to keep an order in tribes and to perform the tasks of local powers, whilst perjanici represented police unit which guarded Montenegrin ruler and which dealt with perpetrators catching and punishing. In 1837, Archimandrite Petar II made decision on special mark on caps worn by the perjanici. The order said that all perjanici were obliged to wear that mark on caps, i. e. coat of arms “which made them different from other officials”. In the same year, Njegoš introduced Senate Protocol, Criminal Protocol and Registry, where all important judicial disputes were noted.
The first secular ruler of Montenegro, prince Danilo Petrović (1852 – 1860) had transformed Gvardia to the elite, purely military formation, while perjanici still had performed the function of the executive bodies of the central power. Perjanici were under direct supervision of the Senate. For his military chiefs and members of the state administration, the prince issued appropriate official marks in form of various coat of arms worn on Montenegrin caps. Therefore, senators wore on their caps coat of arms with image of gilded two headed eagle with dukes initials “DI” on their chests, and lion at the bottom, tribal captains-identical symbol on gilded tile, perjanici got coat of arms of tribal captains in silver, while hundred of perjanici had in addition to standard coat of arms crossed swords bellow it. Perjanici were under direct supervision of the Senate.
New Montenegrin ruler, prince Nikola I Petrović (1860-1910, and the king since 1910), convoked National Assembly on 13/25 March 1879, where a number of new reformatory decisions was made. Half a century old institution of Senate was replaced by newly organised State Council and Great Court. State Council represented legislative body consisting of the ministers of newly organised administrations. Great Court represented the highest judicial organ. At the same Assembly was formed kind of ministry (administration). That is how the first Administration of Internal Affairs and Administration of Military Affairs were established.
He had incorporated perjanici in the Army, as a tactical formation similar to the company, in charge of his personal security. As a substitute for archaic perjanici, in 1903 regional gendarmerie was established, with unuque uniforms and arms. The gendarmerie was under exclusive authority of Ministry of Internal Affairs.
With decree of 8/21 April 1903 was passed the Law Organisation of the Ministry of Internal Affairs and administrative state division.
The Minister of Internal Affairs verified on 25 January/7 February 1907 Police Regulations in Principality of Montenegro.
General regulations of this Rule Book included brief description of importance of police history in general. Further, the most important police tasks were listed (policing, taking care of citizen personal and property security, prevention of penal (evident) affairs, arresting and investigation of its perpetrators, taking care of carrying out of law and decisions of particular governments and care of citizen health and public morals.
The Rule Book established hierarchy of police authority. At the head of Montenegrin police was the Minister of Internal Affairs to whom were subordinated district administrators. Captains were subordinated to district administrators.
The Rule Book said that gendarmes are obliged to be polite, serious, reasonable and cautious to everyone and everywhere. Gendarmes had to observe strictly the laws and orders of superior authorities, in performance of their official duties they were obliged never to behave toward citizens in a rude or offensive manner.
Candidate for gendarme had to satisfy the following requirements:
– to be Montenegrin citizen,
– to be literate,
– to have served his time in the army,
– not to be younger than 20 nor older than 40 years,
– to be well-behaved and
– to be mentally and physically completely developed (which had to be confirmed by medical certificate).
Each gendarme possessed Russian rifle (known as “Moscow” in Montenegro), with bayonet. Beside the rifle, they traditionally wore “gasser” revolvers.
Article 18 in the Rule Book strictly regulated cases in which gendarme was allowed to use weapons.
Literatura:
– Branko Pavićević, Stvaranje crnogorske države (ITP Unireks, Podgorica, 2004);
– Branko Bogdanovic, Razvoj policije u Knjaževini i Kraljevini Crnoj Gori (Istorijski zapisi, godina LXXIII, 2000/3-4);
– Policijski pravilnik u Knjaževini Crnoj Gori,1907.god.(NIU Sl. ListRCG),
– Zakon o ustrojstvu ministarstva unutrašnjih djela i administrativnoj podjeli države, 1903.god. (NIU Sl. List RCG)
– Raspis plemenskijem kapetanima u Knjaževini Crnoj Gori,1903.god. (NIU Sl. List RCG).
– Zoran Talović, Kratak istorijat policije u Crnoj Gori (časopis Perjanik, br.4, 2003 );
– Zoran Talović, Iz istorije crnogorske policije (časopis Policijski glasnik, brojevi 2-5, 2009);
– Zoran Talović, Kratko podsjećanje na istorijske korijene crnogorske policije (časopis Policijski glasnik, br. 14, 2012 );
– Clive Emsley, „A typology of nineteenth-century police“ in Crime, History & Societies , Vol. 3, No. 1, 1999, pp. 29-44;
– Raymond B. Fosdick, European Police Systems , 1915;
– Leksikon kriminalistike, Živojin Aleksić, Zoran Milovanović, Beograd 1993;
– Pojmovnik bezbednosne kulture, Grupa autora, Beograd 2009;
– Dalibor Franulović, Mate Pušeljić, Franjo Magušić, Organizacijski modeli policijskih sustava,
– N.A. M a š k i n, Povijest Starog Rima,
