|
Akademik Pavle Mijović:
JE LI JUSTINIJANOV LIMES OBUHVATIO OLCINIUM?
Pavle Mijović
Poslije rimskih opravki, na ulcinjskoj citadeli je građeno više objekata, vjerovatno u doba Justinijana
Poslije publikovanja rezultata istorijsko-arhitektonskih istraživanja u Ulcinju, 1982-1984, nastavljena su arheološka iskopavanja u samoj gradskoj citadeli i izvan grada, u zalivu Kruče (naspram Starog Ulcinja, ostrvca na pola puta između Bara i Ulcinja). Iako nedovršena, ova iskopavanja dopuštaju da se, osim brojnih pitanja koja su u proteklo četvrt vijeka postavljena i djelimično ili u cjelini rješavana, načne i još jedna značajna tema, prigodno formulisana u naslovu ovoga saopštenja. Ta tema, dakle, glasi: jesu li Ulcinj i ostali gradovi provincije Prevalis bili uključeni u koji od odbrambenih sistema (limes-a) koje je Vizantija izgrađivala u VI vijeku radi zaustavljanja varvarskih, osobito slovenskih seoba, uprkos tome što Prokopije među Justinijanovim građevinama u Iliriku ne pominje nijedan obnovljeni ili nanovo podignuti grad u Prevalisu? Naši nalazi, razumije se, ne pružaju izrične dokaze za rješavanje ovoga pitanja, ali osnažuju dosadašnje i pružaju novu građu u prilog pozitivnog odgovora.
U citadeli starog ulcinjskog grada nađeni su ostaci vojnih objekata, neposredno podignutih na iliro-grčim i rimskim, to jest iz vremena Justinijanove obnove. Ilirogrčki bedem sad je vidljiv u četiri reda velikih kvadera. Iznad posljednjeg nastavljeno je zidanje koje smo označili kao srednjovjekovno, iako bi, djelimično, moglo biti i kasnoantičko. Iskopavanja dopunjuju naš dosije o nadgrađivanju iliro-grčkih bedema novim podacima u prilog mišljenja o neposrednom izdizanju jednog kasnoantičkog odbrambenog sistema iznad iliro-grčkog, s manje ili više odstupanja. Pored zasvođene grobnice od ranije su poznata dva groba uz sjeverozapadni dio bedema, odvojena tankim zidićem, iznutra islikana freskama, kako je uobičajeno u ranohrišćanskim grobnicama. Sad novootkopani objekti u prostoru između iliro-grčkog bedema i jednog naspramnog turskog zida kojim se zatvaraju voltovi kazamata iz 1718. godine - iako još nijesu do kraja otkopani - dozvoljavaju da se zaključi kako je u ulcinjskoj citadeli, poslije opravki u rimsko doba (što ovom prilikom izostavljamo), izvršeno građenje i nadgrađivanje više objekata, među njima i bedema, i sve to vjerovatnije u doba Justinijanove obnove. Pored rezultata analize zidnih konstrukcija, o kojima je gore najkraće rečeno, ovom zaključku ide u prilog nalaz keramičkih i drugih predmeta materijalne kulture iz istog vremena. Među keramičkim nalazima, koji bi mogli činiti poseban predmet proučavanja, izdvajamo i gotovo čitav sud od vrlo grube, slabo pečene zemlje, prljavo-sive boje, po talasastoj dekoraciji (valovnicama) na ramenu i vratu, po debljini i strukturi (kao u crijepnjama) zidova, proporciji visine i širine, najvjerovatnije iz VII vijeka. Osim ovog, prvog slovenskog suda iskopanog u stratigrafskom sloju justinijanskog doba u starom ulcinjskom gradu, nađeni su i fragmenti drugih sudova, takođe slovenskih, ali smo ih ovom prilikom izostavili jer nam se čini da i bez njih, uz neke druge nalaze koje ćemo kasnije navesti, možemo postaviti i pitanje prodora slovenskog življa u ranovizantijski Olcinijum, što je od znatnog interesa za postavljeno pitanje u naslovu.
U neposrednoj vezi s našom temom je i arhitektonska građa (spolije) u srednjovjekovnoj cisterni citadele ulcinjskog grada. Svod cisterne, koju nose četiri monolitna dorska stuba, opire se na gredu u kojoj ima više fragmenata parapetne ploče iz VI vijeka. U vrh zidova cisterne, kao konzole su ugrađeni kapiteli jonskog stila i jedan imposkapitel s Hristovim monogramom i “alfa” i “omega” simbolima. Cisterna je iznutra omalterisana, a pod joj je od hidrauličnog maltera u koji su utopljene baze stubova. Iako je ove godine cisterna očišćena, u njenoj unutrašnjosti nijesu vršena sondiranja, zbog čega još nije sasvim jasna ni substrukcija ni zidna konstrukcija, mada spoljašnje lice južnog zida, oslonjeno pri dnu na zajednički zid s ranovizantijskom grobnicom, pokazuje i odlike kasnoantičke strukture, što znači da bi i cisterna mogla biti, bar u najnižim partijama, suvremena grobnici. Po tipu, ta grobnica je centralna, s udubljenjem za tri groba. Od njenog zidanog poluobličastog svoda očuvani su još ostaci prvih svodara na sjevernom zidu i opeke u spojnicama, a na istočnoj strani donja konstrukcija vrata. Pošto je dio južnog zida grobnice djelimično oslonjen na dva velika bloka iliro-grčkog bedema, slično kasnoantičkom dijelu zida nad iliro-grčkim objektom, ovaj podatak govori o mogućnosti da se ispod grobnice proteže jedan od zidova iliro-grčkog bedema (kule?), makar što se ne smije isključiti ni vjerovatnost dislociranja blokova, pojava koju smo često zapažali u sondama prostora.
Otkrića grobnice u Pristanu, ali i vile u Kručama upućuju na to da je Olcinium u VI vijeku obnavljan
I tako, dakle, s ranijim i novim nalazima djelova građevina justinijanske epohe i s dislociranim materijalom, iz kojega se posebno izdvaja jedan dobro očuvani jonski kapitel iz VI vijeka, već sad se može nazreti jedna veća crkva na prostoru citadele južno od grobnice i cisterne i jedan utvrđeni kompleks s djelovima bedema iz tri epohe - iliro-grčke, rimske i ranovizantijske. Prva i druga epoha već su ranije konstatovane, a treća prilikom iskopavanja u 1984. godini. Ako se ovome dodaju i druga otkrića u vangradskom prostoru (grobnice ograđene kosnoantičkim tegulama, u Pristanu, kasnoantička vila u Kručama i dr.), čini se da je Olcinium u VI vijeku doživljavao svoju obnovu.
Ma koliko da su fragmentarni, ostaci građevina iz VI vijeka (uništavani najviše kasnijim - srednjovjekovnim, mletačkim i turskim - nadgradnjama u istom tvrđavskom obimu, koji se zbog konfiguracije, u more isturene stijene, nije mogao bitno mijenjati), omogućavaju da se i s uže, fortifikacione strane govori i o sistemu utvrđivanja, a ne samo o strukturi zidanja. U najstarijoj epohi Olcinijum je bio najjače utvrđen sa sjeverne, kopnene, strane, bedemom s "kiklopskim" kvaderima. U rimsko doba nije bitno mijenjan jer se za to nije ukazivala potreba, budući da Olcinium, kao ni Risinium, ni Acruvium, nije u ratu iz 168. godine prije n.e. razaran, nego bez borbe predat osvajaču. Sve što je bilo potrebno popraviti i adaptirati - urađeno je unutar prostora ograđenog iliro-grčkim bedemom. U istom prostoru izvedene su i sve kasnije, kasnoantičke intervencije, od kojih sad raspoznajemo bar tri još nejasno definisane zidne substrukcije. I ove intervencije, kao i prethodne rimske, nose obilježja popravki i prilagođavanja suvremenoj teoriji odbrane grada. Grad kao Olcinijum, izvrsno lociran i neosvojiv od osnivanja, nije bilo teško braniti, pogotovu što se nije nalazio blizu ratnih sukoba Vizantije s njenim neprijateljima, niti je bio prva meta varvarskih napada. Otuda i relativno skromni nalazi fortifikacione arhitekture u ovome gradu. Ona je sva primijećena i nađena u kasnijoj citadeli i uz nju, što znači da se Ulcinj u ranovizantijsko doba ima posmatrati u cjelini, kao grad s citadelom i ostalim dijelom, takođe utvrđenim bedemima. U citadeli (bivšem akropolju) locirani su sakralni objekti - crkva i groblje, kao manje-više u drugim gradovima - tvrđavama iz justinijanske epohe.
Poznato je, po istorijskim izvorima, da je ovakvim gradom kao što je Ulcinj, u VI vijeku upravljao savjet. S obzirom na zakonska akta cara Anastasija I (491-518) o predavanju gradova u unutrašnjosti koji za odbranu velikih limesa nijesu imali značaja, gradska vlast se nalazila u rukama episkopa, latifundista i kurijala, kojima je bilo naloženo da se brinu o snabdijevanju vojske na granici žitom, zatim da vode nadzor nad rudnicima i nad gradskom ergasterijom u čiju je nadležnost spadalo čuvanje gradskih zidina i pristaništa. Car Justinijan I je ukinuo gradski savjet novelom iz 545. godine, ali je, po odredbama Četvrtog (Halkedonskog) sabora iz 451. godine i Justinijanovih novela (br.3, gl.1; br.87, g.1 i br.151, gl.1), episkop mogao zahvatiti onoliko zemlje, koliko mu njegova iura reservata dozvoljavaju, što se praktično svodilo na to koliko mu usus fructus omogućava. Mogućno je, prema tome, da je jedan dio ager publicus-a u bogatoj ulcinjskoj okolini zahvatio episkop, pod čijom se nadležnošću nalazila crkva u ulcinjskom starom gradu. Pošto se Olcinijum u V, VI i početkom VII vijeka ne pominje među prevalitanskim gradovima s episkopijom (prvi put episkop Liciniatensis pomenut je u dubrovačkoj lažnoj buni pape Zaharija od 16. maja 743), samo se po sebi razumije da je ulcinjska crkvena opština mogla biti neposredno podvrgnuta arhiepiskopiji u Skadru, prije nego li episkopiji u mnogo udaljenijoj Duklji. Sličan je položaj mogla imati crkvena opština u Budvi, gdje je sad otkrivena velika bazilikalna crkva neposredno ispod citadele; i ona je, s obzirom na blizinu, mogla biti potčinjena episkopiji u Kotoru ako se utvrdi da se potpis na saborske spise iz 530. i 532. godine "episcopus ecclesiae Martaritanae" odnosi na kotorskog episkopa. Čudno je, međutim, što u justinijansko doba tako velika crkva kao što je budvanska, a takva je, sudeći po nađenim arhitektonskim elementima, bila i ulcinjska, nije episkopska, tim prije što se ni na Budvu ni na Ulcinj nije mogla primijeniti odluka sabora u Serdici, iz 343. godine, o zabrani otvaranja novih episkopija u mjestima koja u antici nijesu imala status gradova. No, bez obzira na ovo još neriješeno pitanje, arheološki nalazi o kojima govorimo potvrđuju postojanje veće crkve u ulcinjskom Starom gradu, čiji je starješina mogao, po justinijanskim zakonima, štaviše, bio obavezan, da učestvuje u upravljanju gradom.
Smatramo da je zbog opasnosti od varvara Olcinium sredinom VI vijeka zahvatila justinijanska obnova
On je, sudeći po tome što se oko te crkve našla velika grobnica, a malo dalje i druga, jedna trodjelna a druga dvodjelna, što se kao pojava u Prevalisu praktikuje u VI vijeku (trikohhosi u Baru i u Doljanima kod Duklje), tu živio i tu bio sahranjen. Iz opisa Teofilakta Simokate dočeka jednog stratega, vidi se da su ovakvi gradovi imali "svoju vojsku", to jeste gradsku stražu, čiji je zapovjednik u Olcinijumu morao biti i episkop. Da ne bismo ulazili u neprovjerljive pretpostavke, prekinućemo naš pokušaj rekonstrukcije stanja u ulcinjskoj citadeli kod postojanja crkve u njoj i konstatovati ono što činjenice omogućavaju, naime da je Olcinium u VI vijeku imao objekte (to jest nije bio "mrtvi grad") koje je, zajedno sa stanovništvom trebalo braniti u slučaju varvarskih napada.
Pomenuta vila u zalivu Kruče, o kojoj će ovdje biti iznijeti samo podaci koji na posredan način potkrepljuju nalaze u ulcinjskom gradu iz justinijanske epohe, djelimično je oktrivena u prvoj polovini 1983. godine (iskopavanje Omera Peročevića, Pavla Mijovića i Pavla Mašanovića). Smještena je na rtu u uvali, odlično zaštićenoj od vjetrova, zbog čega i daleko pogodnijoj za sklanjanje lađa u slučaju nepogoda od čuvenog zaliva Valdanos. S nje se jednim pogledom može obuhvatiti druga po veličini maslinada Ulcinja, sa bar polovinom od ukupnog broja stabala starih do hiljadu godina, što znači da je mogla biti inplantirana baš u vrijeme građenja vile na rtu. Nasuprot uvale je ostrvce Stari Ulcinj s ostacima crkvice-kripte iz XII-XIII vijeka, s cisternom i drugim građevinama jednog "manastira", ali i s keramičkim fragmentima iz kasne antike, što je na ovom ostrvcu, izvanredno situiranom na pola puta između Bara i Ulcinja, potvrda o postojanju kakve kasnoantičke signalne stanice). Zaliv, pored toga, predstavlja i bogato riblje lovište. Ako se ovom kompleksu građevina vile rustike na kopnu, "speculae" na ostrvcu i velike maslinade u zalivu doda i jak izvor iznad kompleksa, što je rijetkost na ovom dijelu obale, nije teško zamisliti da je latifundija u Kručama bila jedna od najbogatijih na Crnogorskom primorju. Njen vlasnik je bez sumnje bio član gradskog savjeta Olcinijuma, dok nije ukinut 545. godine. Na drugoj, južnoj strani, u Ulcinjskom polju, poznata je po rekongnosciranju D. i M.Garašanin vila ili kastel na lokalitetu Ćeret u Zoganjima. Već samo s ove dvije aglomeracije, koje su bile privredno aktivne u justinijansko doba, lako je uočiti naročiti agrarni značaj Olcinijuma ne samo za život stanovništva grada i okoline nego i za ispunjavanje obaveza u pogledu snabdijevanja vojske na limesu neophodnim agrarnim proizvodima. Ali, vratimo se našoj vili u Kručama.
Ona je tačno datirana njenim mozaikom i pokretnim nalazima (keramikom i predmetima od metala), posebno novcima careva Anastasija I (491-518), Justina I (518-527) i Justinijana I (527-565). Villa rustica u Kručama je, dakle, iz druge polovine VI vijeka. Čitav nalaz je bio u skupini, sublizu ugla jedne veće prostorije, očigledno - ostatak jedne ostave, pohranjene uoči razaranja i pustošenja vila. Ovo je prva i do sada jedina ostava vizantijskog novca pomenuta tri imepratora i prva otkrivena reprezentativna civilna građevina u Crnoj Gori iz kasne antike i ranovizantijskog doba. Srušena je odjednom, po svoj prilici u jednom od prvih slovenskih prodora na južnojadransku obalu. Ovako bogata vila, popođena mozaikom koji podsjeća na mozaik bazilike I u Skupiju, datiran u VI vijeku, i latifundija kojoj je ona pripadala, ne bi mogli ostati toliko udaljeni od Olcinijuma (preko 10 km savremenog puta) da u tome gradu nije vladala sigurnost sve do njenog kraja, oko pol. VI vijeka. Ovu sigurnost dovodim u vezu s utvrđenošću Olcinijuma i bezbjednošću koju je pružao svome stanovništvu pred varvarskim naletima.
Po tome, a zatim i po čitavom zatečenom stanju građevine i mozaika, i po tome što u kompleksu vile nije zatečeno nikakvih tragova nastavljanja života poslije njene propasti - može se konstatovatai da je ona odjednom nestala. Moglo je to biti i kao posljedica kakvog katastrofalnog zemljotresa, kojih je na ovom području bilo svakih sedamdesetak godina otprilike, mada na ovakvu mogućnost ne ukazuje ni smicanje zidova, ni njihovo pucanje u najvećoj i najbolje očuvanoj prostoriji vile. A mogla je biti najprije opljačkana, zapaljena, a zatim ostavljena da pustošno traje dok nije sa zemljom sravnjena. Ma kakva da je bila njena sudbina, zasad još neulovljiva, ova vila je prestala da postoji s dolaskom Slovena na ovo područje. Prigodno, ona nama služi kao dokaz za postojanje takve situacije u Ulcinju i njegovoj okolini u kojoj je opasnost varvarskih napada s početka druge polovine VI vijeka bila stvarna i zbog koje smatramo da je Ulcinijum zahvatila svojevrsna justinijanska obnova, poznata inače kao utvrđivanje pograničnog i unutrašnjeg limesa.
Čudi što Prokopije ne navodi nijedno obnavljanje starih ili građenje novih utvrđenja u Prevalisu
Iz izloženog, mislim, nije sporno je li Olcinijum činio jedan od beočuga unutrašnjeg limesa, poput gradova i utvrđenja koje je Prokopije naveo u susjednom Novom Epiru kao sastavni dio justinijanskog sistema odbrane čitavog Carstva od varvarskih najezdi. Sam Prokopije kaže da je "Justinijan utvrdio čitavu unutrašnjost Ilirika" (De aedif., IV, 5), iako je ovaj čuveni hroničar justinijanske epohe, kojemu su na raspolaganju stajali podaci iz carske kancelarije u Konstantinopolju, tvrdio da je Justinijanovo podizanje novih i obnavljanje starih utvrđenja na Dunavu označilo vraćanje izgubljene sigurnosti romejskog carstva, iz čega je izveden zaključak da se to prije svega odnosi na sjeverne granice vizantijske države, on s patosom ističe da je Justinijan "posebno u Evropi (pod "Evropom" Prokopije podrazumijeva balkanske zemlje carstva, prim. P.M.) stvorio djela koja nije lako ni ispričati ni opisati" (misleći pri tome na utvrđivanje limesa i gradova). Ne postavlja se, dakle, pitanje je li postojao "unutrašnji limes" (u blizini dunavskog limesa) ili "limes u unutrašnjosti"). Nazivali ga tako ili onako - limes kao sistem utvrđenja postojao je ne samo na velikoj granici koju je Dunav činio vjekovima, nego i u unutrašnjosti carstva, zbog čega su i obnovljena mnogobrojna utvrđenja u Tesaliji, Starom i Novom Epiru, kao i u drugim zemljama današnje Grčke, daleko od Dunava, ali i nadohvat ruke varvara, koji su toliko puta prelazili tu veliku rijeku i duboko zalazili u unutrašnjost carstva kao da dunavski limes nije postojao.
Nas, međutim, više čudi to što Prokopije ne navodi nijedno obnavljanje starih ili građenje novih utvrđenja u vizantijskim provincijama Prevalisu i Dalmaciji. Za prvu kaže da počinje od primorskog grada Drača a za drugu da se njome završava zapadna granica Carstva ("Bellum Gothorum I", 15). Kao odgovor na pitanje je li u ovim provincijama bilo obnove, sve se svodilo na to da za njega nije bilo neke naročlite potrebe s obzirom da je “gotski rat” u Dalmaciji trajao svega godinu dana (536-7) ili, ako je i podignut, “gotski limes” nije obuhvatao Prevalis, zbog čega se ta provincija našla između Novog Epira i Dalmacije kao jedina u kojoj nije bilo opasnosti od gotskih varvara ni borbi s njima. Pišući o vizantijsko-gotskom ratu u Dalmaciji, Prokopije, istina, pruža podatke po kojima bi se moglo odgovoriti na postavljeno pitanje samo dok je trajala borba s gotskim odredima koji su iz Italije priješli u Dalmaciju, a kod Skradina, Burnuma (blizu Kistanja na Krki) i Salone poraženi, i istjerani iz Dalmacije i Liburnije. Da ih istjera iz Salone, car je naredio “sacri tabuli comitem” Konstantinijanu da skupi vojsku po Iliriku, našto on, “pripremivši se temeljito, diže se iz Drača i pristade sa čitavom flotom u Epidauru”. Na vijest o dolasku Konstantinijana, gotski zapovjednik Gripa se “naročito uznemiravao zbog edema salonskog pošto je bio dobrim dijelom već oštećen”, a uz to i raspoloženje toga grada izgledalo mu je sumnjivo, pa se povukao i ulogorio na polju između Salone i Skradina.
Iz ovih Prokopijevih vijesti može se zaključiti da Prevalis u gotskom ratu od 536-537. godine zaista nije bio poprište borbi Vizantinaca s Gotima, što pokazuje i odsustvo arheoloških nalaza gotske materijalne kulture na teritoriji današnje Crne Gore. Za nas je sad važnije to što je Konstantinijan, odmah po zauzimanju Salone, pristupio obnovi gradskih zidova, jer nam taj podatak pokazuje da je utvrđivanje bedema u Justinijanovo doba obavljala vojska odmah po zauzima-nju grada. Ona je izvodila obnavljanje kako je već od Dioklecijanovog doba praktikovano u vizantijskoj vojsci, u kojoj je svaki legion imao svoje majstore za sve vrste poslova oko utvrđivanja, dok je mjesno stanovništvo bilo obavezno da pribavi građu. Osvrćući se i na ovo, mi ne očekujemo u Olcinijumu sličnu obnovu bedema u vezi s vizantijsko-gotskim ratom u Dalmaciji, niti pomenutim istorijskim događajem hoćemo da objasnimo eventualno građenje (ili dograđivanje) bedema starog ulcinjskog grada, pa sljedstveno tome i ne govorimo o unutrašnjem “gotskom limesu” u Olcinijumu, niti u Prevalisu, makar što usputni boravak vizantijske flote u Lješu podrazumijeva kakvu-takvu intervenciju dok su izvidnice Konstantinijanove flote obavljale svoju dužnost, pogotovu ako se za to nije ukazivala potreba kao u Saloni.
Ali, ovo se pitanje mora drukčije postaviti u odnosu na provalu Avara, Slovena i Anta preko Dunava i dolazak Slovena u Prevalis.
Najvjerovatnije je da su Sloveni krajem VI vijeka, po neuspješnom zauzimanju Olciniuma, produžili ka Risnu
Već 548. godine, dok su vizantijske trupe bile zauzete borbom s Gotima u južnoj Italiji, “vojska Slovena” prodire iz Podunavlja do Drača. Slovenima, kaže Prokopije, pođe tada “za rukom da osvoje i mnogo tamošnjih tvrđava, koje su dotle smatrane kao sigurne, budući da ih niko nije branio”.
Ovo bi bila prva vijest po kojoj se može zaključiti da je ta “vojska Slovena” zauzela i sve one gradove u Prevalisu koje niko nije branio, makar što ne možemo ukazati ni na jedan grad poimenično. Čak i da tom prilikom Sloveni nijesu stigli do Olcinijuma, to što su “počinili strašna zlodjela nad svim Ilirima sve do stanovnika Drača” moralo je Olcinijate natjerati da se još više osiguraju od slovenske navale na njihov grad.
Kasnije navale biće sve silnije sve do konačnog slovenskog zaposijedanja čitavog Balkanskog poluostrva, ali tek u pismima pape Grgura Velikog nalazimo podatke koji su u vezi s našom temom, a odnose se na stradanje prevalitanskih gradova Lješa i Risna, prije 591. godine. Na mostarskom simpozijuma o predslavenskim etničkim elementima (1969) poznati vizantolog F. Barišić se zapitao šta je bilo s jednim dijelom učesnika od 100.000 naoružanih Slovena koji su se, poslije neuspjelog pohoda na Solun, nastanili negdje u Makedoniji i odatle vršili dalje prodore. Pretpostavio je da je taj odred dospio i do Lješa i Risna i srušio ih. Nije isključio ni mogućnost o trajnom naseljenju Slovena prilikom dva njihova rušilačka pohoda na Solun (586) i Lješ i Risan (prije 591). Za više od petnaestak godina otkako je postavljena ova hipoteza stanje u istorijskoj nauci se prilično promijenilo blagodareći najviše arheološkim istraživanjima, posebno u sjevernoj Albaniji. Tamo je, u okviru takozvane komanske kulture, otkriven veliki broj slovenskih nalaza koji pokazuju simbiozu materijalne kulture s domorocima, protkanu antičkim uticajima. Ti nalazi ne samo što potvrđuju prolaz Slovena preko sjeverne Albanije do Jadranskog mora, nego i njihovo stalno usputno naseljavanje. U tom svjetlu posmatrano rušenje Lješa i Risna od strane Slovena nešto prije 591. godine izgleda sasvim mogućno. Pošto se između ova dva grada nalazi jako utvrđeni Olcinijum, kojega papina pisma ne pominju kao porušenog, pitanje je jesu li ga Sloveni zaobišli; biće vjerovatnije da su pokušali da ga zauzmu, pa pošto im to nije pošlo za rukom - ostavili su ga i produžili ka Risnu. Pisani izvori o ovom događaju više ništa ne mogu kazati, a arheološki, mislim, mogu. Za odgovor može poslužiti i to što je vila u Kručama odjednom prestala da živi. Najvjerovatnije prilikom pomenutog prodora do Risna, prije 591.godine, ili još ranije, poslije Justinijanove smrti, budući da se njim završava ostava vizantijskih novaca u Kručama.
Namjerno smo se ograničili na Ulcinj kao jedan od prevalitanskih gradova koji je u sistemu jednog od unutrašnjih limesa utvrđivan i obnavljan u Justinijanovo doba, jer bi nas obuhvatanje ostalih gradova koji, takođe, pokazuju tragove obnove u isto vrijeme kad i Olcinijum odvelo u nesvrsishodnu širinu. U kontekstu teme ipak treba napomenuti da je riječ o utvrđivanju svih primorskih gradova Prevalisa (Budve, Kotora, Risna). Sad se u tim gradovima izvode zamašna arheološka istraživanja baš u vezi s utvrđivanjem, budući da su im bedemi (osim u Risnu, koji ih nema) u zemljotresima iz 1979.godine jako nastradali. Od gradova u unutrašnjosti koji bi mogli biti iz justinijanskog doba, a koje pominje Konstantin Porfirogenit, još nijesu rekognoscirani Gradac, Novigrad i Lontodokla. U nekropoli Mijele kod Vira otkopani su predmeti materijalne kulture baš iz doba prvih prodora Slovena u naše krajeve. Preko Prevalisa je u justinijansko doba obavljan veoma veliki promet, zbog čega je u njoj obnovljena putna mreža. Opšta slika građevinske djelatnosti u Prevalisu je, dakle, mnogo impresivnija no što to istorijski priručnici prikazuju. Slika koju smo ovdje dali o uklapanju Olcinijuma u jedan od justinijanskih limesa u unutrašnjosti ili u unutrašnji justinijanski limes, nadam se, postaće jasnija kad bude osvijetljena i rezultatima istraživanja u ostalim prevalitanskim gradovima.
|
