Zahvaljujemo se gospodinu Aleksandru Radomanu koji je omogućio da se njegov tekst o akademiku Radoslavu Rotkoviću nađe na stranicama Montenegrine.
Tekst preuzet iz časopisa:
RADOSLAV ROTKOVIĆ (1928- 2013)
POSLJEDNJI CRNOGORSKI POLIHISTOR
Radoslav Rotković je sigurno jedna od najkrupnijih i najosobenijih figura koja se javila među proučavaocima i afirmatorima crnogorske kulture u najširem smislu te riječi, još od prvih poslijeratnih godina pa do naših dana. U crnogorskoj periodici javio se prije više od 60 godina (1948) i od tada djelovao na razne načine: kao publicist koji je redovno pratio događaje na crnogorskoj kulturnoj sceni, kao filmski kritičar, kao enciklopedist, kao književni kritičar, kao istoričar književnosti, kao književnik, kao istoričar crnogorske drame i pozorišta, kao društveni kritičar, kao istoriograf, kao kulturolog, kao poslanik u Crnogorskoj skupštini.
Rođen je 30. maja 1928. godine u Mojdežu kod Herceg Novoga, đe je stekao osnovno obrazovanje, a gimnaziju je završio u Kotoru. Diplomirao je na Filozofskome fakultetu Sveučilišta u Zagrebu 1953, a u Beogradu je završio i Fakultet političkih nauka 1974. godine. Doktorsku tezu Bokokotorska crkvena prikazanja (XVII–XVIII stoljeće) odbranio je 1979. godine na Filozofskom fakultetu u Zagrebu.
Rotković je radni vijek započeo kao urednik rubrike za kulturu u Pobjedi (1954–1959); bio je umjetnički direktor Lovćen-filma(1959–1965); glavni urednik TV Titograd (1966–1980); naučni radnik u Crnogorskoj akademiji nauka i umjetnosti (1980–1981); rukovodilac Odjeljenja za društvene nauke Leksikografskog zavoda Crne Gore (odakle je penzionisan 1988. godine). Visoko zvanje naučnog savjetnika dobio je 1984.
Posebno je značajno što je kao poliglota prevodio i priređivao djela starih crnogorskih pisaca iz Boke – Ljudevita Paskovića, Ivana Bone, Đorđa Bizantija, Ivana Antuna Nenadića, naročito što je priredio djela Krsta Ivanovića, Stefana Zanovića i Stefana Mitrova Ljubiše.
Bio je član (do 1989) i više puta predśednik ili sekretar Udruženja književnika Crne Gore, član Jugoslovenskoga nacionalnog komiteta za Enciklopediju evropske kulture ranoga srednjeg vijeka, član Redakcije za Crnogorsku enciklopediju DANU i sl. Bio je član Crnogorskoga PEN centra, Matice crnogorske, Dukljanske akademije nauka i umjetnosti (đe je bio predśednik Odjeljenja za jezik i književnost), Instituta za crnogorski jezik i jezikoslovlje „Vojislav P. Nikčević“ te saradnik Instituta za crnogorski jezik i književnost. Bio je član redakcija časopisa Lingua Montenegrina, Quest i Komuna. Dobitnik je: Ordena rada sa zlatnim vijencem (1984); Nagrade oslobođenja Titograda (1966); nagrada za TV reportaže na Festivalu u Portorožu: Nagrade za ekologiju (1974); Nagrade Udruženja književnika Crne Gore za najbolju knjigu u 1976. godini (knjiga Crnogorsko književno nasljeđe); Vijenca Petrovića, priznanje DANU „za izuzetne zasluge u afirmaciji crnogorske (dukljanske) nauke i kulture“ (2002). I pored svega toga, najviše crnogorsko državno priznanje, Trinaestojulsku nagradu, Rotković je dobio tek 2010. godine za knjigu Jezikoslovne studije. Preminuo je u Risnu 8. septembra 2013.
I površan uvid u bibliografiju dr Radoslava Rotkovića jasno upućuje na zaključak da je riječ o posve osobenoj ličnosti savremene crnogorske kulture i nauke. Od prve objavljene pjesme, Jutro u Duklji, 1948. godine, Rotković je ispisao na desetine tomova – romana, pripovjedaka, drama, pjesama, književnih i pozorišnih kritika, scenarija, komentara, osvrta, reagovanja, eseja, enciklopedijskih jedinica te istoriografskih, književnoistorijskih i jezikoslovnih studija.
Ako se ostavi po strani njegov beletristički opus, koji čine desetak romana i drama, Rotkovićev naučni angažman mogao bi se hronološki, u grubim potezima, podijeliti na tri faze. U prvome periodu, koji obuhvata pedesete i šezdesete godine XX vijeka, on, u prvom redu, djeluje kao književni kritičar. Štaviše, Radoslav Rotković, uz Boža Bulatovića i Milorada Stojovića, slovi za utemeljivača moderne novinske kritike u Crnoj Gori. Smjelih zapažanja i lucidno formulisanih ocjena recentnih tekstova domaće i strane provenijencije, Rotkovićeve kritike obezbijedile su mu status pouzdanog i uvijek osluškivanog analitičara savremenih književnih tokova. Za drugoga perioda, koji se, okvirno, proteže na sedamdesete i osamdesete godine, Rotković je sve prisutniji kao istoričar književnosti: objavljuje studije i monografije, priređuje brojna izdanja i antologije: nameće se kao prvorazredni autoritet za tu oblast, značajno proširujući saznanja o crnogorskome književnom nasljeđu. U trećem, pak, periodu, posljednje decenije XX i prve decenije XXI vijeka, Rotković se mahom bavi istoriografskim temama. Ne treba, ipak, smetnuti s uma da se u Rotkovićevu slučaju, ma u kojoj disciplini se ogledao, uvijek mora računati s nesputanom erudicijom, nerazlučivom karakteristikom njegova života i stila. Stoga njegovi tekstovi uvijek nude mnogo više od očekivanoga i zadatoga određenim žanrovskim obrascem te funkcionišu kao specifični polimorfni prostor ispunjen atmosferom i duhom brodelovske – totalne istorije.
Crna Gora, njena kulturna, književna i politička povijest, za svih šest decenija Rotkovićeva stvaralaštva, centralna su preokupacija njegova „pjevanja i mišljenja“. Uz brojne književne, pozorišne i filmske kritike, potpisane Rotkovićevim imenom, koje srijećemo u jugoslovenskoj periodici prvih decenija nakon Drugoga svjetskog rata posebnu pažnju danas izazivaju njegove polemike i reagovanja na pokušaje negiranja ili posvajanja crnogorske kulture i temeljnih identitetskih vrijednosti. Tako već 1956. godine u tekstu Razgovor neugodni kritikuje praksu svrstavanja crnogorskih pisaca u srpske antologije. Deceniju kasnije, 1967, reaguje na izjavu sekretara Matice srpske Živana Milisavca da je postojanje crnogorske književnosti politički a ne naučni problem. Rotković, istina, nije bio sasvim usamljen, pripadao je grupi crnogorskih intelektualaca (braća Radojević – Radoje i Danilo, Vojislav P. Nikčević, Dragoje Živković…) koji su od kraja šezdesetih godina snažnije afirmisali autohtonost crnogorskoga nacionalnog identiteta, no ta je borba bila osuđena na izvaninstitucionalno djelovanje, a njeni protagonisti proskribovani i sumnjičeni za „nacionalističke tendencije“. Činjenica da su naučne koncepcije te grupe kulturnih radnika danas postale dio oficijelne crnogorske istoriografije, književne istoriografije i jezikoslovlja, nije bitnije uticala na tretman njihovih kreatora. U savremenim okolnostima društvene legitimizacije antidržavnih koncepcija, za te je autore i danas rezervisana etiketa „ekstremizma“ i „nacionalizma“.
Sedamdesetih i početkom osamdesetih godina XX vijeka Rotković je bio posvećen, u prvome redu, radu na proučavanju i sistematizaciji starijih perioda crnogorske književnosti. Ta njegova izučavanja rezultirala su odbranom doktorske disertacije o bokokotorskim crkvenim prikazanjima (1979) te publikovanje knjiga iz oblasti književne istorije Crnogorsko književno nasljeđe I (1976) i Tragajući za Ljubišom (1982), sinteze „Pregled crnogorske literature; Od najstarijih vremena do 1918. godine“, brojnih priređenih izdanja pisaca XVII, XVIII i XIX vijeka, kao i koautorske Antologije crnogorske književnosti IX–XX vijek(1976). Izbor tekstova objedinjenih tom antologijom sačinili su Branko Banjević, Radoslav Rotković, Čedo Vuković, Sreten Perović i Milorad Stojović. Značaj toga kapitalnog poduhvata ogleda se, prije svega, u tome što je tu prvi put crnogorska književnost sagledana integralno, in continuo, od samih početaka do savremenoga doba. No upravo je to i bio povod za napade koji su uslijedili. Na strukturu Antologije i njene priređivače oštro se ustremio u zagrebačkom Oku publicista Jevrem Brković. Kritikujući koncepciju antologije „koja počinje sa Andreacijem a završava se sa Zuvdijom Hodžićem“, Brković nudi svoj nacrt crnogorske literature: „Iznenadio me onaj deveti vijek i svi oni vjekovi do početka devetnaestog. Po meni crnogorska književnost počinje od Petra Prvog Petrovića Njegoša i njegovih Poslanica.“ Na Brkovićevu paskvilu odgovorili su Milorad Stojović i Radoslav Rotković. Polemiku koja se razvila i poprimila i lične tonove Rotković lucidno rezimira usmjeravajući je na osnovni problem: „Po njemu, crnogorska književnost počinje od Petra I. Kojoj književnosti pripada onaj raniji period, on izričito ne kaže, ali iz brojnih napomena se vidi da bi on želio da se to književno nasljeđe ’vrati‘ Srbima i Hrvatima. Na taj način on će sigurno zadovoljiti dvije čaršije, ali narodi s time nemaju nikakve veze. Svaki narod ima neotuđivo pravo da prihvati kao svoje nasljeđe ono što je sam, na svome tlu, bez obzira na okupacije i režime, stvarao u toku stoljeća. Ako bi se pojam crnogorske književnosti vezivao za naziv Crna Gora, i tada bi trebao ’sići‘ do XIV vijeka. U čemu je principijelna razlika između odvojenosti Dalmacije od zaleđa, na jednoj strani, i Boke i prirodnog, ekonomskog, etničkog zaleđa na drugoj strani?“
Osamdesetih godina minuloga vijeka Rotković je priredio dvije književne antologije, jednu hrestomatiju (sa Sretenom Perovićem), jedan izbor izvora i legendi i učestvovao u priređivanju kritičkoga izdanja Istorije o Crnoj Gori vladike Vasilija Petrovića. Devedesete godine XX i prve decenije XXI vijeka, pored angažmana u politici, donijele su i njegovo intenzivnije bavljenje istoriografskim temama što je rezultiralo publikovanjem većeg broja naučno-popularnih knjiga u kojima se uhvatio u koštac sa zabludama i mitovima oficijelne istoriografije i značajno doprinio oslobađanju crnogorske istoriografije iz stega tradicionalizma. Naslovi poput Odakle su došli preci Crnogoraca, Ilustrovana istorija crnogorskoga naroda (u dva toma), Kratka ilustrovana istorija crnogorskoga naroda, Crna Gora i Dušanovo carstvo, Velika zavjera protiv Crne Gore, Bitka na Vučjem dolu i sl., obilježeni jedinstvenom erudicijom i shvatanjem ukupnosti istorijskih procesa, nijesu samo dali možda i ključni doprinos promjeni crnogorske istoriografske paradigme, već su i najširem auditorijumu ponudili uvid u zatomnjene stranice crnogorske istorije i autentično svjedočanstvo o prekomilenijumskoj hronici crnogorske države i naroda. Uprkos tome što je od dijela mlađih istoričara Rotkovićev istoriografski opus bio osporavan, njegov emancipatorski uticaj snažno je impregniran u savremeni crnogorski istoriografski diskurs, a više je nego uočljiv i u radovima „osporavatelja“.
Svojim životnim djelom Radoslav Rotković smatrao je kapitalnu sintezu Crnogorska književnost od početaka pismenosti do 1852, objavljenu kao druga knjiga trotomne Istorije crnogorske književnosti Instituta za crnogorski jezik i književnost 2012. godine. Taj nenadmašni književnonaučni poduhvat Rotković otpočinje citatom britanskoga istoričara književnosti Džeralda Brenana, koji ponajbolje ilustruje i Rotkovićev naučni pristup: „Ovo je istorija jedne književnosti. Ona se ne ograničava na knjige napisane na jednome jeziku, već opisuje književna djela jednoga naroda napisana na bilo kom jeziku.“ Crnogorsku književnost naznačenoga perioda Rotković je podijelio na četiri književnoistorijske cjeline, koje se podudaraju s četiri poglavlja te voluminozne i sveobuhvatne monografije. I dok prve tri cjeline prate poznatu istorijskoknjiževnu periodizaciju, karakterističnu i za druge evropske književnosti: srednji vijek, humanizam i renesansa, barok i prosvjetiteljstvo, četvrta, završna cjelina, posvećena je životu i djelu Petra II Petrovića Njegoša. Nema sumnje da će Rotkovićeva monografija i metodološkom zasnovanošću i obiljem informacija i lucidnošću uvida ostati izvanredan primjer sinteze nacionalne književnosti. To tim prije što je njome obuhvaćeno prekohiljadugodišnje literarno iskustvo jednoga naroda i što je za sintezu te vrste bio potreban monograf velikoga obrazovanja i nespornoga autoriteta u oblasti nauke o književnosti, kakvoga Crna Gora odlaskom Radoslava Rotkovića zasigurno još dugo neće imati. Vrijednosti Rotkovićeva naučnoga poduhvata krunisanog prvom Istorijom crnogorske književnosti već su prepoznate i u slavističkome svijetu što potvrđuje laskava ocjena vrijednosti knjige koju je izrekao ugledni makedonski književni istoričar Naume Radičeski: „Iako je u pitanju jedno kamerno reprezentovanje i spajanje prethodnih istraživanja R. Rotkovića s novim saznanjima, kroz analitičko savladavanje najvećih vremenskih prostora kulture, a u tim okvirima posebno književne prošlosti crnogorskoga naroda, slivenih u jednu obimnu i kompleksnu književnoistorijsku kompoziciju, dobija se utisak da kad govorimo o njegovoj knjizi, govorimo o djelu koje ima nacionalne i enciklopedijske dimenzije i vrijednosti.“
Kad je 1990. godine dr Slobodan Kalezić objavio prvi tom hrestomatije Crnogorska književnost u književnoj kritici, koji se odnosio na tzv. staru književnost, u toj se knjizi našlo čak devet tekstova Radoslava Rotkovića. Takođe, Rotković je najcitiraniji autor i u posthumno objavljenoj knjizi dr Vojislava P. Nikčevića Istorija crnogorske književnosti od početaka pismenosti do XIII. vijeka, koju je i recenzirao. No njegov doprinos konstituisanju moderne crnogorske književne istoriografije neuporediv je. Ipak, ne umanjujući značaj brojnih drugih istoričara književnosti i publicista koji su u potonje četiri decenije značajno doprinijeli stvaranju nove, modernom dobu primjerene, recepcije crnogorske književnosti u njenom milenijumskom trajanju, a imajući u vidu obim i domete njegova djela, bez i malo prećerivanja moglo bi se zaključiti, kroz parafrazu jednoga Kišova iskaza izrečenog povodom Borhesa, da se crnogorska književna istoriografija dijeli na onu do Radoslava Rotkovića i na onu poslije njega.
Odlaskom Radoslava Rotkovića crnogorska nauka i kultura izgubile su posljednjeg polihistora, ličnost izuzetne stvaralačke snage i nenadmašne posvećenosti Crnoj Gori, njenoj kulturi i povijesnome identitetu. Njegov će opus generacijama koje dolaze biti nezaobilazna literatura i pouzdan smjerokaz, poput kakve višetomne Enciklopedije Crne Gore, koju je ispisivao cijeloga života, svakim novim tekstom, esejom, studijom, knjigom.
Neka mu je vječna slava i hvala!
