Poznati crnogorski istoričar piše o Antoniju Baldačiju, jednom od najpoznatijih “izvanjaca”, italijanskom naučniku čiji su život i karijera neraskidivo bili vezani za sudbinu naše zemlje od kraja XIX vijeka pa sve do njenog iščeznuća nakon Prvog svjetskog rata
Strasna vezanost za Crnu Goru
Među italijanskim naučnicima koji su krajem XIX i početkom XX vijeka izučavali Crnu Goru najistaknutije mjesto zauzima botaničar Antonio Baldači. On je između 1885. i 1910. najmanje 14 puta posjetio našu zemlju. Zahvaljujući istraživanjima koja je tada obavio stekao je zavidnu naučnu reputaciju. Ka ovoj maloj balkanskoj knjaževini on će usmjeriti i veliki dio svojih poslovnih i političkih interesovanja. O mjestu koje je Crna Gora imala u Baldačijevoj karijeri i životu svjedoči mnoštvo njegovih radova kao i bogati lični arhivski fond koji se čuva u Biblioteca de L’Archiginnasio u Bolonji. Baldačijevu posvećenost Crnoj Gori slikovito je definisala Marija Gracija Bolini u naslovu svoje studije o Baldačijevoj arhivskoj zaostavštini: “Jedna balkanska strast između preduzetništva, botanike i kolonijalne.”
Antonio Baldači (1867-1950) rođen je u Bolonji. Tu je završio studije veterine i 1891. počeo da radi kao asistent na Botaničkom institutu gdje je ostao sve do 1902. Tada odlazi u Rim da predaje političku i kolonijalnu geografiju na Diplomatsko-kolonijalnoj školi. Ovo je vrijeme kada uspostavlja poznanstva sa značajnim ličnostima iz političkog i kulturnog života u italijanskoj prestonici – Gabriel D’Anuncio, G. A. Sartorio, F. P. Miketi, K. Barbela. Od 1904. obavlja dužnost prosvjetnog inspektora. Vice direktor Botaničkog vrta u Palermu postaje 1907, ali ovu funkciju prilično neredovno vrši zbog čestih odlazaka u Crnu Goru, Kosovo, Albaniju u istraživačke i političke misije.
Baldačijeva naučna istraživanja i putovanja značajno je pomagalo Italijansko geografsko društvo, čiji je saradnik od 1891. kao i Ministarstvo spoljnih poslova za koje je prvu misiju obavio 1897. Po nalogu italijanskog ministra spoljnih poslova San Djulijana 1914. za novouspostavljenu albansku državu organizovao je javne službe za upravljanje prirodnim resursima. Godine 1916. u Valoni je civilni savjetnik odnosno obavještajni oficir pri italijanskoj Prvoj pomorskoj diviziji. Nakon Prvog svjetskog rata angažovan je kao funkcioner Tršcanskog Lojda, a u istom periodu je i rukovodilac u Istoriografskom odjeljenju za mobilizaciju (1918-1921). Tokom naredne decenije Baldači se angažuje u propagandnoj borbi za obnovu nezavisne crnogorske države. U periodu od 1931. do 1943. značajnu pažnju posvećuje Albaniji, prvo kao počasni generalni konzul u Bolonji, a zatim kao saradnik Centra za albanske studije pri italijanskoj akademiji i Instituta za albanske studije u Tirani i kao savjetnik za kulturu pri Generalnom namjesništvu u Albaniji. Široko polje interesovanja i velika radna energija karakterisali su Baldačija tokom čitavog života, pa čak i u osamdesetim godinama.
Ovdje veoma vole Ruse i Italijane
Bio je snažno vezan za italijanske rojalističke krugove, a više puta je bio priman u privatne audijencije na dvoru. Ostavio je preko 250 radova, brojne herbarske kolekcije i obiman arhivski material.
NAUČNA ISTRAŽIVANJA U CRNOJ GORI: Baldačijevo interesovanje za Crnu Goru javlja se 1885. Tada je u toku svog botaničkog putovanja od Friulija do Boke Kotorske nekoliko sati proveo u graničnom području Knjaževine Crne Gore o čijoj ratničkoj slavi je u djetinjstvu puno slušao. Nedovoljna ispitanost crnogorske flore, posebno one u predjelima koji su Crnoj Gori priključeni tek odredbama Berlinskog mira (1878), motivisale su mladog istraživača da upravo tu potraži vlastitu naučnu afirmaciju. Tokom 1886, 1888, 1889, 1890. i 1891. prošao je Crnu Goru svim pravcima i prekrio je mrežom itinerera. Naučni rezultati bili su značajni. Baldači je otkrio oko 40 vrsta koje do tada nijesu bile poznate u botaničkoj nauci. Dio njih otkrio je u Crnoj Gori (npr. Freyera montenegrina Bald., Centaurea Nicolai Bald.). Baldači je uradio istorijat botaničkih ispitivanja u Crnoj Gori. Osim florističkih i taksonomskih radova u kojima je inventarisao i opisivao biljke, bavio se i biljno-geografskim i vegetacijskim karakteristikama pojedinih područja Crne Gore. Objavio je 1904. prvu vegetacijsku kartu Crne Gore u razmjeri 1: 750 000. Zaslužan je i za domete drugih botaničara jer je kolekcije biljaka prikupljenih u Crnoj Gori distribuirao raznim institucijama i pojedincima. Tako je dolazio i do finansijskih sredstava za dalja istraživanja. Materijalno ga je pomagalo i Italijansko geografsko društvo, a dva dugotrajna i složena Baldačijeva istraživanja finansirao je i crnogorski knjaz Nikola I Petrović Njegoš. Srećnu priliku da upozna crnogorskog vladara imao je već 1886. Knjazu ga je predstavio i protežirao Cezar Tondini od Kvarnegija iz reda barnabita koji je po nalogu pape Lava XIII tada pregovarao o Konkordatu Svete stolice sa Crnom Gorom. Na dvoru na Cetinju Baldači je bio u prilici da vidi i ćerku knjaza Nikole, buduću italijansku kraljicu Jelenu, tada još djevojčicu. Predusretljivost i simpatije na koje je naišao kod predstavnika vlasti i kod običnih ljudi podstakle su Baldačija da u svojim putopisima zapiše da je stranac u Crnoj Gori previše voljen, a Rus i Italijan posebno.
U razdoblju od 1892. do 1897. glavni Baldačijev interes pomjera se sa Crne Gore prema susjednoj Albaniji i prema Grčkoj. Ipak veze sa Crnom Gorom se ni tada ne prekidaju, 1893. crnogorski suvereni knjaz Nikola odlikuje ga nacionalnim Ordenom Danilo I.
Novo istraživanje male knjaževine
Povodom vjenčanja italijanskog prestolonasljednika Vitorija Emanuela III i princeze Jelene Petrović 1896, Baldači za italijansku štampu piše prigodne tekstove o domovini buduće italijanske kraljice.
Naredne godine Baldači publikuje knjigu: „Crna Gora uspomene botaničara“ u kojoj je sabrao ranije objavljene tekstove o Crnoj Gori.
Baldačijev boravak u sjevernoj Albaniji 1896. je karakterističan po vannanučnim aktivnostima italijanskog botaničara. One nijesu promakle ni turskim vlastima, ni diplomatskim predstavnicima Austrije i Crne Gore u Skadru. U Baldačiju su prepoznali pripadnika italoalbanskih krugova koji su se zalagali za eliminaciju austrijskog uticaja u Albaniji, njenu emancipaciju od turske vlasti i uvođenje u krug italijanskog kulturnog i političkog uticaja. To je bio razlog insceniranja oružanog napada lokalnih Albanaca na Baldačija a kasnije i njegovog hapšenja i protjerivanja od strane turskih vlasti. Posebno svjetlo na ovu epizodu baca izvještaj koji je iz Bolonje 27. oktobra 1897. Baldači uputio ministru spoljnih poslova Italije Viskontiju Venosti. Dokument sadrži opis aktuelnog stanja u Albaniji i predloge o putevima jačanja italijanskog uticaja u njoj. Baldači propagira stvaranje crnogorsko-albanske knjaževine ujedinjenjem Crne Gore sa sjevernom Albanijom uz italijansku podršku.
U periodu 1898 – 1903. Baldači se ponovo okreće Crnoj Gori. Uočljivo je da njegovi boravci u Knjaževini tokom 1898, 1900, 1901, 1902 i 1903. imaju svojevrstan “albanski” karakter. On istražuje u području uz crnogorsko – tursku (albansku) granicu naseljenom pretežno albanskim stanovništvom. Zbog neprijateljskog stava turskih vlasti u Albaniji, Baldači zapravo pokušava da sa crnogorske strane uđe u planinsku oblast Prokletija koja ga zanima i sa botaničkog, etnografskog i političkog aspekta.
Najsloženiji istraživački poduhvati Antonija Baldačija su svakako naučne misije koje je na njegov predlog u Crnu Goru uputilo italijansko Ministarstvo prosvjete 1902. i 1903. godine. Koncept istraživanja napravljen je po uzoru na ona koja su austrougarski naučnici sistematski vršili u Bosni i Hercegovini. Inspirator i vođa ekspedicije iz 1902. bio je Antonio Baldači, a njeni ostali članovi bili su: arheolog prof. Dante Valjieri, antropolog prof. Ugo Vram, geolog prof. Alesandro Marteli, fizičar i prirodnjak dr Luiđi Santagata i agronom Anibal Baldači. Ciljevi misije bili su: istraživanja geološke strukture, nalazišta ruda, topografska mjerenja kao i antropološka, etnografska, sociološka, arheološka istraživanja, kojima bi se provjerila teza o ilirskom porijeklu stanovnika južne Dalmacije, stare Srbije, Crne Gore i Hercegovine.
Snovi o uticaju Rima na Balkanu
Očekivani su arheološki nalazi o grčkoj i rimskoj kolonizaciji. Iza ove “antičke nostalgije” stajala je želja za obnavljanjem ekonomskog i vojničkog prisustva Rima na Balkanu i pretvaranje Jadrana u Mare Nostro.
U misiji iz 1903. učestvovali su: Antonio i Anibal Baldači, A. Marteli i D. Santegata. Radovi geologa Martelija, kasnije publikovani u Italiji, vjerovatno su najvredniji naučni rezultat ovih istraživanja.
Prema Italijanima, jako predusretljive crnogorske vlasti najviše su se interesovale za geološka istraživanja, odnosno nalaziša ruda. Italijanski naučnici nijesu uspjeli da pređu granicu i na albanskoj (turskoj) teritoriji obave snimanja, što je bio jedan od glavnih ciljeva obadvije misije. Antonio Baldači je, u ovim misijama, obavljao različita antropološka, zoološka i botanička istraživanja. Na V kongresu italijanskih geografa, u Napulju 1904. Baldači je podnio zbirni referat sastavljen od izvještaja učesnika ove dvije ekspedicije. Na materijalu prikupljenom 1902. i 1903. publikovano je više naučnih radova.
Neki od učesnika misija bavili su se Crnom Gorom i kasnije. Pored ove misije, u Crnoj Gori je 1903. boravilo još nekoliko italijanskih stručnih ekipa. Njih je tamo uputio Italijansko crnogorski sindikat – grupa kapitalista okupljena oko Đuzepe Volpija i Pjera Foskarija, koji će do 1909. izgraditi Fabriku duvana u Podgorici, Luku Bar, željezničku prugu Bar – Vir Pazar i plovidbeni sistem na Skadarskom jezeru. Mada su Baldačijeve misije bile okrenute više ka naučnim pitanjima, a one koje je uputio Italijansko-crnogorski sindikat više ka praktičnim, privrednim pitanjima, sve su, nezavisno od motiva učesnika, bile etape istog procesa italijanske ekspanzije na Balkanu.
Na povezanost italijanske spoljne politike i naučne djelatnosti Italijana u inostranstvu upućuju referati i zaključci sa kongresa Italijanskog geografskog društva. Na njima je predmet pažnje bila i Crna Gora koja je zajedno sa Albanijom tretirana kao prostor od životne važnosti i istorijski i geografski predodređen za italijansko ekonomsko i političko prisustvo. Na kongresima su utvrđivane ekonomske i političke mjere za ostvarivanje tog cilja i preporučivane Vladi. Ovakva djelatnost imala je odjeka i u političkom i u poslovnom svijetu. U svemu tome uloga Antonija Baldačija bila je značajna i prepoznatljiva.
Baldači je pokušao da organizuje odlazak još jedne, treće istraživačke misije u Crnu Goru 1904. ali ovoga puta nije naišao na razumijevanje italijanskog ministarstva prosvjete, koje je svoje odbijanje obrazložilo nestabilnim prilikama na Balkanu.
Novi putevi za italijanski kapital
RAD NA DOBIJANJU I REALIZOVANJU PRIVREDNIH KONCESIJA U CRNOJ GORI: Prema Baldačijevom mišljenju Crna Gora je poput svojevrsnih “vrata Balkana”, bila predodređena za polaznu tačku u italijanskoj balkanskoj politici, za ishodište italijanskog ekonomskog i političkog uticaja na području čiji veliki dio su već kontrolisale Austro-ugarska i Otomansko carstvo. U stručnim i publicističkim radovima namijenjenim javnosti, kao i u povjerljivim referatima pisanim italijanskoj Vladi, Baldači je predlagao konkretne programe djelovanja u ovom pravcu. U ovom smislu posebno je značajan njegov referat na IV Kongresu italijanskih geografa aprila 1901. Tekst sadrži predlog ekonomskog programa Italije u istočnom Jadranu. Baldači je smatrao da bi ispunjenje tog programa bilo kruna njegovog naučnog i praktičnog rada. U referatu razmatra po pojedinim stavkama uvoz i izvoz, stanje industrije, bankarstva, komunikacija i političke klime u Crnoj Gori, kao i mjere koje treba preduzeti da se italijanskom kapitalu otvore novi putevi na drugoj obali Jadrana. Usvojivši Baldačijeve stavove, Kongres je preporučio italijanskoj vladi da u Crnoj Gori ustanovi jednu državnu ili potpomogne jednu privatnu komercijalnu agenciju sa predstavništvima u Baru i Podgorici, da otvori i jednu komercijalnu školu, da postavi telegrafski kabl između Italije i Crne Gore, povezujući ga sa kablom Otrant-Valona. Od Vlade je takođe traženo i da kompetentnim ministarstvima povjeri praktično sprovođenje komercijalnih i industrijskih pitanja, kako bi Italiji na ovim područjima bili otvoreni novi ekonomski putevi, a koji proizlaze iz njenih tradicionalnih prava, jezičkog afiniteta i italijanskih političkih interesa na Jadranu i Joniji prema Levantu, gdje su svojevremeno prosperirale italijanske republike i gdje bi ponovo mogao da nikne novi izvor slave i prosperiteta moderne Italije. Pomenuti referat Baldači je publikovao u radu „Italija i naša trgovina sa Crnom Gorom i sjevernom Albanijom“.
U radovima publikovanim narednih godina, italijanskim poslovnim i političkim krugovima Baldači nudi informacije o šumskom bogatstvu, kožama i krznima, teglećoj marvi, govedima, ovcama, kozama, saobraćajnim mogućnostima (prva željeznica, budućnost željezničke mreže), uslovima industrije u Crnoj Gori. Svi ovi radovi predstavljaju logičnu, povezanu cjelinu, koja dobro ilustruje ekonomsku stranu italijanskog interesovanja za malu Knjaževinu.
Neke od svojih ideja o italijanskom privrednom angažovanju u Crnoj Gori Baldači je pokušao i praktično da realizuje između 1900. i 1903. godine.
Zahtjev Cetinju za koncesijama
U ljeto 1900. Antonio i njegov brat Đovani Baldači ispitivali su na Cetinju mogućnost dobijanja koncesija za razne privredne aktivnosti. Znali su za spremnost crnogorske Vlade da u nedostatku domaćeg kapitala angažuje strani radi eksploatacije crnogorskih resursa, izgradnje industrijskih objekata i saobraćajne infrastrukture.
Najviše interesa u ovom smislu pokazivali su austrijski kapitalisti kojima su na Cetinju nerado izlazili u susret zbog sumnji da ih u Crnu Goru ne dovode ekonomski, već politički razlozi.
Austrougarska je već dominirala u trgovinskoj razmjeni Crne Gore, pa crnogorska Vlada nije bila spremna da prihvati povećavanje austrijskog ekonomskog uticaja u zemlji. U zapadnoj Evropi nije bilo interesovanja između ostalog i zbog slabog poznavanja prilika u maloj balkanskoj Knjaževini. Nasuprot tome, u Rusiji su, poznajući dobro crnogorske prilike, sumnjali u isplativost takvih investicija a značajna sredstva koja je ruska država svake godine dodjeljivala Crnoj Gori bila su namijenjena prije svega za vojne svrhe. U takvim okolnostima otvarale su se velike mogućnosti za angažovanje italijanskog kapitala u Crnoj Gori. Tome su pogodovali dobri međudržavni i dinastički odnosi i pomorsko susjedstvo dvije zemlje. Takođe na Cetinju je već bila sazrela ideja o korišćenju rivaliteta Austrougarske i Italije na Balkanu za vlastite ekonomske i političke ciljeve.
Braći Baldači ovo nije bilo nepoznato. Takođe oni nijesu bili jedini Italijani koji su se interesovali za crnogorske ekonomske prilike. Na osnovu koncesije dobijene 1900. jedno italijansko društvo je početkom naredne godine već tragalo za nalazištima ruda u okolini Nikšića i Bara. Antonio i Đovani bili su u prednosti u odnosu na svoje konkurente u toliko što su odlično poznavali prilike u zemlji, a Antonio je imao veliki broj uticajnih prijatelja i poznanika u vrhu crnogorskih vlasti.
U decembru 1901. Antonio i Đovani Baldači su od crnogorske Vlade tražili dozvolu za podizanje industrijskih postrojenja za preradu mlijeka, proizvodnju ulja, preradu koža, izgradnju mlina i fabrike pašte, konzerviranje ribe, fabrike sapuna, svijeća i šibica, perionicu vune, fabrike baruta, fabrike tekstila, fabrike obuće, fabrike papira. Rok za prezentaciju jednog ili više društava koja bi uz saglasnost Vlade otpočela sa realizacijom pomenutih koncesija, bio je maj 1901. Tražene su i dozvole za eksploataciju šuma i istraživanje ruda. Baldačijevi se interesuju i za formiranje društva za izvoz crnogorskih duvana. Zahtjevi braće Baldači se kasnije ponavljaju u nešto skromnijem obimu, što svjedoči da prethodnom zahtjevu ili nije udovoljeno ili su rokovi koncesija istekli.
Poslovni napori bez rezultata
Baldačijevi zapravo nijesu imali dovoljno kapitala. Da ga obezbijedi Antonio se povezao sa preduzetnicima zainteresovanim za novo balkansko tržište kao što su Đorđo Čini i njegov sin Vitorio, Euzebio Pjela iz “Diskont Euzebio Pjela” iz Kastela, Maks Mejer (vlasnik fabrike boja), Antonio Čeruti (iz Čeruti fabrike za proizvodnju vune iz Bijele), sa Stanislavom Kobjankijem, proizvođačem likera Amara Montenegra, braćom Lancarini, (fabrikom narezaka) i firmom Button. Preduzimljiva braća Baldači tražili su poslovne partnere i među domaćim stanovništvom. Jedan od prvih poslova sa otkupom duvana napravljen je sa istaknutim crnogorskim činovnicima Špirom Popovićem i Slavom Ramadanovićem.
Pomenute zahtjeve za koncesije Đovani Baldaci podnosi u svoje i Antonijevo ime i u ime italijanskih kapitalista Luiđija Bertanjija i Đuzepea Mainetija. Državni Savjet je odobrio koncesije, a Đovani se tokom 1902. veoma agažovao da se rokovi za njihovu realizaciju produže. Do realizacije koncesija nikad nije došlo.
Preduzetnički pokušaji u Crnoj Gori nijesu braći Baldači donijeli nikakve koristi. Izvjesnu kompenzaciju za utrošena sredstva i vrijeme Antonio je dobio od knjaza Nikole koji ga je nagradio sa 1000 franaka za posredovanja pri obezbjeđivanju zajma za potrebe crnogorske države i nabavci topova i baruta za crnogorsku vojsku. Sa italijanske strane Antonio dobija kompenzacije više počasne prirode. Početkom 1902. ministar poljoprivrede industrije i trgovine Gvido Bakeli konsultuje ga kao stručnjaka za ekonomske odnose Italije sa Crnom Gorom, Albanijom, Makedonijom, Epirom, a kralj Vitorio Emanuel III prima ga u privatnu audijenciju.
Antoniov brat Đovani nastojeći da obezbijedi vlastitu egzistenciju i dalje prisustvo u Crnoj Gori pokušava da dobije imenovanje za vladinog trgovačkog agenta u Crnoj Gori. Ove zahtjeve ponavljao je u više navrata koristeći se protežiranjem uglednih ličnosti poput italijanskog poslanika u Crnoj Gori Nikola Skvitija ali uvijek bez uspjeha.
Mnogo uspješniji od braće Baldači bio je Italijansko-crnogorski sindikat, koji je realizovao značajan dio Antonijevog programa italijanske ekonomske ekspanzije u Crnoj Gori. Iz Italijansko crnogorskog sindikata nastala su dva krupna preduzeća Barsko društvo i Monopol duvana (Compagnia D’ Antivari i Regia cointeressata dei tabacchi del Montenegro) u kojoj je i Đovani Baldači našao neko vrijeme zapošljenje. On se 1908. sukobio sa upravom Monopola duvana pa je tokom naredne dvije godine ponovo pokušao da u Crnoj Gori pokrene vlastiti posao. Antonije i Anibal se solidarišu sa bratom i uključuju u ove planove.
Malo botanika malo agentura
Oni razmatraju projekat stvaranja društva Preduzece braca Baldači (“Societa ditta fratelli Baldacci”) radi eksploatacije drveta u Crnoj Gori. Đovani razmatra i mogućnosti za dobijanje koncesije za lov ribe u Skadarskom jezeru, a nešto kasnije ponovo se vraća ideji o iskorištavanju crnogorskih šuma preko firme Braca Baldači i Rivalta i sinovi (Fratelli Baldacci e Rivalta e figlli). Sticajem okolnosti iskorištavanje crnogorskih šuma koje je privuklo pažnju braće Baldači na samom početku njihovih ekonomskih aktivnosti u Crnoj Gori predstavljalo je i njihovu posljednju značajniju privrednu kombinaciju u ovoj zemlji.
Rezultat je bio isti kao i 1901. i 1902. Potraga za kapitalima neophodnim za planirana preduzeća bila je bezuspješna prije svega zbog nepovoljnih političkih prilika na Balkanu tj. aneksione krize, mladoturske revolucije, unutrašnje krize u Crnoj Gori. Novim akcionarskim društvima iz Italije ulazak na crnogorsko tržiste otežavalo je monopolsko ponašanje venecijanske grupe kapitalista predvođenih Volpijem, kao i neraspoloženje stanovništva prema Italijanima zbog načina poslovanja ove finansijske grupe.
OBAVJEŠTAJNA I POLITIČKA AKTIVNOST U CRNOJ GORI: Tokom prve decenije XX vijeka Antonio Baldači je za potrebe italijanskih ministarstava inostranih poslova i unutrašnjih poslova, obavio niz obavještajnih misija vezanih za političku situaciju u Albaniji, Kosovu, Srbiji i Crnoj Gori. Kao saradnik Generalne direkcije za javnu bezbjednost na ovom području između ostalog učestvuje i u stvaranju mreže lokalnih informatora. U ovim aktivnostima učestvuju i Antonijeva braća Đovani i Luiđi. Botanička i druga naučna istraživanja koja je Baldači vršio i u ovom periodu, služila su često kao pokriće ovih aktivnosti. Ipak publikovani radovi svjedoče da se i sa takvih putovanja Baldači vraćao sa naučnim rezultatima.
U Crnoj Gori najznačajnije obavještajne misije Baldači je obavio 1908, 1909. i 1910. Predmet njegovog interesovanja bilo je poslovanje italijanskih preduzeća Barsko društvo i Monopol duvana. Kako je uprava Monopola duvana otpustila njegovog brata Đovanija, Antonio je u istragu unio i dosta ličnih motiva. Izvještaji podneseni ministru spoljnih poslova su bili vrlo nepovoljni po italijanska preduzeća, a po stilu više su ličili na denuciranja i pamflete nego na nepristrasne informacije i analize. Stiče se utisak da se u ovom periodu hlade i Baldačijeve simpatije prema crnogorskom režimu. Mada i dalje piše afirmativno o crnogorskoj političkoj i ekonomskoj stvarnosti, privatno upozorava prijatelje da to ne shvataju previše ozbiljno i ne investiraju u zemlju kojoj prijeti untrašnja revolucija.
Tokom obavještajne misije 1910. Antonio Baldači je posljednji put boravio u Crnoj Gori.
Uporni borac za Crnu Goru
POLITIČKO –PROPAGANDNI RAD NA RESTAURACIJI CRNE GORE: Neposredno po okončanju Prvog svjetskog rata i okupacije Crne Gore od strane njenih saveznika Antonijev brat Đovani odigrao je krupnu ulogu u turbulentnim crnogorskim zbivanjima koja su uslijedila početkom 1919. i imala svoje reperkusije tokom narednih nekoliko godina. Đovani Baldači je kao italijanski agent ohrabrivao i podsticao pobunu protiv prisajedinjenja Crne Gore Srbiji, odnosno novostvorenoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Pobuna je izbila početkom 1919. neposredno pred zasjedanje Mirovne konferencije u Parizu. Doživjela je vojnički poraz, ali je skrenula pažnju evropske javnosti na tzv. crnogorsko pitanje.
Za restauraciju crnogorske države njena vlada u egzilu vodila je tokom sljedeće četiri godine upornu propagandnu borbu kojoj je značajan doprinos dao i Antonio Baldači.
Početak ovog angažmana veže se za 1919. kada on na poziv crnogorske izbjegličke vlade odlazi u njeno sjedište u Neuilly sur Seine kod Pariza. Baldači postaje neumorni organizator procrnogorskih komiteta širom Italije. Takođe postaje i predsjednik Centralnog komiteta za nezavisnost Crne Gore sa sjedištem u Bolonji, osnovanog 1921. godine. Bolonjski komitet objedinjavao je propagandne aktivnosti u Italiji u korist Crne Gore, radio na objavljivanju publikacija o njoj, sakupljao humanitarnu pomoć za izbjeglice i oglašavao se protestima upućivanim italijanskim i međunarodnim organizacijma. Baldači je bio član Međunarodnog komiteta za nezavisnost Crne Gore ili Komiteta dvanaestorice, osnovanog u Njujorku 1924. U italijanskoj i stranoj štampi objavio je niz tekstova ako bi pažnju javnosti skrenuo na nepravdu koju su sile pobjednice u Prvom svjetskom ratu učinile prema svom najmanjem savezniku Crnoj Gori, dozvolivši da bude okupirana i anektirana od strane Srbije. Piše o žalosnim prilikama u Crnoj Gori, o borbama pobunjenika, popaljenim selima, hiljadama zatvorenika koje vlast drži u zatvoru bez sudskih presuda, stradanjima pobunjeničkih porodica, ubistvima, pljačkama i uopšte o nasiljima koje čine srpske vlasti u Crnoj Gori.
Baldačijeve simpatije i saosjećanje sa Crnom Gorom bili su nesporni, ali nijesu predstavljali jedini motiv njegovih procrnogorskih aktivnosti. Baldači nije prihvatao kao svršen čin ulazak Crne Gore u južnoslovensku zajednicu, jer se to kosilo sa njegovim shvatanjem o vitalnim, vojničkim, ekonomskim i političkim interesima Italije. Pristalica doslovnog sprovođenja Londonskog ugovora nije se mirio sa time da Habzburšku monarhiju na istočnoj obali Jadrana zamijeni mlađa južnoslovenska država.
Ideje daleko od realnosti
Umjesto Jugoslavije on bi uz italijansku Dalmaciju radije vidio kontinentalnu Hrvatsku, “nezavisnu Crnu Goru”, uvećanu Hercegovinom i Bokom Kotorskom. Baldači posebno ističe da je za Italiju nedopustivo da strateški značajni Lovćen i Boku Kotorsku posjeduje neka veća država, dok mala, sa Italijom prijateljski povezana Crna Gora ne bi ugrožavala bezbjednost Italije. Jedan od mogućih scenarija za opstanak crnogorske državnosti Baldači vidi u stvaranju Ilirije – albansko-crnogorske konfederacije pod dinastijom Petrovića. U Iliriju bi ušle albanske teritorije sjeverno od rijeke Škumbe. Baldači kritikuje svoju vladu što nije energičnije djelovala i vojnom okupacijom u Albaniji i Crnoj Gori stvorila činjenična stanja u svoju korist. Baldači od italijanske vlade zahtijeva neutralizaciju Crne Gore, međunarodnu okupaciju i tek tada sprovođenje plebiscita o budućem državnom uređenju.
Sve to bilo je daleko od realnosti. Italijanska vlada crnogorsko pitanje iskoristila je kao monetu za potkusurivanje u pregovorima sa beogradskom vladom. Mada Rapalski ugovor iz 1920. ne sadrži nijednu odredbu koja se izričito odnosi na Crnu Goru, on je sa italijanske strane podrazumijevao, prestanak pomoći crnogorskoj političkoj emigraciji u njenoj djelatnosti protiv Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Za Baldačija ovaj ugovor je bio velika sramota i izdaja italijanskih interesa, napuštanje pravca i rezultata tridesetogodišnje politike na Balkanu od Krispija do Sanđulijana. Razočaranje u vladinu jadransku politiku, uputilo ga je na političku saradnju sa onima koji su se bez obzira na zvanične stavove vlade opredijelili za nasilnu akciju na istočnoj obali Jadrana. Tako se Baldači u poznu jesen 1920. našao na Rijeci kod D’Anuncija radi pripremanja crnogorsko-italijanske ekspedicije za Dalmaciju i Crnu Goru. Do ove ekspedicije nije došlo, iako je D’Anuncio još od kraja 1919. najavljivao svoj “oslobodilački” pohod u Crnu Goru. Komandant D’ Anuncio je ipak za ovaj neostvareni podvig Baldačija odlikovao medaljom Ronki.
U procrnogorskoj aktivnosti Antonija Baldačija važno mjesto zauzimala je revija “Adriatico nostro” u kojoj je dvadestih godina objavio više tekstova o crnogorskoj borbi za nezavisnost. U Milanu se krajem 1922, pod patronatom revije “Adriatico Nostro” i procrnogorskih komiteta održava kongres ovih organizacija na kome je zapažena uloga i Antonija Baldačija.
Očekivanja da će fašisti nakon dolaska na vlast povesti odlučniju akciju u korist crnogorske nezavisnosti pokazala su se pogrešnim. Upravo oni onemogućili su dalji rad crnogorske političke emigracije u Italiji i zabranili rad procrnogorskih komiteta.
Još uvijek malo poznat
To je novo razočaranje za Baldačija, ali ne i razlog za napuštanje njegovih ideja, pa aktivnost komiteta prenosi u San Marino koji je bio van dometa Musolinijeve administracije. Otežane uslove za procrnogorsko djelovanje u Italiji kompenzira jačanjem saradnje sa komitetima i pojedincima širom Evrope i svijeta.
Nakon 1925. crnogorska politička emigracija praktično je prestala da postoji. Njeni pripadnici su se razišli po Evropi i Sjevernoj i Južnoj Americi, a dio njih se, dobivši amnestiju, vratio u Kraljevinu SHS. Antonio Baldaći nastavio je i nakon toga da povremenim, ali sve rjeđim tekstovima i intervjuima u štampi italijansku javnost podsjeća na crnogorsko pitanje. Kada su tokom Drugog svjetskog rata italijanske okupacione vlasti u Crnoj Gori pravile planove o obnavljanju crnogorske države Baldači ih je podržavao, ali se u vezi sa njima nije puno angažovao.
To je bio dovoljan povod da se vrati ideji o stvaranju Ilirske države radi čega je prethodno trebalo restaurisati Crnu Goru. Doživio je neuspjeh ovih pokušaja, ali se Crnoj Gori vratio preko svoje izvorne ljubavi – botanike. Objavljivanje kapitalnog djela Josefa Rohlene Conspectus florae montenegrinae Baldačija je podstaklo da tokom posljednje dvije godine Drugog svjetskog rata piše obiman stručni rad o crnogorskoj flori. O Crnoj Gori piše i u svojim osamdesetim godinama. Za štampu priprema zbornik svojih ranije objavljenih tekstova Jadranski rukopisi II (Scriti adriatici II ) čiji se sadržaj dijelom odnosi i na Crnu Goru.
Čitav radni i veliki dio životnog vijeka Antonija Baldačija obilježila je Crna Gora. Upoznao je njenu prirodu, ljude, njenu istoriju, privredni i politički život. Dao je veliki doprinos poznavanju njene flore. Podsticao je i druge da se bave Crnom Gorom ne samo u naučnom pogledu već i u domenu privrede. Bio je promoter ideje da Crna Gora predstavlja vrata Balkana, odnosno polazište italijanske ekonomske i političke ekspanzije na ovom prostoru. Baldačijevi naučni radovi i publicistički tekstovi na crnogorske teme su visoko vrednovani i uvažavani u vrijeme kada su nastali a i danas predstavljaju relevantnu naučnu materiju i istorijsku građu. Naučnoj javnosti još je malo poznata njegova arhivska zaostavština u kojoj je pohranjeno obilje činjenica značajnih za upoznavanje ne samo Baldačijevih “crnogorskih aktivnosti”, već i za sagledavanje italijansko-crnogorskih privrednih i političkih odnosa u širokom vremenskom rasponu počev od osamdesetih godina XIX vijeka pa do četrdesetih godina XX vijeka.
Be the first to comment