Marijan Mašo Miljić: ARSENIJE PLAMENAC, ZABORAVLJENI VLADIKA CRNOGORSKI Vladika Arsenije Plamenac je znamenita ličnost crnogorske istorije druge polovine 18. vijeka Od 1220. do danas Crna Gora je imala 45 pravoslavnih mitropolita i vladika: 16 do odlaska Crnojevića, 18 iz raznih plemena (do stupanja na vladičansku stolicu vladike Danila Petrovića Njegoša), petoricu iz kuće Petrovića, četvoricu nakon smrti vladike Rada (Njegoša) i dvojicu nakon obnavljanja autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve. U tom dugom, višestoljetnom lancu crnogorskih vladika nalazi se i ime vladike Arsenija Plamenca iz Crmnice, uveliko zaboravljenog i u istoriji nepravedno ignorisanog, iz školskih udžbenika izopštenog arhijereja. Prije njega iz Crmnice na mitropolitskoj stolici bio je vladika Rufim III Boljević (1660 – 1685) jedan od znamenitijih vladika crnogorskih. Arsenije Plamenac (rođen na samom početku 18. v.) je najstariji sin popa Raiča, plemenskog prvaka, istaknutijeg glavara crnogorskog iz prve polovine 18. vijeka, savremenika vladike Danila. Uz to, Arsenije je bio sestrić vladike Save Petrovića i brat serdara Mojaša. Nakon smrti vladike Vasilija 1766, vladika Sava je godinu dana kasnije uputio svoga sestrića kod, nakon zatočenja na Kipru, u Crnu Goru dobjeglog potonjeg srpskog patrijarha Vasilija Jovanovića Brkića, da ga rukopoloži (posveti) za arhijereja. Arsenije je tako, već u tim godinama, zahvaljujući naklonosti svoga ujaka vladike Save, pomoći i preporuci Šćepana Malog predviđen za budućeg vladiku, i pored protivljenja katunskih glavara priznat od naroda. Episkop Arsenije je postao koađutor – pomoćnik vladike Save i pomogao mu u crkvenim i zemaljskim poslovima. To je bio žestok udarac kući Petrovića koja je od vladike Danila polagala pravo nasljeđa na vladičanski prijesto. Nakon smrti Šćepana Malog za arhimandrita je (1773) rukopoložen dvadesetpetogodišnji Petar Petrović, sin Marka Damjanova, unuk vladike Danila, kojega je kao dječaka, za života vladike Vasilija, vladika Sava doveo u manastir Stanjeviće “na službi”, pripremajući ga za nasljednika. Dok je Arsenije Plamenac bio pomoćnik vladike Save, pored guvernadura Jovana Radonjića, narod je sve više favorizovao mladog njeguškog arhimandrita. Ostarjeli vladika Sava vodio je očajničku političku borbu i na unutrašnjem i na spoljašnjem planu. Umro je u dubokoj starosti 26. marta 1781. u Stanjevićima. U istoriografiji je izrečeno dosta prestrogih sudova o njegovim državničkim odlikama, nedostatku vladarske energije i borbene tradicije. Pred smrt se stari vladika opredijelio za mitropolita Arsenija Plamenca, a ne za arhimandrita Petra Petrovića, svoga sinovca, koji je bio vrlo omiljen i poštovan u narodu. Zašto?! Neki istoričari (akademik Branko Pavićević) misle da je vladika Sava postupio “protivno narodnom raspoloženju” zato što se držao “formalno kanonskih načela”. Ali ima i drugih tumačenja, s ne malo podozrenja u odnosu na izbor staroga vladike. Sima Milutinović Sarajlija, koji je napisao Istoriju Crne Gore, po kazivanju Petra I veli da je “arhimandrit Petar još za djetinjstva nasljednikom eparhije crnogorske od naroda objavljen”. Pošto je vladika Arsenije bio u godinama i slaboga zdravlja vladika Sava je ozbiljno računao na svoga daljeg sinovca “namjesnika mitropolitskog” kao budućeg vladiku. Ipak, vladika Arsenije Plamenac je znamenita ličnost crnogorske istorije druge polovine 18. vijeka, iako je Crnom Gorom upravljao svega 3 godine 2 mjeseca i 17 dana”. U vrijeme njegovog vladikovanja u Crnoj Gori su se vodile žestoke političke borbe između guvernadura Radonjića i njegovih pristalica, s jedne strane i glavara i pretežnog dijela naroda, s druge, koji su isticali mladog arhimandrita Petra Petrovića. Ove dvije struje su skoro nezavisno od starog i bolesnog vladike vodile zemaljsku politiku, unutrašnju i spoljnu. Nedopustivo je što neki naučnici i pisci školskih udžbenika i ne pominju vladiku Arsenija Plamenca Promijenile su se prilike na međunarodnom planu. Opadala je moć Mletačke republike, a poraz Turaka pod Bečom (1683) najavio je agoniju Otomanskog carstva. Austrija i Rusija su u tome gledale svoju istorijsku šansu. Crna Gora je tražila pokroviteljstvo velikih sila, ali je među plemenima sve više sazrijevala svijest o opštezemaljskim interesima i potrebi uvođenja reda i poretka u zemlji. Vladika Arsenije je nastojao da upućivanjem delegacija u Beč i Petrograd izdjestvuje sigurnost svojoj maloj i inokosnoj zemlji u krilu dviju velikih sila, pošto se sve više osjećala opasnost s turske strane. Njegovi opunomoćenici nijesu imali naročitog uspjeha ni kod carice Marije Terezije ni kod njenog nasljednika cara Josifa II, ali ni na ruskom dvoru, koji je od pojave Šćepana Malog bio rezervisan prema Crnoj Gori. Vladika Arsenije se, koliko je mogao, posvetio rješavanju tekućih, životnih pitanja svoga naroda i zemlje. To svjedoči njegovih nekoliko sačuvanih pisama i oskudna građa. Rješavao je razne sporove, naročito imovinske, nastojao da ublaži gladne godine, pozivajući narod da ne troši nerazumno čak ni za “krsno ime”, “osim punje i proskure”, da zbog užasne oskudice čak ni “odiva u rod ne odlazi”, da se ljudi strpe dok gladna godina ne prođe. U protivnom, kao i sve vladike crnogorske kleo je i anatemisao sve koji ga ne bi poslušali. Takođe, vladika Arsenije je učestvovao u izmirenju zakrvljenih crnogorskih plemena, osobito Njeguša, Rišnjana i Krtoljana (1781. i 1782). Zatim posreduje u trgovačkim sporovima, zavadama. Zanimljiva je sačuvana poslanica vladike Arsenija koju je izdao “nekom prezviteru iz Reževića da može slobodno da putuje po raznim mjestima i gradovima”. Vladika Arsenije je najviše provodio u Brčelima, vladikujući nekako na margini događaja i izvan toka glavnih dešavanja u crnogorskom društvu i okruženju. Neki njegovi biografi su mu, vajkajući se, zamjerali što nije umio da iskoristi istorijsku priliku i “vladičansku vlast prenese na porodicu Plamenaca”. Drugi su ga pravdali starošću i bolešću, koje su ga vezale za svoj zavičaj, treći su izrekli suviše stroge i neodmjerene sudove, koji graniče sa panjkanjem, dok ga četvrti nijesu ni pomenuli u svojim studijama i pregledima crnogorske istorije. Vladika Arsenije Plamenac je umro u Brčelima 15. maja 1784. godine. Sahranjen je u Gornjem manastiru, pored svoga rođaka i zemljaka vladike Rufima III Boljevića. Nakon smrti vladike Arsenija Plamenca, ubrzo je na Opštecrnogorskom zboru za novoga vladiku izabran arhimandrit Petar Petrović, ličnost koja će obilježiti svoju epohu i udariti temelje novovjekovne Crne Gore. Tako su se, poslije manjeg prekida, mitropolitsko dostojanstvo i vladičansko zvanje ponovo vratili u kuću Petrović – Njegoš. Vladika Arsenije Plamenac se, ni kriv ni dužan, i živ i mrtav, našao u istorijskom kovitlacu, između snažnih ličnosti svoga doba i njihovog državničkog i prosvjetiteljskog djela: dugovjekog i smirenog vladike Save, energičnog i dalekovidog vladike Vasilija, žestokog samozvanca Šćepana Malog, guvernadura Radonjića i, nadasve, gorostasne pojave Petra I, tako da je sjećanje na njega brzo čiljelo. Kasniji crnogorski gospodari iz kuće Petrovića nijesu mogli da oproste vladici Savi to što je, zakratko, prekinuo kolajnu vladajućega doma crnogorskog. Posebno su u istoriografiji, i onoj patriotsko – romantičarskoj (dvorskoj) i dijelom u kritičkoj, indikativni i nedopustivi oni pristupi nekih naučnika i pisaca školskih udžbenika koji vladiku Arsenija Plamenca i ne pominju, prećutkujući njegovu kratku vladavinu Crnom Gorom – navodeći, a da se i ne namrgode, kako poslije vladike Save na njegovo mjesto odmah dolazi Petar I. Vladika Arsenije Plamenac je bio vjeran i odan svome narodu i svojoj zemlji. Učinio je za njih kao vladika onoliko koliko su mu sudbina i prilike bili naklonjeni. |
Arsenije Plamenac – zaboravljeni vladika crnogorski – Marijan Mašo Miljić
