Mr sc. Ivan Jovović
Balšići i Barska nadbiskupija
U crnogorskoj istoriji postoje, naročito onoj srednjovjekovnoj, nedovršena sistematska istraživanja. U naučnim krugovima odavno je prisutan stav da istorijska svijest crnogorskog naroda, u prosjeku, ne ide dalje od dinastije Petrović, što znači da su iz kolektivne memorije potisnute u većoj ili manjoj mjeri sve srednjevjekovne crnogorske dinastije, pa samim tim i Balšići. Objašnjenja za navedeno mogu biti različita, pa ih možemo tražiti i u činjenici da su u važećem planu i programu za srednje stručne škole dinastije Balšića i Crnojevića obuhvaćene jednom nastavnom jedinicom. Kada se još uzmu u obzir činjenice da su tragovi materijalne kulture iz dukljansko – zetskog perioda gotovo zatrti, a da nijesmo do prije neku godinu imali podignutog spomenika, niti naziva ulica vladara iz dinastija Vojislavljevića i Balšića, jasno je zbog čega je naš hiljadugodišnji državni kontinuitet svakodnevno na ispitu.
U cilju boljeg razumijevanja predmetne tematike važno je naglasiti da najstarija duhovna institucija u Crnoj Gori – Dukljansko – barska nadbiskupija, koja je inače prva pozvana na čuvanje baštine dukljansko – zetskih vladara, spletom poznatih istorijskih i drugih okolnosti nema potreban kapacitet da svjedoči istoriju ovog prostora. Memorocid napravljen nad ovom institucijom za vrijeme otomanske uprave trajno je degradirao njen status. Ipak, surova prošlost Bara i Barske nadbiskupije nije uslovila nestanak svjedočanstava o nekadašnjem državnom i duhovnom jezgru srednjevjekovne Duklje/Zete.
Prisutne kontroverze
Iako su još uvijek prisutne kontroverze oko porijekla Balšića, na prvi pomen ovog prezimena nailazimo u jednom aktu 1304. godine, gdje se kao izaslanik srpske kraljice Jelene Anžujske spominje Mato Balšić iz Bara. Da li su vladari dinastije Balšić bili u krvnom srodstvu sa spomenutim Matom Balšićem iz Bara za sada nije moguće precizno utvrditi, mada navedeni akt dovodi u sumnju dosadašnja shvatanja da su Balšići iz Skadra ili Baleča. Nedavno objavljeni notarski spisi (knjiga dugovanja) dubrovačkog arhiva spominju 24. XI 1378. godine dosad nepoznatog Radula Balšića, za koga takođe ne znamo da li je pripadao vladarskoj kući. Imajući u vidu prezime koje je raritetno na ovom prostoru, sasvim je opravdano da spomenuta lica dovedemo u rodbinsku vezu sa zetskim vladarima. U svakom slučaju Balšići su autohtona vladarska kuća sa crnogorskog prostora, koja je ostavila značajan trag u svim oblastima društvenog života ondašnje Zete, a njihovu aktivnost naročito prepoznajemo na crkvenom planu.
Poznate istorijske okolnosti, tj. propast Dušanovog carstva, omogućile su nakon vijek i po strane dominacije, da na tlu srednjevjekovne Zete političku suverenost preuzme jedna domaća (zetska) dinastija. U onom trenutku kada su Balšići pokazali sposobnost i snagu da održe i okupe državu i teritoriju pod jednom vlašću, nastaje prekretnica u političkom i crkvenom životu Zete. Katolička crkva u Zeti iako pod teškim uslovima nadživjela je državu Nemanjića, pa su Balšići preuzimanjem vlasti u Zeti i Sjevernoj Albaniji zatekli razvijene crkvene ustanove unutar Barske nadbiskupije. To je naročito vidljivo u broju benediktinskih samostana, gdje su se svojom arhitekturom i materijalnim bogatstvom izdvajale dvije opatije, Gospa Ratačka i Sveti Srđ na Bojani. Na ovom prostoru su u ovom periodu, osim benediktinaca, manastirske komplekse imali i drugi monaški redovi Katoličke crkve, poput franjevaca i dominikanaca. Kao novi gospodari, Balšići su zasigurno potvrdili ranije stečene privilegije katoličkih manastira, a za pretpostaviti je da su im dali i nove povlastice. Međutim, turska osvajanja uslovila su nestanak monaškog života u barskoj dijecezi, pa osim zidina nemamo drugih svjedočanstava o njima, već sva saznanja o tome crpimo iz arhiva koji su bili daleko od ruka Osmanlija. Za razliku od katoličkih, pravoslavni manastiri su imali nešto bolju sudbinu, osobito oni u basenu Skadarskog jezera. Stoga tragovi duhovne i materijalne kulture pravoslavne provenijencije daju bolji uvid u vladavinu Balšića.
Zablude i „vječiti mrak“
Shvatajući novonastale političke odnose u Zeti, Rim je ubrzo preko barskog prvosveštenika, zatim svačkog biskupa i drugih uglednih ličnosti stupio u komunikaciju sa zetskim vladarima. Dolaskom na vlast u Zeti, Balšići su na njenom tlu zatekli dvije crkvene organizacije, katoličku i pravoslavnu, ali je „množina katoličkog stanovništva“ uticala da ova crnogorska vladarska kuća prihvati prozapadnu političku orijentaciju. Da bi ojačali svoje pozicije u Zeti, ali i na širem području, Balšići (Stracimir, Đurađ i Balša) su preko svog poklisara, svačkog biskupa Petra uputili pismo papi, u kojem izražavaju spremnost da pređu u katoličku crkvu. Prof. Jelčić smatra da su braća Balšić postupili na isti način kao Vukan Nemanjić vijek i po ranije, napuštajući srpsko pravoslavlje, a prihvatajući katolicizam. Time su željeli da se približe Kotoranima, koji su dotad pružali otpor njihovom osvajačkim akcijama, a istovremeno im se otvarao prostor prema albanskim katoličkim velikaškim porodicama. Prihvatanje katolicizma je bilo od interesa za širenje vlasti Balšića prema sjevernoj Albaniji, pogotovo ako imamo u vidu intenzivne političke, ekonomske, kulturne i druge veze i prožimanja, kao i tadašnju gotovo istovjetnu vjersku orijentaciju Crnogoraca i Albanaca. Treba naglasiti da se Balšići nijesu tek tako odjednom odlučili za taj čin, već je njihova konverzija nastala kao proizvod dužih pregovora, koji su se odvijali pod prismotrom pape. Zato papa Urban V iste godine, 25. maja 1368. godine, poslije vođenih razgovora upućuje pismo „Nobilibus viris Strazimiro et Georgio ac Balsae fratribus zupanis Zentae“, u kojem izražava radost što braća hoće da se odreknu zabluda i „vječitog mraka“, da bi poznali svetlost i pridružili se svetoj rimskoj crkvi. Papa se istim pismom zauzima za Kotor, tražeći od Đurđa da više ne uznemirava Kotorane, pri tome povjeravajući svu dalju brigu oko ovog i drugih pitanja u Zeti svačkom biskupu Petru.
Razumljiv izbor
Iz daljih događanja može se zaključiti da je misija svačkog biskupa Petra uspješno obavljena. Balšići u pismu papi od 29. januara 1369. godine saopštvaju da su primili njegovu bulu, da priznaju učenja i vjerovanja katoličke crkve. Oni su to pismo uputili iz njihove prijestolnice Skadra, gdje su se svečano obavezali da će se nepovredivo držati, zadovijek ostati i da na nijedan način neće odstupiti od presvete rimske crkve. Na izričit zahtjev braće Balšića, formalnom činu – ispovjedu vjere prisustvovali su kao svjedoci svački biskup Petar, drivastski biskup Ivan, dominikanski redovnik Petar i ulcinjski plemić Pervosiom (Prvoš) s ciljem da bi ovaj spis imao veću dokaznu snagu kod rimske kurije, zbog čega je ovjeren pečatima gore navedenih biskupa. Indikativna je činjenica da je iz pregovora oko prelaska Balšića na katoličanstvo na njihov zahtjev isključen kotorski biskup, iako je od pape predložen za izaslanika. Status izaslanika u ovom poslu dobio je jedan od sufragana Barske nadbiskupije, svački biskup Petar. Uostalom takav izbor je razumljiv, s obzirom da se vlast Balšića nije prostirala na gradsko jezgro Kotora, niti je kotorski biskup bio pod crkvenom jurisdikcijom barskog nadbiskupa, pod čijom je kompetencijom bilo jedanaest katoličkih biskupija u državi Balšića, izuzimajući grad Lješ koji je bio pod dračkom i Budva pod nadbiskupijom Barija u Pulji. Stoga nijesu bez razloga sva lica koja se u aktu od 29. januara 1369. godine navode kao svjedoci bili podanici Balšića, pa nas ovo zapažanje navodi na zaključak da zetski vladari sa titulom samodršca, i prije i poslije prihvatanja katoličanstva imali upliva u različite ustanove katoličke crkve, odnosno Barske nadbiskupije.
Balšići su afirmisanjem barske nadbiskupije željeli oživjeti dukljansku državnu tradiciji, što je samo po sebi podrazumijevalo i njihovu teritorijalnu ekspanziju, pozivajući se između ostalog na starinska prava ove duhovne institucije.
U nauci su odavno prihvaćeni izvori koji potvrđuju da su Balšići, predvođeni najstarijim bratom Stracimirom, početkom 1369. godine, priješli u katoličku vjeru i priznali papu Urbana V za vrhovnog vjerskog poglavara svoje crkve, mada imamo hipoteze koje pomenute izvore stavljaju pod izvjesnu sumnju, zbog postojanja određenih pretpostvaki koje se baziraju na razmišljanju da su Balšići od ranije pripadali katoličkoj konfesiji. Ova postavka proizilazi iz činjenice da je Skadar od hrišćanskog raskola 1054. godine bio katolički grad, što se podjednako odnosi i na druge primorske gradove u Zeti, gdje Prevlačka episkopija zadugo nije uspjela da se infiltrira unutar zidina primorskih gradova, a veoma slabo i u gradskim distriktima.
Presedan
Zato se danas s pravom može postaviti pitanje prethodnog vjerskog opredjeljenja Balšića. Kao sljedbenika stolice Sv.Petra papa Urban V se tri puta pismom obraća Đurđu I Balšiću (1372, 1373, 1374), prvo u pogledu postavljenja novog barskog nadbiskupa, zatim da suzbije oholost Demetrija Komnena i, konačno, radi regulisanja stanja u katoličkoj crkvi u Albaniji. Ovo dokazuje da su Balšići posebnu pažnju posvećivali crkvenim prilikama, pa samim tim i uticali na izbor najviših katoličkih crkvenih dostojanstvenika, uključujući i barske nadbiskupe. Jer kako se može objasniti činjenica da je baš na početku njihove vladavine na nadbiskupskoj katedri u Baru postavljen jedan Dubrovčanin, Ivan IV, kako je označen u kronataksi barskih nadbiskupa. Radi se o presedanu imajući u vidu stopedesedogodišnje sporove i sukobe Barske i Dubrovačke nadbiskupije, zbog čega su Dubrovčani 1364. godine, svom sugrađaninu, prije puta u Bar darivali mač umjesto krsta. Stoga ovakav izbor barskog nadbiskupa jedino možemo objasniti tijesnim političko – ekonomskim vezama Balšića i Dubrovačke republike. Ako je možda imenovanje nekadašnjeg priora dominikanskog samostana u Dubrovniku za barskog nadbiskupa, onda izbor Ivana V 1373. godine za barskog nadbiskupa to svakako nije. Riječ je o drivatskom biskupu koji je bio jedan od svjedoka ispovjeda vjere braće Balšić u skadarskoj katedrali. Najnovija istraživanja pokazuju da su barski nadbiskupi skoro sto godina ranije nosili titulu primasa Srbije nego što se dosad tvrdilo. Upravo za vladavine Balše II Balšića barski nadbiskup Antonije postaje 1382. godine primas Srbije, dok je za vrijeme Đurđa II Balšića nadbiskupskom naslovu pridodata i Bosna 1391. godine. Ovo potvrđuje tezu da su Balšići afirmisanjem barske nadbiskupije željeli oživjeti dukljansku državnu tradiciji, što je samo po sebi podrazumijevalo i njihovu teritorijalnu ekspanziju, pozivajući se između ostalog na starinska prava ove duhovne institucije. Ovim u potpunosti otpadaju kao neutemelji stavovi pojedinih istoričara da su Balšići tek za vrijeme Đurđa II postali katolici.
Ratačka opatija
Posebnu pažnju zaslužuje odnos Balšića i opatije Sv. Marije Ratačke kod Bara. Iz dosad objavljenih izvora da se zaključiti da je ova crkvena ustanova bila uporišna tačka u političkim i drugim procesima u državi Balšića. Znamo da su ratački opati bili uključeni u diplomatske aktivnosti u svojstvu poslanika tokom vladavine prvih Balšića. Na Ratcu, među benediktinskim monasima znao je boraviti po dvadesetak dana Balša II, pa je s ovog mjesta izdao povelju Dubrovčanima 1378. godine. Da je ratačka opatija zaista bila značajni topos za Balšiće svjedoči i činjenica da je Đurađ II 8. septembra 1395. godine na ovom mjestu proslavio svadbu svoje nećake uz prisustvo Dubrovčana, koji su sa sobom doveli muzičare. Kolika je bila stvarna moć ratačke opatije svjedoči činjenica da je mogla vladarima pozajmljivati pozamašna novčana sredstva. Tako je, na primjer, opatija pozajmila Balši III 1505 perpera pred put u Srbiju, a nešto kasnije je kreditirala i Jelenu Balšić pozajmivši joj 250 dukata. Nevedeni dug zetska vladarka nije bila u mogućnosti da vrati, pa joj je tadašnji ratački opat Đurđe Pelinović oprostio polovinu navedene sume. Valja napomenuti da je ratačka opatija jednom prilikom promijenila odnos prema Balšićima (1410), svrstavajući se u sukobu Balše III i Đurđa I Crnojevića na stranu ovog drugog. Đurađ I je u tim sukobima bio primoran da napusti svoje posjede. Utočište je sebi, familji i pristalicama pronašao unutar ratačkog samostana, odakle je bezuspješno pripremao akcije protiv Balše III. Zauzimanjem ratačke tvrđave, Balša III se obračaunao sa opozicijom u Zeti, na način, što je Đurđa I Crnojevića primorao na vazalstvo. Ovakav razvoj događaja uslovio je promjenu političkog stava ratačke opatije prema Balši III.
Kada govorimo o katolicizmu Balšića i njihovom odricanju šizme, treba imati na umu terminologiju papskih bula, gdje se pod izrazom šizma, u principu podrazumijeva pravoslavlje. Govoreći, međutim, o šizmaticima, treba ipak istaći višeznačajnost tog termina. Ona, može naime, takođe dovesti do njegovog pogrešnog tumačenja. U terminologiji papske kancelarije pravoslavci su uistinu nazivani tako, ali se ovim imenom ne nazivaju samo oni, već – iz aspekta Rimokatoličke crkve, odnosno, papske kurije – svi raskolnici što i jeste originalno značenje ove riječi. Raskola (šizme) međutim nije bilo samo između Istočne (Pravoslavne) i Zapadne (Katoličke) crkve, već takođe u krilu samih ovih crkava. Unutar Katoličke crkve nastao je dvostrukim izborom pape 1378. godine rascjep poznat u istoriji pod nazivom Velika zapadna šizma. Ona će trajati decenijama. Krajem XV vijeka jedan od papa stolovao je u Rimu, dok je drugi imao svoje sjedište u Avinjonu.
Stroga opomena
Raskol Zapadne crkve proširio se takođe na istočnu obalu Jadrana. Kao što je to bio i drugdje slučaj, i na ovim prostorima neki su pristajali uz avinjoskog papu Klementa VII, a drugi ostali i dalje na stranu rimskog pape Urbana VI i njegovog nasljednika Bonifacija IX. Uz Klementa VII pristale su albanske velikaške porodice, Dukađini i Topije, dok su zetski vladari (Balšići) ostali vjerni rimskom papi Bonifaciju IX. Ovaj papa je nastojao da pismenim putem preko svojih pristalica organizuje otpor protiv stranke Klementa VII. Rimski papa je povjerio barskom nadbiskupu da „ sumtljivce “ Dukađine strogo opomene i odvrati od bezbožnog opredjeljenja. Isti papa upućuje pismo 13.IV 1391. godine voljenom sinu, plemenitom Đurđu II Balšiću, u kojem ga poziva u borbu protiv pristalica protupape, konkretno Topije. Papa Bonifacije IX istim pismom dozvoljva (daje blagoslov) Đurđu II Balšiću da razvije barjak Rimske crkve u borbi protiv “pagana” i “drugih neprijatelja hrišćanske vjere”, kao i protiv onih feudalaca koji su u kolaboraciji sa Turcima. Da katolicizam Balšića nije bio formalne prirode ne pokazuje samo prepiska sa rimskom kurijom, već i druge činjenice. Tako je, na primjer, prilikom boravka u Dubrovniku Đurađ I Balšić 30.XI 1373. godine izdao povelju, pa se u katedrali zaklinje na krst i mošti sv.Vlaha i drugih svetitelja da će ostati u trajnom prijateljstvu sa Dubrovčanima. Najočitije iskazivanje katolicizma sadržano je u stavu Đurđa II koji je nudio papi Bonifaciju IX svoju zemlju ako ostane bez muškog potomka.
Novac od srebra
Prelaskom Balšića u katoličanstvo, katolicizam postaje ponovo državna religija u Zeti, što se manifestuje kroz razne forme društvenog života, što zaključujemo i na osnovu nekih monetarnih aktivnosti ove vladarske kuće. Balša III kovao je svoj novac od srebra sa likom svetog Lorenca (avers) štitom i vučijim poprsjem (revers), dok je Konstantin Balšić na aversu svoga novca imao lik svetog Stefana i natpis: Stefano Scutari, a na reversu krunisanog vladara s globusom u lijevoj i krstom u desnoj ruci i tekst: D’ REX CONSTANTINUS. Kraljevska titula na novcu ukazuje na političke i državne, istina nerealne ambicije Konstantina Balšića.
Krajem XIV vijeka zetsko stanovništvo je polarizovano na političkoj i konfesionalnoj osnovi. U to vrijeme dolazi do unutrašnjih borbi za vlast u Zeti između Crnojevića, koji su se tada pojavili na političkom poprištu, i Balšića kao vladajuće dinastije. Dio zetskog stanovništva Svetomiholjske metohije, zatim Grblja i Paštrovića pridružio se ovima prvima, jer su im bili bliži „od katoličkih i urbanizovanih Balšića“.
Sa druge strane položaj katolika za vrijeme „regentstva“ Jelene Balšić, vidno se pogoršava. Ona je toliko favorizovala pravoslavlje da je izazvala prema sebi animozitet katoličkog stanovništva, posebno u gradskim sredinama. Negdje početkom XV stoljeća, za vrijeme vladavine Balše III, pravoslavlje postaje državna religija u Zeti, čija zasluga se pripisuje njegovoj majci Jeleni. Tom prilikom je sjedište zetskog mitropolita premješteno na teritoriju koja je bila u isključivoj nadležnosti barskog nadbiskupa. Iz pisanih izvora zasigurno znamo da je od 1417. godine sjedište zetskog pravoslavnog mitropolita bilo u Krajini, u obnovljenom crkvenom zdanju „Prečista Krajinska“, gdje se nekada nalazila dvorska crkva dukljanskih vladara, pri kojoj je nešto kasnije bio osnovan benediktinski ženski samostan Collegium sacrum Virginium. Ova činjenica itekako utiče na promjenu vjerskih prilika u barskoj arhidijecezi, s obzirom da se ozračje zetskog mitropolita očitovalo u pojedinim mjestima barske dijeceze, prije svega u Krajini i Mrkojevićima. Obnovljena od strane jednog domaćeg, tj. zetskog vladara, u sakralnom objektu koji je vjekovima u svijesti lokalnog crnogorskog etnosa imao posebno značenje, obdarena mnogobrojnim imanjima i različitim pravima, zetska mitropolija u Krajini je veoma brzo stekla moć i uticaj. Na sličan način je postupio Balša III i kada je na zemljištu Sv. Marije ratačke osnovao dva nova pravoslavna manastira Praskvica i Dubovica u Paštrovićima. Suzbijanje katoličke, a jačanje pravoslavne crkve Balša III je vršio i na još nekim lokacijama u Zeti. To prepoznajemo u predstavci biskupa Svača upućenoj mletačkom Senatu, u kojoj se on kao upravnik Crkve Svete Marije od Gorice žalio na krajinskog mitropolita da je uzurpirao dobra njegove crkve. Posljedice takve politike odrazile su se za vrijeme Prvog i Drugog skadarskog rata protiv Mletačke Republike, gdje Jelena i Balša III nijesu naišli na čvrstu podršku gradskog življa u Baru i Ulcinju. Ovakvo držanje trgovaca, zanatlija, zemljoposjednika i dr. možda i nije bilo toliko uslovljeno vjerskim razlozima, koliko im je Venecija zbog svoje vojne snage garantovala bezbjednost ugroženu turskim poharama.
Strah od daljeg prodora osmanlija, koji su privremeno za vladavine Đurđa II dospjeli do rijeke Bojane, uz loše ekonomsko–političke prilike, uslovio je iseljavanje katoličkog življa Bara, Ulcinja, Skadra i Lješa prema Dubrovniku i Dalmaciji. Turska pustošenja župnih oblasti oko Skadarskog jezera išla su na ruku albanskoj kolonizaciji, kao i ratovi Balšića i Venecije. To je razlog da se krajem XIV vijeka sve više upotrebljava naziv Albanija za teritorije koje su nekad bile državno i duhovno jezgro Zete, kao što su Bar i Skadar. Međutim, ovo preimenovanje vezuje se za dolazak Venecije na prostor nekadašnje balšićke Zete. Ona je za navedeno područje koristila administrativni naziv Mletačka Albanija, koji je prvobitno obuhvatao teritoriju od Drača do Dubrovnika. Kasnija turska osvajanja sužavaju pojam Mletačke Albanije na priobalni pojas od Paštrovića do Kotora. Prema viđenju starih mletačkih kartografa, granična linija između slovenskog i albanskog etnosa bila je na rijeci Drim, što ne isključuje određenu prisutnost oba etnosa izvan navedene linije razgraničenja.
Posljednje decenije vlasti Balšića na zetskom pomorju obilježili su ratovi i česte promjene granica, tako da crkveni dostojanstvenici i vjerske ustanove, kako katoličke tako i pravoslavne crkve, nijesu mirno mogli koristiti svoja dobra, koja su proizilazila iz povelja i poklona nekadašnjih gospodara ili od strane nekih imućnih pojedinaca. Kako kler nije neposredno obrađivao svoja dobra, zloupotrebe zakupaca i podložnih seljaka nijesu bile rijetke. Zetom je tada vladao pravni haos zbog postojanja dugotrajnih borbi, pa je pitanje vlasništva nad crkvenim nepokretnostima zavisilo od trenutačne vojne i političke snage oblasnih gospodara. Ta pravna nesigurnost je jedan od glavnih uzroka što je krajem XIV i tokom XV vijeka došlo do rasula crkvenog života i crkvene organizacije na cijeloj teritoriji Barske nadbiskupije. Koliko su ratovi u tom periodu opustošili Zetu, najbolje svjedoči podatak 1406. godine o propasti komunalnog uređenja u Svaču, pa brigu o preostaloj zajednici preuzima svački biskup. U borbama između Radiča Crnojevića i Đurđa II Balšića stradale su crkve i katedrale u Baru i Ulcinju, kao i ratačka opatija, zbog čega je Đurađ II dobavio značajnu količinu građevinskog materijala iz Dubrovnika u cilju njihove obnove. Zabilježeno je da je Đurađ II pred smrt obnovio Crkvu Sv. Katarine u Ulcinju, te je podsticao ulcinjskog biskupa na opravku katedrale u kojoj je sahranjen, o čemu je svjedočila nadgrobna ploča sa natpisom Hic Zorzi Balschi et sui eredes.
Zaposjedajući zetske gradove, Mlečani su se osjećali kao osvajači i bez ustezanja posezali su za skupocjenim predmetima. Jedan od drastičnih primjera dogodio se u Budvi, kada je mletački zapovjednik Marin Karavelo, opijen ratnom srećom, skinuo sa oltara Crkve Sv. Marije ikonu Bogorodice i odnio je u Veneciju. Ikona nije vraćena u Budvu ni na insistiranje Balše III, s obzirom da se mletački Senat oglasio nenadležnim za ovo pitanje. Istovremeno, ulaskom zetskih gradova u sastav Mletačke Republike započinju brojni sporovi oko vlasništva nad zemljišnim parcelama koje su tokom balšićke vladavine često mijenjale titulare. Vjerovatno da je to bio razlog što su navedeni sporovi trajali po nekoliko godina, pa i decenija, što saznajemo iz odluka mletačkog Senata. Prostor barske dijeceze nije bio izuzet od ove pojave, pa su se crkvena lica morala boriti za obnovu ranijih beneficija. Na to nas upućuju imovinski sporovi ratačke opatije i pojedinih paštrovskih bratstava, mada u arhivi mletačkog Senata nailazimo na uzurpaciju crkvenog posjeda Crkve Sv. Marije de Boxy (božja) od strane nekog barskog vlastelina. Sličan primjer sekularizacije crkvenih dobara bilježe dva venecijanska dokumenta iz 1452. godine u kojima se navodi da i dalje gradski knez stoluje u kući blizu citadele – koju su „ bivši gospodari “ oteli od kanonika Crkve Sv. Petra u Baru. Kako je srpski despot potvrdio privilegije barskoj opštini i priznao crkvenu jurisdikciju Barskoj nadbiskupiji, gore spomenuti akt jedino bi se mogao odnositi na Balšu III.
Tekst izlazio u “Pobjedi” u tri nastavka, krajem novembra i početkom decembra 2011.
