Gotovo da nijedna serija maraka na ovim prostorima nije izazvala toliko kontroverze i kontradiktornosti, kao crnogorsko izdanje, popularno nazvano “Gaeta”.
U istorijskim (filatelističkim) krugovima uvijek je postojala “struja” koja je smatrala da je izdanje “Gaeta” nastalo između 1916. i 1918. godine – tokom Prvog svjetskog rata. Pretpostavljalo se takođe da se pretisak “Slobodna Crna Gora” (na redovnim markama) odnosio na oslobođenje od Austro-Ugarske invazije, nakon kapitulacije Crne Gore, januara 1916. godine.
Uz to, bilo je i mišljenja da je ovo “privatno” izdanje. U prilog ovoj činjenici može biti i bilješka u Katalogu balkanskih zemalja (izdavač: Stanley Gibbon), ali i drugim katalozima, koji uz opis maraka navode da je to bilo “ortodoksno izdanje crnogorske vlade u egzilu”, datirano na 1916. godinu.
Međutim, kako bi se ovo izdanje na pravi način moglo opisati, moraju se uzeti u obzir i druge relevantne istorijske i vojno-političke činjenice tog vremena.
“Javna tajna” je bila da kralju Nikoli crnogrski prijesto nije bio “dovoljan” i da je želio da bude “srednjebalkanski” kralj. Mada, istina je i to, da nikada nije imao teritorijalne pretenzije prema Srbiji. S druge strane, srpski kralj i Vlada permanentno razrađuju strategiju za potčinjavanje Crne Gore.
Iako je Nikola bio mudar vladar i vojskovođa, jedna će ga odluka veoma skupo koštati. Naime, sredinom 1915. godine mjesto načelnika generalštaba crnogorske Vrhovne komande prepušta oficiru koji je bio egzekutor paklenog velikosrpskog plana – uništenje države i slom proslavljene crnogorske vojske. Ne bi se moglo reći da je ovo bio nepromišljen potez kralja Nikole, ali je izvjesno da je kasno shvatio kakvu je grešku napravio… Početkom januara 1916. Austro-Ugarska vojska sprovodi sveopšti napad na Crnu Goru. Tada, umjesto da odbrani napad preko Lovćenskog fronta, Vrhovna komanda preusmjerava vojsku na Mojkovački front(?). Ova odluka nije bila slučajna, jer se u Mojkovačkoj bici trebala napraviti odstupnica srpskoj vojsci. Kasnije će se ispostaviti da je to bio poguban potez za Crnu Goru, samim tim što se u to vrijeme srpska vojska već nalazila u Albaniji, “na sigurnom”.
Iako je napad na Mojkovac, trenutno odbijen, desetak dana nakon toga austrougarska vojska je probila crnogorski front i preko Lovćena ušla u Cetinje. Vrhovna komanda ponovo pravi (ne)promišljen potez time što nije omogućila crnogorskoj vojsci da se, kao i srpska, evakuiše i pokuša da konsoliduje svoje redove.
Sve to je dovelo do sloma crnogorske vojske i kapitulacije, kada vremešni kralj Nikola (75 god.) napušta Crnu Goru, 6/19. januara 1916. godine, i preko Skadra i luke Medova odlazi u Italiju.
Do sada nijesu pronađeni nikakvi pisani tragovi da je on prošao kroz Gaetu, kao ni to da je u njoj boravio, u tom periodu. Činjenica koja ide u prilog ovoj tvrdnji je i to da je Gaeta na zapadnoj oblali Italije, a kao što je poznato, Crnoj Gori je bliža istočna obala.
U to vrijeme stvorena je pogrešna slika da je on sa sobom poveo i poraženu crnogorsku vojsku što su iskoristile pristalice ujedinjenja sa Srbijom, upućujući mu kritike da je “nestao” i ostavio svoju vojsku “na cjedilu”. U stvari, istorijske činjenice govore drugačije tj. da su uz njega bili samo članovi vlade i jako mali broj vojnika.
Uprkos Kraljevim vezama sa Italijom (njegova treća kćerka Jelena Savojska bila je kraljica Italije) on se u njoj (Italiji) veoma kratko zadržava. Nakon toga, odlazi u Francusku, u grad Bordo, gdje je u prvo vrijeme – od marta do novembra t.g. bilo i sjedište izbjegličke vlade.
Za vrijeme boravka u Bordou, kralj i vlada, po odobrenju Francuske, preštampavaju njihove (francuske) redovne poštanske marke sa pretiskom ”S.P. du M. Bordeaux” koje su korišćene za službenu korespodenciju.
Nema sumnje u to da je Kralj, da je htio, mogao izdati novi set maraka, ali za tim nije bilo potrebe, između ostalog i zbog relativno malog broja činovnika. U novembru 1916. od francuske vlade Kralj i njegova porodica dobija na korišćenje dvorac u Nejiu kod Pariza, pa je potreba za štampom novih maraka još manje bila opravdana.
Osim toga, propagandna svrha pretiska “Slobodna Crna Gora” nije bila baš primjerena tom trenutku; Kralj Nikola je bio samo jedan od mnogih vladara koji su bili napadnuti, jer je Prvi svjetski rat trajao već neko vrijeme. S druge strane, nije imao nikakvu potrebu a ni razlog za ličnim oglašavanjem i reklamom.
Međutim, ta situacija se potpuno promijenila 1918. godine. Rat je završen i taman kad je kralj Nikola “pakovao svoj mali kofer za povratak kući”, protiv njega je izvršen državni udar koji je još ranije bio planiran. Krajem 1916. god. Srpska vlada otpočinje proces biranja povjerenika i poslanika za tzv. Veliku narodnu skupštinu koja će se održati 24. novembra 1918. godine. Osim odluke o bezuslovnom ujedinjenju Crne Gore i Srbije, jedna od odluka je bila da se kralj Nikola i dinastija Petrović zbaci sa crnogorskog prijestola…
Da su odluke ove tzv. Podgoričke skupštine bile nelegalne i nelegitimne govore brojne činjenice:
Prvo, u vrijeme održavanja Skupštine postoji crnogorska država i njen međunarodno-pravni legitimitet, postoji Vlada i Kralj i na snazi su i Ustav i svi zakonski akti.
Drugo, činom okupacije nije prestao da postoji međunarodni subjektivitet, već su nosioci tog subjektiviteta Kralj i izbjeglička Vlada. Kako se ovo odnosilo na Kraljevinu Srbiju, za očekivati je bilo da važi i za Crnu Goru.
Treće, po tada važećem Zakonu izbore raspisuje Kralj a ne “Centralni izvršni odbor” kao grupa građana…
Sve ove činjenice dovode do zaključka da je Crna Gora postala žrtva, kako srpske, tako i međunarodne zavjere!
Iako je verbalno podržavala kralja Nikolu, Francuska nije željela da se suprotstavi Srbiji u namjeri da prisajedini Crnu Goru i stvori novu državu SHS (Srba, Hrvata i Slovenaca) na čijem čelu treba da bude vladar iz dinastije Karađorđević. Nedugo zatim, vlada Francuske ukida sve beneficije i pomoć Kralju, njegovoj porodici i Vladi. Između ostalog ukida se i uredba o korišćenju pomenutih preštampanih maraka, pa je to vjerovatno bio razlog da neki analitičari izdanje “Gaeta” vežu baš za taj period.
Nakon odlaska iz Francuske, Kralj se seli u Italiju, gdje uprkos porodičnim vezama, njegova vlada ne nailazi na podršku. Kao što je to bio slučaj i sa zvaničnom Francuskom, ni Italija nije htjela da se zamjera Srbiji. Tim prije što je bilo gotovo izvjesno da se Kralj sprema za povratak u zemlju i protiv-udar.
S druge strane, za vrijeme austrougarske okupacije, u Crnoj Gori je formiran odmetnički tzv. komitski pokret, čije su pristalice djelovale do oslobođenja 1918. godine. Poslije Podgoričke skupštine izbio je tzv. Božićni ustanak, koji je nastao “za pravo, čast i slobodu Crne Gore”. Okosnicu tih snaga činili su pripadnici pomenutog komitskog pokreta, koji su imali za cilj da obnove silom oduzetu državu. Crna Gora je postala poprište jezivih i morbidnih zločina od strane okupacionih srpskih vojno-političkih snaga. Nakon što je ustanak u krvi ugušen, dio crnogorske vojske i izbjeglica napušta Crnu Goru. Oni odlaze u Italiju gdje formiraju vojne tabore u Gaeti i Sulmoni, spremno čekajući “poziv” za povratak i konačno oslobođenje Crne Gore. Zbog odsustva međunarodne podrške to se ipak nije dogodilo, pa je tako, umjesto zaslužene slobode, Crna Gora dobila novo ropstvo, ovoga puta od “bratske” Srbije.
Italija odbija da plati troškove crnogorskog konzulata u Rimu kao i trošak vojnika, njihovih porodica i Kraljevih pristalica. Tako, u maju 1920. godine, kralj Nikola napušta Italiju i ponovo se vraća u Francusku. On se sa porodicom seli u Kan i kasnije u Kap d’Antib, na Azurnoj obali, gdje umire, 3. marta 1921. godine
Jasno je da ni u ovom periodu (1919 – 1921.) nije bilo praktične potrebe a ni materijalnih mogućnosti da dođe do štampanja pomenutog izdanja maraka. Mada, u nekim krugovima vlada mišljenje da je to upravo tada urađeno u propagandne svrhe, kako bi se u Crnoj Gori stvorila iluzija o izbjeglom Kralju koji se sprema za povratak.
Dodatnu konfuziju o nastanku ovog izdanja unosi dokument tj. Rješenje Ministra građevina Vlade CG, izdato u Rimu, 1. avgusta 1921. godine. Njime se pokušava post festum ovo izdanje predstaviti kao zvanično tj. autentično. Vezano za to, nameće se još jedno logično pitanje – zašto bi neka država izdala marke sa pretiskom, ako prije toga nijesu postojale marke bez pretiska!? To bi bio, kako u ekonomskom, tako i u tehničkom smislu, pravi nonsens!
Dakle, kada je zapravo nastalo ovo izdanje?
Odgovor na ovo pitanje možemo dobiti zahvaljujući istraživačkom radu – legatu dr Pera Šoća (1884-1966), koji je bio ministar u izbjegličkoj vladi Crne Gore, a kasnije, u SFR Jugoslaviji, visoki poštanski činovnik i bibliograf. Prema raspoloživim dokumentima može se zaključiti da je ovo izdanje i kod dr Šoća izazvalo veliko interesovanje. Međutim, vjerovatno zbog rigidnog komunističkog sistema, dr. Šoć nije do kraja uspio (ili nije htio) da demistifikuje i opiše pomenuto izdanje.
Dragocjene podatke o nastanku i daljoj “sudbini” ovih maraka dr Šoć je dobio od izvjesnog Jozefa – Zefa Ašikua, filateliste, bivšeg poštanskog činovnika u Skadru i upravnika škole u Vitomirici. Zef Ašiku je bio član ugledne i čestite katoličke porodice, a njegov otac je bio profesor orijentalnih jezika i sveštenik. Sve ove činjenice idu u prilog tome da se svjedočenje Ašikua može sa sigurnošću uzeti kao autentično.
Na interesovanje dr. Šoća za pomenuto izdanje maraka, gospodin Ašiku odgovara: “1913. godine crnogorska država za vrijeme kralja Nikole poručila je u Pariz jednu novu emisiju maraka (slika kralja Nikole)” i to u štampariji “Mongin litograph – Paris” koja je bila jedna od uglednijih u to vrijeme. “Ali”, nastavlja dalje Ašiku, “ta emisija nije mogla da bude u cirkulaciji iz razloga toga što je Austrija i Mađarska okupirala Crnu Goru”.
U prilog ovoj tvrdnji govori i činjenica da i danas postoje marke na kojima nema pretiska “Slobodna Crna Gora” što znači da su upravo one bile izvorne tj. one koje su trebale biti u opticaju.
Uz to, izgled tj. dizajn samih maraka ukazuju na prestanak kontinuiteta koji je važio za prethodna izdanja koja su mahom štampana u Državnoj štampariji u Beču. Lik kralja Nikole (sada već u poznim godinama) predstavljen je sa lovorovim vijencem na glavi – simbolom pobjede, koji se vjerovatno odnosio na uspjehe u Prvom i Drugom balkanskom ratu, u kojiima je Crna Gora značajno uvećala svoju teritoriju. Takođe se, kroz predstavu krune, potenciralo predstavljanje Crne Gore kao Kraljevine.
Zef Ašiku navodi da su protivnici prisajedinjenja Crne Gore – Srbiji, “crnogorski nacionalisti, revolucionari vernici zakona i istorije”, boravili u šumama na tri strateški važna mjesta: Kom Kučki, Rumija i Lovćen. Tako su jednom prilikom zaustavili poštansku pošiljku na putu Kotor – Cetinje, koja je sadržala i dio pomenutih maraka, da bi nakon toga na njima, u propagandne svrhe, preštampali ispis “Slobodna Crna Gora”. Kasnije su te i druge marke ovog izdanja završile u inostranstvu gdje se i danas uglavnom nalaze. Zanimljivo je i to da je veća količina tabaka porto maraka od 25 para uništena, pa se iz tog razloga često pojavljuju serije kojima nedostaje upravo ova marka.
U korespodenciji sa dr Šoćem, gospodin Ašiku navodi i činjenicu da je “potrebna serija ovih maraka bila sprovedena Međunarodnom birou Svjetskog poštanskog saveza” ali, i pored toga ovo izdanje nije “priznato” kao zvanično. Time se otvara prostor za još jednu dilemu o tačnom datumu ovog izdanja. Naime, Svjetski poštanski kongres je održan 1920. godine, ali je isti bio planiran za 1914. godinu, kada je zbog rata odložen (?)
Činjenica da izdanje sadrži i marke za potvrdu prijema idu u prilog tezi da su one bile namijenjene za upotrebu u Crnoj Gori, a ne nikako u izbjeglištvu…
Uzgred, ovo izdanje je po broju maraka jedno od najvećih, kako u Crnoj Gori tako i u okruženju, i obuhvata 19 vrijednosti, i to:
– franko marke od 1, 2, 5, 10, 15, 20, 25, 35 i 50 para, te 1, 2, i 5 perpera,
– porto marke od 5, 10, 25, 30 i 50 para i
– marke za potvrdu prijema od 10 i 25 para.
Postoje brojni “specijaliteti” ovog izdanja kao što su: dvostruki ili obrnuti pretisci, varijacije u bojama – kako pretiska tako i osnovne boje; parovi, “četverci” ali i kompletni tabaci, ima maraka sa vodenim žigom, a postoje čak i neke poništene marke…
Sve ovo potvrđuje da se radi o jednom po mnogo čemu interesantnom izdanju koje je, nažalost, kao i ostala izdanja klasične crnogorske filatelije, nepravedno (možda i namjerno) zapostavljeno.
* * *
Postoji još jedno izdanje maraka iz tog perioda koje je dodatno napravilo konfuzijiu pri determinisanju izdanja “Gaeta”, a radi se o izdanju Crveni krst.
Naime, početkom Prvog svjetskog rata, od 1914. godine, u Francuskoj je počeo da djeluje tzv. pokret otpora koji se, između ostalog, bavio i štampom poštanskih maraka u propagandne i patriotske svrhe. Jedan od vodećih producenata bio je izvjesni Delandre (pravo ime Gaston Fontanille) koji je važio za “čovjeka od povjerenja”. Upravo on je bio zadužen da napravi pomenuto izdanje maraka Crveni krst – sa likom crnogorske kraljice Milene. Odabir da motiv na markama bude lik Kraljice nije bio nimalo slučajan. Malo je poznato da je upravo kraljica Milena, zajedno sa princezama Ksenijom i Vjerom, u Parizu u novembru 1916. godine, učestvovala u stvaranju Ustanove za pomoć zarobljenicima – pandan Crvenom krstu.
Komitet crnogorskih izbjeglica je te marke koristio i uz ostali propagandni materijal slao konzulatima, a oni dalje na adrese uticajnih ličnosti – sve u cilju prikupljanja novca za rad i boravak u izgnanstvu. To je trajalo od početka 1919. godine, kada veći broj Crnogoraca sa porodicama dolazi u Gaetu, do početka 1922. godine. Tada se, u februaru iste godine, velika grupa Crnogoraca na čelu sa Krstom Popovićem seli iz Gaete u Argentinu, u Buenos Aires. Time je praktično i upotreba ovih maraka prestala, mada se i danas u manjem broju mogu naći na tržištu.
Sa sigurnošću može reći da ovo nije zvanično izdanje maraka već je ono urađeno u propagandne svrhe tzv. Cinderella stamp, ali se nikako ne može dovesti u vezu sa prethodnim izdanjem “Gaeta”.
Napomena: Autor duguje posebnu zahvalnost Nacionalnoj biblioteci “Đurđe Crnojević” – Cetinje, i prof. dr Šerbu Rastoderu.
Literatura:
dr Šerbo Rastoder – Crna Gora u egzilu I i II, Istorijski institut Crne Gore, Almanah, Podgorica, 2004. god.
Katalog maraka Jugoslavije, Jugomarka, Beograd, 1991. god.
Nacionalna biblioteka Crne Gore “Đurđe Crnojević”, Cetinje, Legat dr. Pera Šoća.
Novak Adžić – Stvaranje i razvoj crnogorske nacije, Liberalni savez Crne Gore, Cetinje, 1995. god.
Periodični časopis Filatelista, Zagreb, 1953. god.
Živko M. Andrijašević – Istorija Crne Gore u 55 priča, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva – Podgorica, Podgorica, 2009. god.
Boris Jabučanin rođen je 19. decembra 1969. godine u Titogradu.
Obrazovanje:
Institut za internacionalni menadžment, Beograd – Viši kurs za menadžere
Institut za unapređenje robnog prometa, Beograd – Viši kurs poslovnog engleskog jezika
Viša elektrotehnička škola, Beograd – Apsolvent
Elektrotehnički fakultet – VRŠ, Podgorica – Apsolvent
Zanimanje:
Grafički dizajn • Kopirajting – pisanje reklamnih tekstova i slogana za različita sredstva marketing komunikacije • Planiranje, kreiranje i reazlizacija marketing kampanja
Poslovno iskustvo i realizovani projekti:
NVO “Društvo za zaštitu životinja – Podgorica”
Kompletna organizacija i realizacija PR aktivnosti Društva, uz ostvarenje glavnog cilja – izgradnja azila za nezbrinute životinje u Podgorici. Profesionalno vođenje kampanje pohvaljeno od strane inostranih stručnjaka iz oblasti marketinga i PR-a.
Nezavisni dnevnik “Vijesti”
Poslovi vezani za tehničku pripremu dnevne novine “Vijesti”, uključujući izradu reklama i oglasa.
Dnevna novina “Dan”
Organizacija marketing službe i priprema komercijalnih stranica dnevne novine “Dan”.
“Grafo Crna Gora”
Organizacija i rukovođenje sektorom za dizajn i tehničku pripremu štampe.
Marketing agencija “Mont Imprex”
Priprema i realizacija marketing kampanja za klijente Agencije.
“Turistički vodič Crne Gore”
Organizacija i realizacija projekta. Prodato preko 100.000 primjeraka Vodiča.
“Crnogorski državni i dinastički grbovi – serigrafije”
Izložba serigrafija u crnogorskim gradovima, izrada ekskluzivne publikacije u ograničenom tiražu.
Marketing agencija “KGB – Kreativni grafički biro” d.o.o.
Vlasnik i direktor.
“Minicards maximum Montenegro”
Ugovorni partner i direktor (za Crnu Goru) međunarodnog projekta Minicards v.o.f. Amsterdam, prisutnog u više od 50 država i preko 100 gradova svijeta.
Hobi:
Filatelija
Bas gitara
Organska proizvodnja
Kontakt:
27. marta 62, Podgorica
069 325 838
e-mail:
bjabucanin@hotmail.com
