Borislav Jovanović – Jovan Radojević, imatnik poezije i samoće

Krajem septembra prošle godine navršile su se tri decenije od smrti pjesnika i romanopisca Jovana Radojevića (1928-1992). Tim povodom podśećamo publiku na lik i djelo ovoga stvaraoca. Već smo objavili njegovu poznatu i u doba kada je objavljena (1970) od ideoloških komesara osuđenu pjesmu “Golijatove marginalije”, pjesmu “nacionalne sudbine, snažne, skoro biblijske poetske priče”. Objavili smo i pjesmu “Hod drugi“, a sada vam predstavljamo predgovor pod nazivom “Jovan Radojević, imatnik poezije i samoće”, autora Borislava Jovanovića, koji je napisao za zbirku “Čelu dom je riječ” Jovana Radojevića.

JOVAN RADOJEVIĆ, IMATNIK POEZIJE I SAMOĆE

            Mrtvi pjesnici se javljaju iznova. Iz svog definitivnog, za­­­o­kruženog ljudskog i poetskog prostora. Pogotovo, ako su za života bili samoćutni, ili pak (samo)izgnani. I na­­­­­ročito, onda ka­­­­da su svoju poeziju pripremali za posthumna izdanja.

            Sve ovo može se odnositi i na pjesnika Jovana Radoje­vića, koji je umro prije deset godina, a čiji je glas za­bora­v­lj­enog pjesnika trajao – i traje – do danas. Njegovi stihovi sa po­če­tka ovo­ga teksta otuda, vjerovatno, zazvuče prisno, svagda­š­nje, op­o­ru­čno. Osjeti se potreba da se još jednom čuju, da se up­i­šu u ne­ku tekuću autobiografiju. Ovaj iskaz, kao i ova zbir­ka, izvode pjesnika pred lice svog i predosjećanog vremena: su­blimiraju nje­gov, ne samo ir­o­nično-darežljivi odnos prema sve­mu što mu se dešavalo, već određuju i etičke i estetske dimenzije sopstve­ne poetske smislenosti. To je i pledoaje za sadašnje či­tanje ov­og pjesnika. A pjesnici sa sudbinom koju je imao Jo­van Radoje­vić dočekuju se sa opravdanom dozom radoznalosti.

            Ovovremeni susret sa ovom poezijom izazovan je iz dva razloga. Prvi je što je riječ o poeziji čiji je autor bio dubokim, sk­oro zogovićevskim žilama vezan za pjesmu. Pjesnik koji je, za­pravo, svoju izabranu i nametnutu skrajnutost iz života kompe­nzirao bjekstvom u poeziju i samo­ću. Izabrao je to sa iskre­nim, etičko-poetskim stoicizmom. Marginalije svakodnevice Jo­v­an Radojević je pretvorio u nadmoć lične, individualne, pjes­n­i­čke pozicije. Zid stvarnosti uklanjao je bezzidošću sopstvenih poetskih sidrišta kojih ako nije bilo, živio je nostalgijom za nji­ma. Iz tih egzistencijalnih oslonaca Radojević je gradio uvide u sopst­venu samoću. A “u samoći – kaže Tibul – budi sam sebi cio svijet”. Imati pjesmu, biti u sopstvenoj riječi, predati se po­eziji – to je drugost kojoj se ovaj pjesnik asketski predavao:

            Drugi razlog je sagledavanje Radojevićevog ruko­pisa u kontekstu savremenih poetskih iskustava i recepcija. Izvjesno je da autora zbirke Čelu dom je riječ nije pre­varilo ni vrijeme ni po­­e­zi­ja. U ovom njegovom posthumn­om javu traje “tiho, nevi­dljivo stvaranje prolaznosti” o kojem govori u pjesmi Disanje il­uzija, što je jednako formuli samog stvaranja poezije. Riječ je, dakle, o poetskoj komunikaciji koja nije usahla – o modernom li­rskom iska­zu.

            Radojevićeva poetika proizilazi iz ispovijednosti i sta­m­e­ne ukorijenjenosti u sopstvenom stihu kao jedino mogućoj niti ulaženja u “tišinu vječnog”. Nije to klasični intimizam već liri­čn­ost koja proizilazi iz misaonosti kao nje­nom uvertirom. Opor­ost vremena i gorčina sopstvenog iskustva nijesu pjesnika odve­le u raspjevane tugovanke i ske­pticizam, već u unutrašnji otpor čiji je ekvivalent lirizam jakosti i vedrine, odnosno, blagoumna zapitanost:

            Poezija Jovana Radojevića je satkana od neke unutra­šnje samorodnosti i istovremene modernosti pjesničke sl­i­ke. Nje­gov pjesnički epilog posjeduje čistunstvo jezič­kog iskaza, la­pidarnost, i posebno, simboličnost. Poetski os­­lonac pjesme (ili ci­klusa) tražen je dugo kao što je, uostalom, dugo nastajala i nje­gova poezija u cjelini. I, naravno, kao što je tragao za izvornom crnogorskom leksikom i metaforičnim kovanicama, ogledao se i u minijatu­rama i u dužim pjesničkim formama. U prvi­ma je upitan, u drugima narativan i mitologičan. Od zavičajnih i tema is­torijske i nacionalne sudbine, Radojević je – kao u ciklu­sima Balada o Komnenu Balšinom Zliču, Izgaženo ne­bo i Golija­tove marginalije – konstruisao snažne, skoro biblijske poetske priče. Posebno se to odnosi na, od partijskih čis­tunaca, proskribovanu pjesmu Golijatove margi­na­lije, obja­v­ljenu u časopisu “Ov­­dje” 1970. godine.

            Radojević se ne može svrstavati u strogo omeđene pje­sničke škole i trendove, u generacijska i druga pjeva­nja. Kada je riječ o crnogorskom književnom nasljeđu, po­go­tovo. Ono što je izvjesno jeste činjenica da se radi o pje­sniku koji je, prije sve­ga, poštovao sopstveno osjećanje po­e­zije. Pri tom se podrazumijeva da je ono bilo i plod upućenosti i asimilativnosti u poetske tokove svog vreme­na. U neophodnoj i opštoj razgradnji tra­dicionalističkih po­etskih obrazaca (vrijeme šezdesetih, sedamd­e­setih i os­amdesetih godina prošlog vijeka) Radojević je nastojao da sve to apsorbuje, da bude svoj, ali ne i anahron, da uzme ne­što od tekućeg poetskog damaranja, ne libeći se pri tom da ne ustukne ni poetskoj zavjetrini. Poeziju je shvatio kao oporu­ku samom sebi, ali i drugima. On, zapravo, pripada onoj grupi cr­nogorskih pjesnika koji su poeziju više živjeli nego pisali. Sa gl­asom koji odsustvuje iz javnog i književnog života i sa obave­znom posthumnom zaosta­všti­nom. Ti pjesnici su, kao po pravi­lu, bili pravi posvećenici poezije, a napisali su tek jednu, dvije ili tri zbirke pjesama. Usamljenici koji u sveukupnu ostavštinu cr­­no­gorske knj­i­že­vnosti ulaze tek poslije svog odlaska. Njihova sudbina je, zapravo, bila pristajanje samo na pjesničko vrijeme.
            Na to vrijeme oslanjao se i Jovan Radojević.

Predgovor za zbirku “Čelu dom je riječ”

Jovan Radojević (Mokro-Šavnik, 14. X 1928 – Vrbas, 29. IX 1992), profesor književnosti, pjesnik i romanopisac, rođen je u Mokrome kod Šavnika, 14. ok­tobra 1928. godine. Osnovnu školu učio je u rodnom mjestu. Realnu gimnaziju otpočeo je u Nikšiću, pri kraju rata godinu da­na nastavio u Plovdivu (Bugarska), a maturirao u Nikšiću. Filozofski fakultet završio je u Beogradu. Radio je kao profesor knj­i­ževnosti u školama u Šavniku (1955-56), Beogradu (1957-58), Prizrenu (1958-60), Obrenovcu (1960-65) i od 1965. godine u Vrba­su. Počeo je pisati poeziju dok je bio učenik gimnazije. O jednoj od njegovih pjesama iz toga perioda afirmativno je pi­sao, 1949. godine, književni kritičar Vido Latković. Nekoliko de­ce­nija proživio je u manjim mjestima, u stvaralačkoj samoći.

            Pjesma Jovana Radojevića Golijatove marginalije, obja­vljena u časopisu “Ovdje”, početkom 1970, u kojoj se metafo­ričkim jezikom bori za integritet ličnosti, slobodu izbora i prirodno pravo čovjeka na postojanje u svome individualnom i kolektivnom biću. Na plenumu Centralnog komiteta Saveza komu­­nista Crne Gore (20. februara 1970) osuđena je kao “nacionalistička”, politički provokativna i da predstavlja “atak na bratstvo i jedinstvo crnogors­kog i srpskog naroda”. Ta osuda najviše političke instance dobila je publicitet u tadaš­njoj Jugoslaviji, što je imalo negativne po­sljedice po pjesni­kovo dalje javno djelovanje.

            Jovan Radojević autor je zbirki pjesama Vječnost na dla­nu (1974) i Čelu dom je riječ (2003). U rukopisu je ostao nje­gov psihološki roman u četiri knjige, pod naslovom Prtine Pav­la Dukljana, koji tretira crnogorske podjele nakon bijelog terora (1919-1928). Ovaj roman riznica je crnogorskog jezika.