Brigadir Šćepan Mijušković – Novak Adžić

Novak Adžić:
BRIGADIR ŠĆEPAN MIJUŠKOVIĆ (1872-1924)




Žrtva velikosrpskog terora, u vrijeme kad je Crna Gora bila utamnicena okovima Vidovdanskog ustava iz 1921. godine i krutog monarhistickog centralizma i unitarizma dvora Karadjordjevica i beogradske Vlade, od 1918. do 1941. godine godine, bio je i oficir, odnosno, komandir i brigadir (general) crnogorske vojske Scepan Mijuskovic.
O komandiru i brigadiru Scepanu Mijuskovicu pisao je, na knjizevno-povijesno reprezentativan i dokumentaciono utemeljen nacin, poznati crnogorski knjizevnik, akademik Jevrem Brkovic, u svom kulturnom romanu »Monigreni«, knjizi koja je literalno-istorijska sinteza crnogorske heroike i tragike, izrazene kroz vertikalu i prizmu izazova i iskusenja, uspona i padova, puteva i stranputica, hiljadugodisnje dukljansko-zetsko-crnogorske proslosti. Ta knjiga je posve zasluzeno nasla mjesto u Vasingtonskoj biblioteci u Sjedinjenim Americkim Drzavama. Moderni crnogorski nacionalni ideolog i borac za pravo, cast i slobodu crnogorskog naroda, knjizevnik Jevrem Brkovic je u svom pjesnickom djelu »Komitske balade« objavio veliku poemu pod naslovom »Šćepan Mijušković i ostroski orao«, koja govori o tragicnoj smrti poznatog crnogorskog junaka i viteza Scepana Mijuskovica.
Organizator i izvrsilac okrutnog ubistva Scepana Mijuskovica bio je srpski zandarmerijski oficir Milan Kalabic. Naime, Milan Kalabic, planer, ogranizator i glavni izvrsilac tog svirepog ubistva, rodjen je 1886. godine u Podnovlju kod Dervente, po narodnosti je bio Srbin. Poslije 1918. godine, kao izvanjac, poslat je na teritoriju bivse Kraljevine Crne Gore i bio u sluzbi okupatorskih vlasti, koje su vrsile teror i zlocine nad Crnogorcima. Sluzbovao je prvo u Pljevljima, pa je, radi preduzimanja akcija na unistenju crnogorskog oslobodilackog komitskog i ustanickog pokreta, poslat u Niksic. Kao srpski zandarmerijski kapetan postao je sef niksicke zandarmerije. Osvjedocio se kao ubica i patogeni zlocinac. Ubio je, sa svojim pomagacima, 1924. godine na svirep i okrutan nacin, komandira (majora) i brigadira crnogorske vojske Scepana Mijuskovica, istaknutog crnogorskog junaka i patriotu iz sela Kunka u Poviji-Pjesivci kod Niksica. Milan Kalabic je 1932. odlikovan Karadjordjevom zvijezdom. To je uslijedilo kao priznanje i orden srpske vlade i dvora kralja Aleksandra Karadjordjevica za ucinjene zlocine nad crnogorskim narodom.
Scepan Mijuskovic rodjen je 1872. godine u selu Kunak, Pjesivci kod Niksica. Zavrsio podoficirsku i oficirsku skolu na Cetinju. Godine 1910. proizveden u cin kapetana, a 1911. u cin komandira crnogorske vojske. Scepan Mijuskovic je bio komandir crnogorske vojske, istaknuti junak, ucesnik u balkanskim ratovima 1912-1913. godine. Bio je komandant Pjesivackog bataljona, a u drugom balkanskom ratu bio je komandant kombinovanog Cevsko-Bjelicko-Pjesivackog bataljona. Ucestvovao je i u prvom svjetskom ratu (1914-1916). Po slomu Crne Gore bio je 1916. godine, konfiniran, zatocen u madjarski logor Boldogason, u kojemu je ostao do sloma Austro-Ugarske, kad se oslobodjen vratio u Crnu Goru. Bio je protivnik srpske okupacije i nasilne aneksije Crne Gore sprovedene 1918. godine. Jedan od organizatora i ucesnika Bozicnog ustanka 21. XII 1918. godine. Odbio je da polozi zakletvu kralju Petru Karadjordjevicu i odbio je da primi drzavnu penziju Kraljevine SHS. Od 1919.godine, nakon sloma ustanka, do 1921. godine bio je politicki zatvorenik u podgorickom zatvoru “Jusovaca”. Kad je oslobodjen bio je pod stalnom prismotrom vlasti.
Postoji sacuvan arhivski dokument, u kojemu se nalazi spisak od 55 (pedesetpet) zatvaranih crnogorskih oficira – protivnika aneksije Crne Gore poslije 1918. godine. Medju brojnim zatvorenicima bili su i: divizijar vojvoda Djuro Petrovic iz Niksica, komandir Petar Lompar sa Bokova, komandir Djuro Soc sa Ljubotinja i komandir Scepan Mijuskovic iz Pjesivaca, cije se ime na tom spisku nalazi pod brojem 11 (jedanaest). Nema sumnje da je major Scepan Mijuskovic bio protivnik unistenja crnogorske drzavne samostalnosti, ugnjetavanja i terora koji je sprovodjen nad crnogorskim narodom. Srpske vlasti su ga, sa brojnim crnogorskim patriotima, uhapsile i utamnicile.
Major Scepan Mijuskovic je, kao politicki zatvorenik, zajedno sa svoja 43, boraca i pregaoca za crnogorsku slobodu i samostalnost, u Centralnom kaznenom zavodu u Podgorici (Jusovaca), u kojemu je bio utamnicen, potpisao 14. oktobra 1920. godine jednu Izjavu, kojom se dokazuje protivpravnost i nistavnost odluka tzv. Podgoricke skupstine iz 1918. godine. Njeni potpisnici, istaknuti i ugledni crnogorski narodni prvaci, sudije, politicari, oficiri, vojnici, medju kojima i major Scepan Mijuskovic, navode razloge zbog kojih prekidaju svaku dalju saradnju sa Okruznim sudom u Podgorici, koji je protiv njih vodio krvicni postupak, a kojega oni smatraju nezakonitim i nenadleznim. U toj Izjavi njeni potpisnici isticu i ovo: »Sila nas drzi evo dvije godine u najstrozijem zatvoru«.
Na teriroriji okupirane i aneksirane Crne Gore, nacelnik Okruga podgorickog, Radovan Boskovic, u jednom izvjestaju nacelniku Okruga cetinjskog ( Pov. Br. 181 ) od 8. februara 1922. godine, dostavlja spisak, po njegovim rijecima, » glavnih agenata Jovana Plamenca i Milutina Vucinica koji rade po njihovim instrukcijama i sa kojima stoje u stalnoj vezi«. Taj spisak odnosi se na istaknute licnosti iz okruga: cetinjskog, barskog, podgorickog, niksickog, kolasinskog, bjelopoljskog, andrijevackog i peckog. Na tom spisku nalaze se imena brojnih crnogorskih generala i drugih oficira, ministara, politicara i drugih narodnih prvaka, a za okrug niksicki, kao »glavni agenti« vodja crnogorske Vlade u emigraciji, navode se i: Marko Djukanovic, Predsjednik crnogorskog Drzavnog Savjeta, general crnogorske vojske i clan Krunskog savjeta Joko Adzic, crnogorski ministar Mirko M. Mijuskovic i brigadir crnogorske vojske Scepan Mijuskovic.
Cinjenica je, da je crnogorski oficir viteskog duha Scepan Mijuskovic od 1918. godine od strane srpskih vojnih, policijskih i civilnih vlasti bio stalno proganjan, optuzivan, nadziran, hapsen, utamnicen po zatvorima, sikaniran i maltretiran na razne nacine i tretiran kao opasan politicki protivnik novonastalog rezima. Posto vlasti nijesu mogle dokazati njegovu krivicu, nakon zatvaranja i robijanja, pusten je na slobodu, ali je stalno, ostao pod zandarmerijskom i drugom prismotrom i nadzorom. Srpskim okupacionim vlastima bio je trn u oku i one su doninjele i sprovele u djelu odluku o njegovom ubistvu, koje je i izvrseno na svirep i monstruozan nacin. Njegov ubica bio je zloglasni srpski zandrmerijski kapetan Milan Kalabic, koji je vec od ranije bio poznat po svojoj zlocinackoj djelatnosti.
Zbog svirepog i zlocinackog ubistva majora Scepana Mijuskovica i njegovog bratuceda Stavana Mijuskovica, nekadasnjeg crnogorskog perjanika, koje je izvrseno 21. februara 1924. godine, ciji su izvrsioci, neposredni i posredni, zandarmerijski kapetan Milan Kalabic, Vasilije Grbic i podnarednik Krsto Djurdjevic, u Kraljevini SHS poslanici Crnogorske federalisticke stranke Mihailo Ivanovic i Milo Dragojevic podnijeli su 11. aprila 1924. godine interpelaciju Ministru unutrasnjih poslova, na koju uopste nije odgovoreno. Ta interpelacija objavljena je u listu »Crnogorac«, zvacinom organu Crnogorske stranke (federalista), u broju 9. od 21. februara 1925. godine. Zagrebacki list »Hrvat«, broj 1234, od 16. travnja 1924. godine pod naslovom »Krvavi rezim. Licinstva organa vlasti u Crnoj Gori« je u uvodniku integralno objavio pomenutu interpelaciju, kojoj je dao svoj redakcijski komentar, u kojemu akcentuje da ono sto iznijeli crnogorski poslanici Mihailo Ivanovic i Milo Dragojevic u beogradskoj skupstini jeste »uzasna slika krvavog rezima, koji su stvorili radikali s Pasicem na celu«.
Vodja hrvatskog naroda u Kraljevini SHS i lider Hrvatske seljacke stranke Stjepan Radic je, u izjavi povodom ubistva Scepana Mijuskovica i podnosenja navedene interpelacije od strane poslanika Crnogorske stranke o ovome zlocinu, u glasilu »Slobodni dom«, broj 18. od 30 travnja 1924. godine, u clanku »Crna Gora pod satanskom vladom« naveo i ovo: »I zaista sve ono sto su radili i jos rade Pribicevicevi batinasi i Pasicevi radikali u Crnoj Gori, to nijesu su zlocini samo za interpelaciju ili za sudbeni progon, nego su to bezbostva, radi kojih treba srusiti i zauvijek onemoguciti citav ovaj radikalsko-batinaski rezim«. Stoga je po ocjeni Stjepana Radica »sada prvi i glavni posao« Hrvata u beogradskom parlamentu i van njega taj da »u zajednici sa ostalima, ruse i obaraju rezim kako bi oslobodili Crnu Goru i Makedoniju, ai sami sebe, od ovih strahota, za koje eto nemamo u svom jeziku niti pravoga izraza«.
Povodom masovnih zlocina koje je srpski osvajacki rezim vrsio u Crnoj Gori nad crnogorskim narodom Stjepan Radic je u znak prijateljstva i solidarnosti sa potlacenom crnogorskom nacijom uputio jedan direktni proglas (manifest) Crnogorcima, sto je konstatovala i beogradska »Politika« u clanku »Radic i Crnogorci« u broju 5762 od 10. maja 1924. godine. U tome Radicevom manifestu, objavljenom 1. maja 1924. godine, kojeg su podrzali 70 hrvatskih poslanika u parlamentu u Beogradu, protiv srpskih zlocina u Crnoj Gori stoji i ovo:
»Braco Crnogorci!
Mi, Hrvati, imamo na najljepsim stranicama nase knjizevnosti, nazvan Crna Gora, velicanstveni oltar slobode u najcudesnijem hramu bozanskog djela. Mi smo vas proglasili, Crnogorci, ne samo predstavnicima ideala herojstva vec primjerom nedostizne cestitosti i postenja. Mi, Hrvati, suzbijamo beogradski centralizam i Pasicevu korupciju ne samo iz ovog razloga vec narocito zato sto svojim necistim rukama unistavaju velicanstveni oltar crnogorske slobode, divljacki vas progone i djavoljski zlostavljaju. Cak i da ovaj beogradski centralizam nije ucinio drugo zlo do da prezire, sramotno i divljacki, cast i slobodu Crne Gore i da pretvara Crnu Goru u mjesto na kojem vlada strah i trepet, mi se, Hrvati, nikada necemo moci pomiriti sa tim groznim zlocincima«. U tome proglasu Stjepan Radic poziva Crnogorce da ruse beogradski centralizam »radi toga sto svojim poganim rukama razvaljuje velicanstveni zrtvenik crnogorskog naroda i Crnu Goru pretvara u jedno strasno zgariste i grobnicu«.


Poslanik Crnogorske federalisticke stranke i bivsi ministar u doba suverene Crne Gore Savo Vuletic odrzao je u Skupstini Kraljevine SHS 27. jula 1925. govor, u kojemu je izlozio kada, kako i od koga je ubijen major Scepan Mijuskovic i njegov krvni srodnik Stevan Mijuskovic. U tom govoru Savo Vuletic je naglasio i ovo: »Jednoga dana dolaze sest zandarma u njegovo selo i narede da se spreme: on major Scepan Mijuskovic, njegov brat Djordjije Mijuskovic, potporucnik, njegov bratuced Stevan Mijuskovic i jos nekoliko njihovih rodjaka, odnosno, seljaka i da odu na poziv sreskog nacelnika na Bogetice radi nekog dogovora, o opstim stvarima. Svi su oni odmah posli za tamo. Dosavsi na Bogetice, nijesu tu zatekli sreskog nacelnika do jedino starjesinu zandarmerijske stanice, koji je naredio da idu svi receni u zatvor. A na pitanje zasto, odgovorio je starjesina stanice, da se pritvaraju po naredjenju zandarmerijskog kapetana Milana Kalabica, sluzbom iz Niksica, koji je posao za Danilov Grad, a, medjutim, nikakvo pisano rjesenje nije im o tome saopstio. Poslije toga dosli su iz Danilovog Grada dva zandarmerijska oficira receni Kalabic i neki Grbic sa oko 20 (dvadeset) zandarma i naredili da se major Mijuskovic sa drugovima biju, te su ih i bili zandarmi (po 4 na jednog) bicevima i kundacima od pusaka sve dotle dok tuceni nijesu iznemogli tako, da se nijesu mogli ni s mjesta da se pokrenu. Koliko su ovi zandarmerijski oficiri »znali« za »Krivicu« majora Mijuskovica i ostalih, najbolje ce posvjedociti, to sto je onda drumom prolazilo dvoje momcadi pjesivacke i zaustavila se da cuje sto se to radi. I zandarmerijski oficiri naredili su, da se i ova dvojica slucajnih prolaznika dovedu i bace i zatvor gdje su bili vec receni i na mrtvo ime su isprebijani kao i oni. Zatim su ih sve, onako od tuce iznemogle, izveli iz zatvora i na jednom teretnom automobilu odnijeli za Niksic, gdje su na ocigled svijeta baceni u jedan podrum, poznato memlivo niksicko muciliste. Tu je nastala nova tuca kesama punim pijeska dok nije Scepan Mijuskovic pod udarcima izdahnuo, a malo kasnije i njegov bratuced Stevan Mijuskovic. Sjutradan zorom mrtvo tijelo Stevana Mijuskovica zandarmi su odnijeli na drum kod Carevog Mosta blizu Niksica, i stavili mu u dzep legitimaciju od istog datuma, da je konfident policije i da je toboze upucen u sumu, da uhodi hajduke. Scepana su, pak, mrtva bacili u jamu u obliznjem brdu Trebjesi i zatrpali ga kamenom. Oni koji su od mucenika ostali zivi bili su sa slomljenim rebrima i odbijenim bubrezima preneseni u bolnicu i jedva su pretekli. Narod je sjutradan nasao Stevana na drumu, a majora Mijuskovica nijesu mogli naci nego tek poslije 70( sedamdeset ) dana. Nad obojicom je bila izvrsena obdukcija od strane ljekarske komisije i utvrdjeno je da su bili ubijeni, umoreni tucom. I za sve ovo, gospodo, niko od krivaca nije uziman na odgovornost. Sud Okruzni u Niksicu ispitivao je docnije stvar onih, koji su pretekli u zivotu i bili u bolnici i oglasio ih je nevinim, odnosno nije bilo ni indicija protivu njih za istragu. No, za istragu i sudjenje oficira i zandarma oglasio se receni sud nenadleznim. Jer da su zandarmi i njeno starjesinstvo pod vojnim sudovima i da bi im vojni sud trebao da im sudi. Vojni sud na Cetinju ispitivao je nesto malo docnije jedog od onih oficira, t. j. Kapetana Milana Kalabica i pustio ga. Taj covjek je i do sada na slobodi i u sluzbi, pa je dobio i avanzman i odlicje poslije onog zlocina nad Mijuskovicima. Ostali ucesnici u njemu do danas nijesu uzimati na odgovornost« – govorio je Savo Vuletic.
Dakle, Scepan Mijuskovic je uhapsen, mucen i ubijen na svirep i monstrozan nacin od strane komandanta niksicke srpske zandarmerije kapetana Milana Kalabica, Vaslija Grbica, Krsta Djurdjevica, Petra Ferala i drugih zandarma pomagaca 21. februara 1924. godine. Njegovo mrtvo i izmasakrirano tijelo Milan Kalabic i ostali zandarmi odnijeli su sa mjesta zlocina i bacili u jednu jamu na Trebjesi kod Niksica. Les crnogorskog brigadira Scepana Mijuskovica pronadjen je nakon 72 dana (30. aprila 1924) godine i sahranjen u svom rodnom mjestu. Scepan Mijuskovic je uhapsen od strane srpske zandarmerije sa svojim bratom Djordjijom Mijuskovicem i bratom od strica crnogorskim perjanikom Stevanom Mijuskovicem, te Aleksom Mijuskovicem i Radovanom Magovcevicem i podvrgnut stvavicnom mucenju i torturi. Pored Scepana Mijuskovica, kapetan Milan Kalabic i zandarmi ubili su i njegovog brata od strica Stevana Mijuskovica, cije su tijelo bacili na putu prema Danilovgadu i ono je 21. februara 1924. godine pronadjeno. Od posljedica tada nanijetih teskih tjelesnih povreda Scepanov brat Djordjije Mijuskovic umro je 1934. godine. Zlocin ubistva Scepana i Stevana Mijuskovica oslikavao je brutalni karakter okupacione vlasti koja je tada bila na sceni u Crnoj Gori.
Ozaloscena porodica je o ubistvu majora Scepana Mijuskovica, u Niksicu 1. maja 1924.godine, u umrlici (plakati) ispisala ovo:
»Jos 21. februara o.g. ovdasnja zandarmerija umorila je u svom zandarmerijskom pritvoru kom. Scepana Mijuskovica i Stevana Mijuskovica.
Stevanov les nadjen je odmah iza umorstva sjutradan, izbacen iz zandarmerijskog zatvora kod Careva mosta, a les kom. Scepana pronasli smo tek danas sedamdesetog dana po izvrsenom zlocinu u jednoj jami u Trebjesi.
Ovaj necuveni zlocin izvrsila je ovd. Zandarmerija i o svemu ovome poznato je Velikom Zupanu, Kraljevskoj Vladi, Narodnoj Skupstini i svim ovamosnjim vlastima i izvrsioci ovog groznog zlocina do danas jos nijesu uzeti na odgovornost, no mjesto da se kazne oni se nagradjuju.
Odgovorne vlasti i danasnji rezim, koji omogucava i zasticava ovakve zlocine prevazilaze tiraniju i bezakonja nekadasnjih i turskih i austrijskih zlocinaca, jer su oni bar javno ubijali.
Zlikovci, koji su poslati da posrbljavaju Crnogorce nijesu Srbi no dahije, ciji zlocini trijumfuju u Crnoj Gori blagodareci zastiti onih koji su pozvati da stite javnu bezjbjednost i zakonitost.
Tijelo pokojnikovo bice sjutra 2. o. m. u 8 sati prije podne preneseno iz ovd. Crkve u Poviju o cemu ovim izvjestavamo srodnike i prijatelje pokojnikove.

Niksic, 1. maja 1924. god. Ozaloscena PORODICA«

Poslije likvidacije komitske grupe Sava Raspopovica, Petra Zvicera, Muja Basovica i drugih u Scepan Dolu u Rubezima kod Niksica 28. decembra 1923. godine, te nakon ubistva Scepana Mijuskovica i ostalih, od strane organa vlasti kapetan Milan Kalabic je za ucinjene zlocine unaprijedjen u cin zandarmerijskog majora. Poslije tih zlocina, u strahu od osvete, pobjegao je na Kosovo, dje je, takodje, pocinio brojne zlocine. Nakon debate u Skupstini Kraljevine SHS, koju su pokrenuli poslanici Crnogorske stranke (federalista), pokrenuta je istraga protiv Milana Kalabica, koji se je tada nalazio na Kosovu, u Drenici. Medjutim, to je tada zataskano, a istraga je obustavljana sa sumnjivim obrazlozenjem da Milan Kalabic nije dostupan organima gonjenja. Milan Kalabic je 1928. godine sluzbovao u Bosni u Bihacu kao komandant zandarmerijske cete. Ali, ipak, poslije nekoliko godina istraga je ponovo pokrenuta i on je pritvoren i protiv njega, sada kao penzionera, je u Okruznom Sudu u Niksicu vodjen krivicni sudski postupak, koji se zavrsio dionosenjem presude 18. oktobra 1930. godine, kojom je Milan Kalabic osudjen na 18 godina zatvora. Potom mu je odlukom Velikog Suda kazna zatvora ublazena, odnosno, smanjena na 14 godina zatvora. Ali, organi vlasti su se solidarisali sa zlocinima koje je pocinio Milan Kalabic, pa su odlucili da mu ih oproste. Milan Kalabic je u zatvoru proveo manje od jedne godine. Dobio je od strane rezima pomilovanje i vracen je u aktivnu sluzbu decembra 1932. godine i odlikovan Karadjordjevom zvijezdom. Bio je miljenik rezima generala Petra Zivkovica u doba diktature Kralja Aleksandra Karadjordjevica. Zivio je u Beogradu, dje je 30. juna 1940. godine na njega iz osvete pucao brat Scepana Mijuskovica – Simo Mijuskovic, i tesko ga ranio za cetiri hica, ali je zlikovac Kalabic prezivio. U toku drugog svjetskog rata Milan Kalabic je ponovo pocinio brojne zlocine, sada na teritoriji Srbije. Dokazao se kao izdajnik i ratni zlocinac. U kvislinskoj i marionetskoj srpskoj vladi armijskog generala Milana Nedica, uzivao je podrsku i povjerenje i ona ga je postavila za Okruznog nacelnika Kragujevca i Pozarevca. Ubijen je od strane Njemaca (Gestapoa) krajem 1942. godine pod optuzbom da radi za britansku obavjestajnu sluzbu.
U Crnoj Gori Milan Kalabic je upamcen kao jedan od najvecih zlocinaca i nitkova, preko kojih je okupaciona vlast od 1919. do 1925 ognjem i macem u krvi pokoravala Crnu Goru i terorisala Crnogorce.
O pogibiji crnogorskog oficira Scepana Mijuskovica pisali su crnogorski egzilanti i zvanicnici Vladimir Dj. Popovic i Andrija Prlja u Crnogorskom memorandumu podnijetom 13. septembra 1924. godine generalnom sekretaru Drustva naroda. Naime, peto zasijedanje Drustva naroda (Lige Nacija) odrzano je od 1. septembra do 2. oktobra 1924. godine. Tada je zabiljezena diplomastka aktivnost crnogorskih krugova u egzilu. Naime, 13. septembra 1924. godine predata je Crnogorska nota Generalnom sekretaru Drustva naroda, podnijeta od strane grupe crnogorskih izbjeglica, koji su nastojali da ponovo pokrenu raspravu o crnogorskom pitanju. Crnogorsku notu podnijetu 13. septembra 1924. godine Drustvu naroda potpisali su Vladimir Popovic, predsjednik Komiteta crnogorskih izbjeglica, bivsi predjednik cetinjske opstine i ministar pravde u izgnanickoj crnogorskoj Vladi, i Andrija Prlja, bivsi cinovnik u crnogorskom Ministarstvu inostranih poslova, koji se na rome aktu potpisao kao ministar inostranih poslova Kraljevine Crne Gore. Ta nota je veoma obimna, studiozno pisana, vrlo zanimljiva i raznovrsna po svome sadrzaju. U tom dokumentu, Vladimir Popovic i Andrija Prlja opisuju, izmedju ostalog, situaciju u Crnoj Gori u periodu poslije 1918. godine i teror nad crnogorskim narodom, upoznavajuci svjetsku javnost i o zlocinima koje su velikosrpske agresorske i okupacione trupe izvrsile u Rovcima, o pogibiji Sava Raspopovica, Scepana Mijuskovica itd. U tome aktu citiraju se izvodi iz beogradske stampe koji govore o represalima nad crnogorskim stanovnistvom. Taj dokument, kojeg su napisali i potpisali Vladimir Popovic i Andrija Prlja, sadrzi i ovo:
»Srpski oficiri ubijaju crnogorske oficire u njihovim zatvorima: Iznijecemo ovdje i citulju familije Mijuskovic, koja je jedna od najpoznatijih u Crnoj Gori. Ova citulja je bila istaknuta povodom ubistva komandanta Scepana Mijuskovica i pukovnika Stevana Mijuskovica, koje su u zatvoru pocinili oficiri i srpski zandarmi 21. februara 1924. godine. Ovaj slucaj dovoljan je da pokaze vise nego tragicnu situaciju crnogorskog naroda. Izlozicemo ukratko kako su se stvari desavale, slijedeci obavjestenja koja smo sakupili u pitanju poslanika Mihaila Ivanovica i Mila Dragojevica u parlamentu u Beogradu 11. aprila 1924. godine; u jugoslovenskoj stampi, uglavnom i narocito u najvecem hrvatskom casopisu »Obzor« iz Zagreba (broj od 14. marta 1924.) i u »Politici« najvecem srpskom casopisu iz Beograda (broj od 7. marta 1924.).Komandant Scepan Mijuskovic bio je jedan od najsrcanijih crnogorskih oficira. Ucestvovao je u balkanskom i svjetskom ratu i bio je ranjen sest puta. U austrijskim koncentracionim logorima dobio je tuberkulozu. Nakon primirja puvukao se u svoje selo, u koje su Srbi dosli da mu predloze da stupi u sluzbu srpske vojske. Odbio je, zeljeci tako da protestvuje protiv nasilne aneksije svoje domovine. Nije zelio da prima platu za stan i hranu koju mu je ponudila srpska vlada, i to da ne bi dao zakletvu na vjernost srpskom kralju. Vise je volio da zivi u svom selu, bolestan i u bijedi, nego da se na bilo koji nacin solidarise sa zlocinom pocinjenim protiv crnogorskog naroda. Iz tog razloga, kaze se u gore spomenutim novinama, bio je osumnjicen od srpskih vlasti, koje su ga zatvarale u vise navrata, nikada ne mogavsi da dokazu da je bio u vezi sa pobunjenim zemljacima. Pocetkom 1924. godine srpska vlada je odlucila da svim sredstvima bile u njenoj moci ocisti zemlju od pobunjenika. Stoga je poslala grupu oficira specijalizovanih za ubijanje.

Medju njima se nalazio kapetan zadramerije Milan Kalabic i pukovnik Grbic (obojica Srbi). Ova dva oficira, na celu jedne cete zadrarma, dosli su u selo Bogetici, 21. februara 1924. godine. Privezali su odmah komandanta Scepana Mijuskovica, njegovog rodjaka Stevana i seljake Vidaka Magovcevica, Aleksandra Mijuskovica, Radovana Mijuskovica, Djordja Vukicevica i Nikolu Vulanovica. Tao su ih, sa lisicama na rukama, prebacili istog dana automobilom u kasarnu zandarmerije u Niksicu. Tu je pocelo mucenje zrtava udarcima zezla i vrecama napunjenim pijeskom, da bi ih natjerali da priznaju da su bile u vezi sa pobunjenicima. Komandant Scepan Mijuskovic podlegao je tim torturama. Njegovo tijelo je kao upozorenje, nocu baceno u neku pecinu blizu pansiona koji mu je ponudila srpska vojska. Autopsija je dokazala da je imao sedam slomljenih rebara i izvadjene bubrege. Oni koji su uspjeli da izbjegnu smrt ostali su nemocni kao svjedocanstvo jednog gnusonog zlocina pocinjenog od strane vlade iz Beograda. Srbijanska vlada nije preduzela nikakve mjere kako bi kaznila zlocine! Krvnici Kalabic i Grbic bili su »samo« premjesteni«, navode Vladimir Popovic i Andrija Prlja u tom crnogorskom memorandumu.
Pogibiju brigadira Scepana Mijuskovica i drugih crnogorskih rodoljuba konstatuje i crnogorski oficir, komandir i emigrant u SAD- Masan M. Borozan, u tekstu pod naslovom “Nova zrtva na oltaru otadzbine”, kojeg je napisao u Hazleton, Pa., 30. marta 1924. godine. U tome opsirnom clanku, u kojemu govori o ubistvu majora Scepana Mijuskovica i ukupnoj golgoti Crne Gore. Taj tekst Masana Borozana objavljen je u emigrantskom crnogorskom listu, koji se zvao “Amerikanski Glas Crnogorca”, zvanicni organ udruzenja “Saveza nezavisnih Crnogoraca”, godina II, br. 12 od 12. aprila 1924. godine, na strani 2 i 3.
Emigrantski crnogorski list »Crnogorski glasnik«, broj 73, Detroit, SAD, 1925. godine, u clanku »Govor dr Sekule Drljevica u verifikacionom odboru«, pise da je vodj Crnogorske stranke u Beogradu 1925. godine govorio o teroru nad crnogorskim narodom, kojeg je provodio rezim Radikala, pa, izmedju ostalog, konstatuje da veliki je zupan Milovan Dzakovic »isao u svako okruzno mjesto i po selima, i na javnim zborovima govorio je i ovo: Ko ne glasa za radikale, nece dobiti penziju, a vi vec znate sta cu ja s njim uciniti. Kad se sjetite da se to govori u otadzbini Mijuskovica, ubijenog zlikovacki u zatvoru, u otadzbini, u kojoj su spaljeni zena i djeca na sred Katunske nahije, morate priznati da je ta prijetnja ozbiljna i moze da uplivise na izbore, i kad uzmete u obzir da je kapetan Kalabic, ubica Scepana Mijuskovica, poslije ubistva od kapetana druge klase proizveden za kapetana prve klase«, istakao je vodj Crnogorske stranke dr Sekula Drljevic. Potom se suocio, u debati, sa zestokim napadima radikala, kojima je odgovorio ovako: »Kada govorim kao predstavnik crngoorskog naroda nikome ne dozvoljavam da daje sud o mome patriotizmu sem jedino i samo crnogorskom narodu«.
Povodom zlocina nad majorom crnogorske vojske Scepanom Mijuskovicem, kojega je na svirep i monstruozan nacin ubio zloglasni srpski kapetan Milan Kalabic sa zandarmima 1924. godine u Niksicu, Savo Celebic je napisao u emigraciju u Rimu (Italija) 20. juna 1924. godine poemu pod naslovom »Vijenac na grobu Scepana Mijuskovica«, koja je stampana iste godine u Detroitu (Amerika).
U tome spjevu komandir Savo Celebic navodi i ovo:
»Iz dalekog tudjeg kraja
Moj Scepane, mili druze,
Evo na grob da ti stavim
Pokapane suzom ruze.
Sa srca su mog uzbrane,
Sa drugarske ljute rane –
Nek ti tesku bol ublaze
Dok nam bolji dan osvane.


Jevrem Brković: ŠĆEPAN MIJUŠKOVIĆ I OSTROŠKI ORAO


I

Februar nije mjesec kad ostroški orlovi lete,
iz orlujista izlijeću, nebo nad oblacima nadvise,
kad do Sunca dodju, kljunom ga rane i tu sagore.

I ljudska je i orlujska istina,
to ni njihovo danasnje potomstvo ne porice:
Dvadesetog februara 1924. godine, nasred Crne Gore,
orao krstas iz Ostroskih greda izlece
i triput kucu starog majora Scepana nadlece.

Bjese to u selu Poviji, zaseok Kunak, a u Pjesivcima,
dva Magovcevica vidjese orla i Scepanu glas ucinise.

II

Radovan i Vidak Magovcevic,
brata Scepanova Djordjija iz kuce izvedose
i sve mu o Orlu Ostroskom kazase:

Zakle se Radovan Magovcevic
da im Orao Ostroski sljeme kljunom dotace.
Vidak to ne vidje, bas je tog trena zlosjena,
po obicaju naskom i arbanaskom,
pred Orlom kapu skinuo.
Valja se to kad god se covjek i Orao sretnu.

– Na ljudsko meso sluti kad se u ovo doba od godine
Ostroski Orao nekome prikaze, kad mu kucu nadleti,
ko sto je danas Scepanu Mijuskovicu nadlece
i sljeme kljunom dotace, sto nije nikome odavno.

III

– Jeste, na ljudsko meso sluti! – rece stariji Magovcevic
Scepanovom mladjem bratu Djordjiju, u Cetinje zagledanom
isto kao i stariji brat Scepan, major crnogorski.

Mladji Magovcevic ustvrdi da su Orao i Scepan suvrst:
– Mozda je Orao nesto mladji, a Scepan rjecitiji!

Kad major Scepan Mijuskovic razabra
sto dva casna Magovcevica vidjese i o cemu zbore,
izusti bratu Djordjiju ono sto nikom do tada nije:

– I na dan Bozicne nase bune taj mi se isti Orao prikaza:
Kod Gornjeg se manastira oci u oci tucismo.
Grb mi na kapi uoci i kaza da se na Cetinju poginulo,
da nam je i ta buna propala, da Crna Gora vise nije
ni orlujiste,
ni viteziste,
ni Oltar Svetog Petra Cetinjskog,
ni Ostroska bogomolja kamena!

IV

– Smrt mi se dobro primakla, brate Djordjije, kaza Scepan:
Orao moj Ostroski porucuje mi,
znam ja taj jezik dobro,
da racun s ljudima i poganima sto prije svedem,
da grobnicu pritvrdim,
a oporuku celjadima povtorim.
– Dok je onaj Kalabic u Niksicu, nece se ljudski mrijet!
Utuvi to, brate Djordjije, te i ti grobnicu podesi
za najmanje jos jednog mrca,
a moze i vise, ko zna,
brate Djordjije, po svemu brate moj rodjeni!

V

Ostroski je orao nasa sveta misleca ptica, okrilje nase,
njegovi su djed i pradjed suri, tmurni i timorni,
na zetskom i dukljanskom dvoru bili
i pod oblake orlili nad zemljom nasom dukljanskom.

Na Rasciju i Vizant motrili,
Bodinu i Balsi nebo i grbove ukrasavali,
plemenitu Jakvintu i Jelenu nadgledali,
motrili kako one dvije na zemlju dukljansku motre.

Orlu s dukljanskim precima mora se vjerovati:
Nije on tek tako, i to u nevrijeme,
Scepanovu kulu nadletio i sljeme kljunom taknuo,
zna Scepan taj jezik orlova dukljanskih,
bice i od maternjeg bolje.

Dva casna Magovcevica nista ne izmislise,
ne dodadose, ne upjesmise kao sto znaju nasi ljudi
kad je velja muka na cijelu nasu zemlju dukljansku.
Zna to Scepan dobro, zato noc u iglu udijeva
i sluti zloslutno i zlomisleno kao nikada:

– Kalabic je onaj poslat da nas i u smrti naruzi!

VI

Cim zora studena od Manastira Ostroskog zastudje,
Scepanovu kucu i kucu rodjaka mu Stevana, perjanika,
Kalabicevi crni gavranovi
na konjima crnim pritiskose.

Bjese to zandarmerija leteca, nemilosrdna i gojna:
Scepana i Stevana sputise, kako se Crnogorci pute –
ruke naopako da pomodre ko od kamena za lozu da su.

VII

U grad ih Niksic na urivak kostretni uvedose:
Otucenih koljena,
skrsenih rebara,
lica nagrdjena.

Cijelim putem Stevan s omcom o vratu
starini Scepanu pomaze da na koljena ne pane.

Sa iste omce Scepanova glava motri na Stevana,
a Orao onaj Ostroski do ulaza u grad na obojicu.

U niksicku zandarmerijsku postaju, u kucu stravnu,
s voltom pod stepenistem punim studi, mraka i toljaga,
ugnase dva suznja crnogorska, Scepana i Stevana ugnase.

Obradova im se samo svezana vucica – Crnogorka,
nedavno na istocnom ulazu u grad uhvacena.
Kalabic je u dvoristu postaje drzi i pokazuje
kao jatakinju komitsku sto im se izgladnjela predade.
Uz ono »gladna vucica Crnogorka«, Kalabic obavezno
i posprdno doda »od junacke kuce Petrovica«.

VIII

Na Scepana i Stevana rukama i nogama kidise
Milan Kalabic, kapetan zandarmerijski,
covjek sitnooki, zlikovac oglaseni,
satrap i cizmas odlikovani:

Kraljevskim dekretom iz Bijograda poslat
da Crnogorce umiri, da im volujskim zilama,
mamuzama, kvasnim pijeskom i konopcima
dokaze ko su i sto su,
i sto nijesu,
i nigda sto ne smiju biti.

IX

Majora Scepana Kalabic u lednicu za brke svede,
da u voltu mracnom kost po kost starcevu lomi:

Triput opsova majku crnogorsku i krunu kraljevsku,
triput mu trupacke na kicmu skoci, triput ga, triput
u brke pljunu, zatim mu ih triput oba iscupa.

Nit uzdahnu, nit rijec izusti, majore Scepane!

– Ti nijesi major no kurva! – pobijesnje mucitelj.

Svojim zandarima
Feralu,
Grbicu
i Djurdjevicu naredi:

– Batalite Stevana, a dokrajcite Scepana!
Umori me psina crnogorska, cujem ga – jos dise.
Sve mu je staro i mrtvo, osim mrznje i crnogorstva,
sve sam u njemu stukao, osim srca i inata tog njihovog!

X

Kalabic se na Stevanu odmara, a svoje nagovara
da na starca sto jos iz rebra nekog dise
pripuste uhvacenu vucicu da ga za grlo bijelo…

– No nece – prisjeti se – njima su vuci i orlovi
najrodjeniji rod, sve im je isto i zajednicko,
sve od kuca i pecina do kosturnica, jauka i jezika!

– Zar jos Scepan dise iz mrtvih i supljih prsiju?
– Dise, gosn kapetane, dise! – odgovori mucitelj Grbic.
– Zadavite Scepana, a ja cu sam Stevana, disu kao da zbore.
– Na rane ce prodisati, gosn kapetane, takvi su oni!

XI

Potonja je ura zivota, a Scepan na sedam rana dise:
Svaki mu krvosud lipti, kostani lomovi skripe.
Zube, a sve ih imase, kao spice tresnjeve ispljunu.

Vucica uz starca leze, zgrija ga i kao on prodisa.
Scepan uz nju kao uz svoje celjade jeknu:
Prizivajuci cio svoj zivot, narocito teske momente.
Do nedavno se nadao, cak vjerovao i bio sasvim siguran,
da ce mu starost biti poduza,
a umiranje lijepo i kratko.

Vucica prva osjeti
da Scepan vise ni na rane ne dise:
U dvoriste izidje
da po vucji i crnogorski zavija!

XII

Cim se smraci
i perjaniku se Stevanu dah smrze.
Kad se na oba Mijuskovica pasji ispsova,
Kalabic trojici podmucitelja s nogu zapovijedi:

– Stevana iz grada iznijeti da se mrtav domrzne!
– Scepana kao lubinu ovnujsku uz onaj vuceci kolac!
– Dobro ga uviti i poponoci u Trebjesku jamu s njim!

– Razumeli gosn kapetane, s njima samo tako!
Oglasise se podmucitelji Feral, Grbic i Djurdjevic!

XIII

Sedamdeset je i dva dana major Scepan u jami zimovao.
Njegov ga rod samo tamo ne trazi, ne povjerova…

Neka se zna:
Milan Kalabic je prvi jamar crnogorski!

A onda dodje doba
kad je jamara vise no jama bilo!

1990.