Crna Gora i Srbija – Dr Živko Andrijašević – Montenegrina.net | Kultura, umjetnost i nasljeđe Crne Gore. Culture, Arts & Heritage of Montenegro.

U istorijskoj nauci nema dileme oko toga da li je Stefan Nemanja okupirao Zetu

Istoričari se uglavnom slažu da su odnosi između Crne Gore i Srbije bili loši, prepuni nepovjerenja, nerazumijevanja i sporenja. Međutim, o uzrocima tako loših odnosa istoričari nemaju istovjetan stav. Jedni tvrde da je krivica najčešće na strani Srbije, drugi da je na strani Crne Gore. Ili, preciznije rečeno, krivac je jedna ili druga politička grupacija, odnosno, dinastija. Sudeći na osnovu toga, izgleda da istoričari uglavnom pristupaju ovoj problematici kao sljedbenici jedne ili druge političke grupacije, nemoćni da se oslobode uticaja tradicijskog ili ideološkog mišljenja. Nažalost, vannaučni razlozi koji opterećuju stavove istoričara o odnosima Crne Gore i Srbije, lako se prenose i na pripadnike nacija kojima ovi istoričari pripadaju, tako da se priča o odnosima dvije države već decenijama nalazi u nekom začaranom krugu, prepunom mistifikacija, nepoznanica i jednostranih određenja. Priču o odnosima Crne Gore i Srbije kao da je nemoguće ispričati, a da to ne bude shvaćeno kao dnevnopolitički aktuelna priča. Naravno, svaka istorijska priča može imati i dnevnopolitičku upotrebljivost, ali ona, ukoliko se istoričar služi nepobitnim činjenicama i uvažava logiku istorijskog procesa, može biti i istinita priča.
Politički odnosi između Crne Gore i Srbije uspostavljeni su početkom 19. vijeka, tačnije u vrijeme Prvog srpskog ustanka. Prije ovog perioda, političkih odnosa nije bilo, jer Srbija nije postojala kao samostalni politički činilac, niti je u Srbiji prije pojave Karađorđa postojao politički centar sa kojim bi crnogorski gospodari mogli održavati političke veze. Prije izgradnje svoje državnosti u novom vijeku, Srbija i Crna Gora su bile nezavisne države i u srednjem vijeku. Srpska država se najprije zvala Raška, da bi u 12. vijeku dobila današnje ime, dok je crnogorska država u ranom srednjem vijeku bila poznata pod imenom Duklja, a od 12. vijeka Zeta. Između Raške i Duklje, odnosno, Zete, nije bilo nekih značajnijih političkih veza, niti savezništva u borbi protiv Vizantije, koja ih je tada ugrožavala.
Prva srpska država, Raška, bila je jedno vrijeme u sastavu Duklje, jer je dukljanski knez, kasnije kralj, Mihailo, krajem 11. vijeka, uspio da je pripoji svojoj državi. Istina, Raška nije duže vrijeme bila u sastavu dukljanska države, koja je tada bila na vrhuncu moći. No, krajem 12. vijeka doći će do slabljenja dukljanske države, dok će Raška ojačati. Između 1183. i 1186. godine veliki raški župan Stefan Nemanja, osnivač dinastije Nemanjića, pokoriće Duklju. U ozbiljnoj istorijskoj nauci nema dilema o tome da li je Duklja, odnosno Zeta bila okupirana ili ne od strane Stefana Nemanje. U prvoj knjizi Istorije srpskog naroda (str. 252), navodi se da je Nemanja osvojio Duklju. Sličnu formulaciju upotrebljava i jedan od najvećih srpskih istoričara, Vladimir Ćorović, u svojoj “Istoriji Srba”. Ćorović kaže da je Nemanja “pokorio Zetu u celom njenom opsegu” (str. 136).
Crna Gora, odnosno, Zeta oslobodiće se nemanjićke vlasti tek šezdesetih godina 14. vijeka. Raspadom Dušanovog carstva, Zeta će se ponovo konstituisati kao nezavisna država. Do nekih pokušaja saradnje između ove dvije države doći će u prvoj polovini 15. vijeka, kada će i jednu i drugu državu ozbiljno ugrožavati Turci. Međutim, ta njihova saradnja nije bila dugog vijeka, jer je Srbija pala pod tursku vlast 1459. godine, a Crna Gora 37 godina kasnije. Iako u narodnoj svijesti postoji uvjerenje da su se Crna Gora i Srbija zajednički borile protiv turskog nadiranja, kao i da su Crnogorci učestvovali u Kosovskoj bici, nesporne istorijske činjenice govore da te saradnje nije bilo. Svoju potpunu nezavisnost i državnost Crna Gora će ponovo izgraditi tokom 18. vijeka, a Srbija će svoju borbu za nezavisnost započeti tek 1804. godine, tj. u 19. vijeku. Izbijanjem Prvog srpskog ustanka započeo je proces oslobađanja Srbije od turske vlasti i proces izgradnje nezavisne srpske države. Taj proces će, uz izvjesne, prekide, biti okončan tek tridesetih godina 19. vijeka. Upravo u vrijeme Prvog srpskog ustanka dolazi do uspostavljanja prvih političkih veza između Crne Gore i Srbije. Samo nekoliko mjeseci nakon izbijanja ustanka, ustaničke vođe su se obratile crnogorskom vladici Petru I, tražeći da im sa svojim Crnogorcima pomogne u borbi protiv Turaka. Vladika, naravno, njihovoj molbi nije mogao udovoljiti. S obzirom da se između Crne Gore i Srbije prostiralo Osmansko carstvo, nerealno bi bilo i očekivati da se vladika Petar I upusti u avanturu kakva je prebacivanje odreda Crnogoraca u Srbiju.

Kad je umjesto kneza Miloša na vlast došao Karađorđev sin Njegoš, je bio presrećan

U to vrijeme, crnogorsko – turska granica je bila na Morači, a od Morače do Beograda, bilo je Osmansko carstvo. Osim toga, vladika Petar I je imao dosta problema u neposrednom crnogorskom okruženju – nemiri u Boki, sukobi na granici prema Albaniji i Hercegovini, tako da on – ne da nije mogao da pomogne srps-kim ustanicima, već nije mogao ni da riješi probleme koji su njegovu zemlju opterećivali. Naravno, vladika Petar I je bio zadovoljan zbog iz-bijanja ustanka u Srbiji, nadajući se da će taj ustanak podstaći nacionalni pokret širokih razmjera, koji će zatim rezultirati oslobođenjem većeg dijela balkanskih hrišćana. Vladika je pretpostavljao da će u tom pokretu imati svoje značajno mjesto i Crna Gora. Na osnovu jednog vladičinog pisma možemo zaključiti da je on bio upoznat da pripremom ustanka u Srbiji, jer početkom januara 1804, dakle mjesec dana prije izbijanja ustanka, piše dečanskom igumanu da će se Crnogorci i Srbi uskoro dići na oružje. “Mi Crnogorci i sa beogradske strane Srbi oćemo skočiti na oružje protiv naših vragova Turaka”, veli vladika. No, iako je to želio, vladika srpskim ustanicima nije mogao pružiti vojnu pomoć. Početkom 1806. vladici je pisao i Karađorđe, tražeći pomoć, ali mu vladika nije odgovorio. Zato je Karađorđe, krajem maja iste godine, vladici Petru ponovo poslao pismo, kojim traži da mu Crnogorci što prije priskoče u pomoć: “Protiv ovoga, velim, zakletoga, večnoga domaćega neprijatelja našega, prosimo mi od vas skoriju i ne otložimuju vooruženu pomoć: na koju smo mi u samome početku osnovanija našega veliku nadeždu imali…” Tek 1809. godine, u vrijeme kada je Rusija ratovala protiv Turske, vladika Petar je mogao slobodnije raditi na organizovanju vojne pomoći Karađorđevim ustanicima. Uviđajući da bi Karađorđu ponajbolje mogla priskočiti u pomoć brdska plemena koja su najbliža granici Beogradskog pašaluka, Petar I je pisao Drobnjacima, Pivljanima i Vasojevićima, tražeći da pošalju pomoć Karađorđu. Istovremeno, vladika je tada mogao preduzeti i neke akcije prema Skadarskom i Hercegovačkom pašaluku, koje bi oslabile udar na Karađorđeve ustanike. U pismu od 16. septembra 1809. Karađorđe zahvaljuje vladici Petru I što je napao na okolne Turke, i tako ih spriječio da napadnu na Srbiju: “Blagodarim na vašoj trudbi koje ste vi obustalji Turke od Skenderijske države, Hercegovske i albanske na sebe da ne bi dejstvovali na našu vojsku…” U vrijeme kada ustanak zbog rusko – turskog rata dobija na snazi i poletu, vladika Petar i Karađorđe se redovno dopisuju, i izvještavaju jedan drugog o najvažnijim političkim i vojnim dešavanjima. Njihova prepiska će biti intenzivnija u vrijeme krize ustanka 1813. godine. Ugrožen sa svake strane od Turaka, Karađorđe će opet tražiti od vladike Petra da spriječi Turke iz crnogorskog okruženja da krenu protiv ustanika. “A vi gledajte kakovim god načinom te malo zaplašite Arnaute, i protiv njih vojsku ukazite, da ne bi mogla cjela Arnautija na nas poći…”, piše Karađorđe vladici Petru, aprila 1813. godine. Naravno, vladika Petar je u to vrijeme malo što mogao učiniti za srpske ustanike, ustvrdivši u jednom pismu da “samo Bog može pomoći našoj braći”. Crnogorski vladika je sa istom pažnjom pratio i dešavanja u Srbiji za vrijeme Drugog srpskog ustanka, nadajući se da će novi srpski vođ, Miloš Obrenović, uspjeti da ostvari ono što nije pošlo za rukom Karađorđu. Njihova prepiska o političkim stvarima je takođe bila intenzivna, posebno u vrijeme kada je Rusija ratovala protiv Turske. I jedan i drugi su se tada nadali da će iz tog sukoba izvući neku korist: vladika Petar se nadao da će uz rusku pomoć riješiti pogranične probleme, a Miloš Obrenović da će dobiti kakvu – takvu autonomiju za Srbiju u okviru Turskog carstva. Između njih tada nije bilo nekih političkih razmimoilaženja, iako vladika Petar nije cijenio Miloša Obrenovića koliko Karađorđa. Ubistvo Karađorđa, koje je Miloš organizovao, vladika Petar u jednom pismu označava kao svoju “neiscjelnu ranu”. Prema Milošu Obrenoviću posebne simpatije nije imao ni nasljednik vladike Petra I, njegov sinovac Rade Tomov. Vladika Njegoš je sa Milošem Obrenovićem razmjenjivao pisma koja su uglavnom sadržala poneku molbu oko preseljenja Crnogoraca u Srbiju, poneko obavještenje o administrativnim ili ne toliko bitnim političkim stvarima. U takvom njegovom stavu bilo je mnogo više ličnog nego političkog, jer je Njegoš bio oduševljen Karađorđem. Zato kada je 1842. došlo do promjene na prestolu u Srbiji, i kada je umjesto Miloša na vlast došao Karađorđev sin Aleksandar, Njegoš je bio presrećan, pišući da se ovoj dinastičkoj promjeni raduje više nego ijedan srpski podanik.

Da Načertanije postoji saznao je tek kralj Nikola i to najvjerovatnije 1906. godine

Njegoš, naravno, nije znao da je u vrijeme kneza Aleksandra Srbija dobila i svoj tajni program spoljne i nacionalne politike, u kojem se određuje i srpska politika prema Crnoj Gori. Taj program, poznat pod imenom Načertanije, nastao je 1844. godine, a njegov tvorac je srpski ministar unutrašnjih djela Ilija Garašanin. U dijelu Načertanija koji se odnosi na Crnu Goru, a koji ima svega pet – šest rečenica, navodi se da Crna Gora za Srbiju može imati veliki vojnički značaj, te se kao zadatak srpske vlade navodi – održavanje prijateljstva s Crnom Gorom. Da bi se zadobila naklonost crnogorskog vladike, previđeno je bilo da mu se redovno daje godišnja novčana pomoć. O tome konkretno Garašanin veli: “Neka Srbija i u Crnoj Gori svagda primjer Rusije sleduje i neka dade vladiki pravilnu svakogodišnju podporu u novcu – Srbija će na ovaj način za malu cjenu imati prijateljstvo zemlje, koja najmanje 10.000 brdnih vojnika postaviti može.” U Načertaniju je takođe rečeno da Crna Gora treba da bude pripojena Srbiji, kao i sve druge tzv. “srpske zemlje”. Kako navodi srpski istoričar dr Radoš Ljušić, analiza Načertanija “jasno pokazuje da je Ilija Garašanin pravio nacrt o budućoj srpskoj državi. Ta država bi obuhvatala Kneževinu Srbiju, Bosnu, Hercegovinu, Crnu Goru i Sjevernu Albaniju (Staru Srbiju)” (Zbornik radova o Iliji Garašaninu, 151). Ovaj cilj srpske politike naznačen je i u dokumentu iz 1847. godine, koji je nazvan “Plan o stvaranju srpskih sjedinjenih država”. U prvoj tački tog plana takođe se navodi da Srbiji treba da pripoji Bosnu, Hercegovinu, gornju Albaniju i Crnu Goru. Plan srpske vlade o pridobijanju Crne Gore, davanjem novčane pomoći, počeo je odmah da se sprovodi u djelo, pa je krajem 1844. godine Crna Gora dobila prvu novčanu pomoć od Srbije. Kao što je i bilo predviđeno, ta pomoć je iznosila 1000 ćesarskih dukata. Na Cetinje je novac donio činovnik srpske vlade Stevan Hrkalović. Od tada vladika Petar II je redovno dobijao novčanu pomoć iz Beograda. O tome svjedoči i Atanasije Nikolić, jedan od najpovjerljivijih ljudi Ilije Garašanina, koji je 1876. napisao da je vladika crnogorski svake godine dobijao 1000 dukata na ime pomoći. Isto potvrđuje i Matija Ban, koji je nekoliko puta na Cetinje donosio novac vladici, i pri tome ga ispitivao o njegovim političkim planovima i stavovima, odnosu prema “srpskom pitanju”, srpskoj vladi i nekim političkim ličnostima. Izvještaje o razgovoru s vladikom Matija Ban je dostavljao Garašaninu. Njegoš, naravno, nije znao čemu ima da zahvali za darežljivost srpske vlade, niti je mogao naslutiti kakav je politički koncept stvoren u Beogradu. Za postojanje Načertanija doznao je tek kralj Nikola, i to najvjerovatnije 1906. godine. S obzirom da je Srbija u Načertaniju označila stvaranje velike srpske države kao krajnji zadatak svoje politike, proglašenje Crne Gore za knjaževinu 1852. godine uveliko je zaprijetilo ostvarivanju tog cilja. Taj čin primljen je u Beogradu sa primjetnim razočarenjem. Proglašenjem knjaževine, Crna Gora je prestala biti teokratska država, a njen vladar nije bio duhovnik već svjetovni vladar. I to svjetovni vladar kojeg je priznala Rusija. U Beogradu su ocijenili da je ovim činom međunarodno ozakonjena jedna dinastija, koju, ukoliko do pripajanja Crne Gore Srbiji dođe, treba eliminisati. Dok je postojao u Crnoj Gori pravoslavni vladika kao vladar, stvari su bile jednostavnije – postavite vladiku na čelu crkve ujedinjene države, i problem je riješen. Ukloniti knjaza s vlasti, i to knjaza kojeg je priznala Rusija, mnogo je teže. A nije baš jednostavno ni ukinuti jednu knjaževinu koja je faktički međunarodno priznata. Zato je, kako navodi akademik Miomir Dašić, Garašanin proglašenje Crne Gore za knjaževinu okarakterisao kao “najnesrećniji događaj za Srbiju” (Zbornik radova o Iliji Garašaninu, 451). Za ove Garašaninove riječi znao je i vojvoda Gavro Vuković, koji o tome sa izvjesnim razočarenjem piše u svojim “Memoarima”. I kralj Nikola u “Memoarima” navodi da su neki srpski državnici smatrali da je “velika nesreća što se u Crnoj Gori poslije vladika učinješe knjaževi” (Nikola I, Memoari, 196). Na osnovu pisama iz prve knjige Garašaninove prepiske sa Jovanom Marinovićem, koju je još 1931. godine objavila Srpska kraljevska akademija, može se zaključiti da je proglašenje Crne Gore za knjaževinu Garašanin smatrao “ruskim izumom” koje neće dugo trajati (str. 66). O samom knjazu Danilu, Garašanin nema mnogo lijepih riječi: “Knjaz crnogorski zaista je jedna luda… i meni je samo žao što je on budala i to naroda onog radi, a nikoga drugog. Danilo je samo jedan ćalov.” (Pisma I. Garašanina, Beograd, 1931, 75, 97)

Srbija Danilu nije zvanično čestitala ni nakon veličanstvene pobjede na Grahovcu

Inače, za vlade knjaza Danila između Srbije i Crne Gore nije bilo neke intenzivne političke saradnje. U to vrijeme Srbije je bila posvećena unutrašnjim prilikama, tako da se nije pretjerano zanimala planovima o borbi protiv Turske imperije, niti odnosima s Crnom Gorom za koju su ti planovi imali poseban značaj. Prepiska između dva vladara, crnogorskog knjaza Danila i srpskog kneza Aleksandra, odlikovala se kurtoaznim uvažavanjem i na momente prisnim tonom. Bilo je i nekih simboličkih činjenja koji su svjedočili o uzajamnom uvažavanju dva vladara. Primjera radi, knjaz Danilo je, kada je saznao da je propala zavjera protiv srpskog kneza Aleksandra, naredio da se u crnogorskim crkvama održi služba u čast kneževog izbavljenja. Ovim postupkom crnogorskog vladara srpski knez je bio iskreno dirnut, pa mu u pismu poručuje: “I vama, knjaže junačke Crne Gore, od sveg srca želim, da vas svemogući Bog od svakog neprijateljskog umišljaja milostivo sačuva…” No, osim ovih ljubaznih pisama, iz Beograda knjaz Danilo nije dobio podršku ni za jedan svoj veliki poduhvat, koji je trebalo da uveća i osnaži Crnu Goru. Srbija mu, nažalost, nije bila saveznik u borbi za sticanje međunarodnog priznanja, niti je – ni politički, ni materijalno – pomagala njegovu nacionalnu i vojničku akciju prema Hercegovini. Začudo, iz Srbije nije dobio zvaničnu čestitku ni poslije veličanstvene pobjede na Grahovcu.
Odnosi između Srbije i Crne Gore postali su življi i intenzivniji prvih godina vladavine knjaza Nikole i kneza Mihaila, jer su obije države tada svim silama radile na podizanju ustanka u Turskom carstvu. Politički odnosi Crne Gore i Srbije imali su u stvaranju vojnopolitičkog saveza protiv Turske jak pokretački motiv. Nedugo poslije stupanja na vlast knjaza Nikole u Crnoj Gori (avgust 1860), i kneza Mihaila u Srbiji (septembar 1860), došlo je do prvih kontakata između njih, sa ciljem da se postigne dogovor o međusobnoj saradnji na planu nacionalno – oslobodilačke borbe. Već novembra 1860. godine knez Mihailo je, kao svog povjerljivog izaslanika, poslao Vuka Karadžića u Crnu Goru. Iako nema preciznih podataka o čemu su knjaz Nikola i Vuk Karadžić razgovarali, i što je sve knez Mihailo predlagao knjazu Nikoli, očito je da su se pregovori ticali zajedničkog djelovanja u slučaju izbijanja ustanka. Na takav zaključak upućuje i pismo kneza Mihaila kojim obavještava knjaza Nikolu da mu šalje Vuka Karadžića. Naime, knez Mihailo navodi da njih dvojica, kao vladari raskomadanog Srpstva, imaju samo jedan zadatak (!), koji ih obavezuje na bliže i iskrenije odnose. Prema izvještaju francuskog konzula u Skadru, Vuk je u ime kneza Mihaila obećao vojničku pomoć Crnoj Gori, i saopštio da knez Mihailo smatra da bi se sa zajedničkim vojnim operacijama moglo početi na proljeće 1861. godine. Po svemu sudeći, knjaz Nikola je prihvatio da sa knezom Mihailom zajednički radi “za slavu i slobodu srpsku”, odnosno, da zajednički rade na oslobođenju srpskog naroda od turske vlasti. U isto vrijeme kada je Vuk Karadžić upućen u Crnu Goru, u Beograd je od strane knjaza Nikole upućen Mašo Vrbica. On je trebalo da sa knezom Mihailom razgovara o zajedničkoj saradnji Srbije i Crne Gore na planu nacionalno – oslobodilačke borbe, i posebno o pomoći koju bi Srbija mogla uputiti Crnoj Gori ukoliko Hercegovački ustanak dobije šire razmjere. Na osnovu informacija do kojih su o ovoj tajnoj misiji Maša Vrbice došli strani konzuli, knez Mihailo je iskazao spremnost da zajedno sa Crnom Gorom radi na pokretanju ustanka srpskog naroda u Turskoj, ujedno obećavajući da će u potpunosti podržati crnogorsku akciju u Hercegovini. Srbija će, kako je obećao knez Mihailo, organizovati slanje dobrovoljaca u Hercegovinu i dostavljati pomoć u novcu i vojničkom materijalu. Međutim, kada je početkom 1861. godine došlo do ustaničkih borbi u Hercegovini, nije bilo konkretnijih nagovještaja da će ta pomoć biti upućena. Zato februara iste godine, knjaz Nikola šalje u Beograd sekretara Senata Todora Ilića. On je trebalo da od kneza Mihaila dobije potvrdu da će sve ono što je dogovoreno prilikom boravka Vuka Karadžića na Cetinju i Maša Vrbice u Beogradu biti ispunjeno. Nezadovoljan što su indiskrecijom knjaza Nikole neki strani konzuli već bili doznali određene pojedinosti o Vukovoj misiji na Cetinju, knez Mihailo je saopštio Iliću da će Srbija materijalno pomoći Crnu Goru, ali da on nije ni pod kakvim uslovima spreman da uđe u rat protiv Turske.

Knez Mihailo: Ako ne priznaju naš primat ostaće u krševima da prosjače kao i do sada

Stav kneza Mihaila da Srbija neće ući u rat ukoliko bi došlo do crnogorsko – turskog sukoba, ozbiljno je poremetio isuviše smjele planove vojvode Mirka o pokretanju ustanka većih razmjera i uključivanju Srbije i Crne Gore u taj ustanak. Međutim, odbijanje Srbije da ovako smjeli plan podrži, dovelo je Crnu Goru u nezgodnu poziciju, pa je sa Cetinja pokušavano da se srpska vlada nekako na djelovanje natjera. Ne slučajno, sredinom 1861. godine prema prostoru Sandžaka upućen je “ekspert za pobune” – Mašo Vrbica, koji je imao zadatak da organizuje ustanički pokret blizu granica Srbije. Vrbica je planirao da dođe do srpske granice, “pa tadar Srbima ne manjka oli crni obraz za dovijek, oli mač u ruke”. Istu je svrhu imalo i upućivanje 260 Vasojevića preko Sandžaka u Srbiju, juna 1861. godine. Njihov junački čin je trebalo da podstakne srpsku vladu na akciju, i da preko javnog mnjenja proizvede pritisak na nju. Pokušaji Crne Gore da utiče na promjenu stava srpske vlade prema ustaničkom pokretu u Hercegovini i Brdima, nijesu donijeli željene rezultate. Srbija je uprkos naporima Cetinja zadržala dosta pasivno držanje, ostajući čvrsto pri stavu da bi u postojećim okolnostima bilo izuzetno opasno izazivati konflikte sa Turskom. To je knez Mihailo saopštio i izaslaniku knjaza Nikole – vojvodi Đuru Matanoviću, kada je septembra 1861. godine posjetio Beograd. Na Cetinju su tada definitivno shvatili da su, šireći ustanički pokret u svom okruženju, sami ušli u konflikt sa Turskom. Nemijenjanje takvog stava i u toku crnogorsko – turskog rata 1862. godine uticalo je da se na Cetinju stvori veliko neraspoloženje prema Srbiji. Knjaz Nikola je pasivan odnos srpske vlade u vrijeme rata 1862. godine okarakterisao kao “izdajstvo Srbije”. Knjaževo mišljenje nije se bitnije izmijenilo ni nakon posjete Vuka Karadžića Cetinju (jula 1862). Vuk je imao zadatak da crnogorsku stranu upozna sa razlozima koji su uticali na takvo držanje srbijanske vlade. Ipak, knjaza Nikolu Vukova objašnjenja nijesu navela da promijeni raspoloženje prema Srbiji. Međutim, krajem 1862. godine ruska diplomatija je preduzela mjere da dođe do ponovnog zbližavanja između Beograda i Cetinja. Zahvaljujući ruskoj inicijativi, prilikom boravka u Beču, krajem 1862. godine, vojvoda Mirko se susreo sa izaslanikom kneza Mihaila – Milojem Lešjaninom. Lešjanin je, shodno instrukcijama koje je dobio od kneza, trebalo da “čuje šta mu ima Mirko kazati” ali i da predoči vojvodi Mirku uslove koje Crna Gora mora ispuniti ukoliko želi da se odnosi između dvije zemlje poprave. Knez Mihailo je preko Lešjanina poručio vojvodi Mirku, faktičkom gospodaru Crne Gore, da Cetinje mora priznati politički primat Beograda. Ukoliko tako ne bude, Srbija će, kako ističe knez Mihailo, ostvariti svoje ciljeve i bez Crnogoraca, dok će oni bez njene pomoći ostati da žive “u njiovim dosadašnjim krševima i stenama, prosjačeći, kao i do sad, đa kod prijatelja, đa kod svog najvećeg dušmanina”. Vojvoda Mirko je takođe uvjeravao Lešjanina da su na Cetinju iskreno zainteresovani za održavanje dobrih odnosa sa vladom u Beogradu. Susret između vojvode Mirka i predstavnika srbijanske vlade – Miloja Lešjanina, označio je početak ponovnog približavanja Beograda i Cetinja. Da bi se to političko približavanje podstaklo, knjaz Nikola je februara 1863. uputio u Beograd svog ađutanta Mihaila Zegu. Zega je sa knezom Mihailom razgovarao o oblicima buduće vojnopolitičke saradnje Crne Gore i Srbije, želeći ujedno da sazna kakvo bi bilo držanje Srbije u slučaju novih ustaničkih nemira u crnogorskom okruženju. Istog mjeseca u Beograd je stigla i knjaginja Darinka. Njena posjeta izazvala je veliku pažnju, pošto je bilo očigledno da je njena misija imala mnogo veću političku težinu od one Zegine. Na osnovu šturih informacija o razgovorima koje je ona imala sa knezom Mihailom, knjaginja Darinka je izjavila da u Crnoj Gori postoji spremnost da se međusobne nesuglasice prevaziđu, dok joj je srpski knez u jednoj diplomatskoj formi saopštio da u Crnoj Gori ne treba da se zanose idejom o predvodništvu, već da budu spremni da tu ulogu prepuste drugome. Bez obzira što, zasigurno, ovakva sugestija kneza Mihaila nije izazvala povoljan utisak na Cetinju, odnosi Crne Gore i Srbije su nakon posjete knjaginje Darinke postali nešto bolji. I knez Mihailo je izražavao radost što je došlo do izvjesnog poboljšanja međusobnih odnosa, izjavljujući da su dobri odnosi između Srbije i Crne Gore najjače jemstvo njihove bolje budućnosti.

Prvi ugovor koji je podređivao Crnu Goru Srbiji potpisan je pod ruskim pritiskom

Važnosti održavanja dobrih odnosa sa Srbijom bili su svjesni i na Cetinju, ako nizašta drugo, a ono zbog materijalne pomoći koju od Srbije mogu dobiti. Tokom 1865. godine došlo je do prvih pokušaja da se odnosi Srbije i Crne Gore preciznije regulišu jednim ugovorom. Inicijativu je, po svoj prilici, dala Srbija. Međutim, pojedinosti o tim pregovorima nijesu poznate. Naredne godine sklopljen je prvi ugovor između Srbije i Crne Gore, kojim se regulišu pitanja u vezi sa njihovom vojnopolitičkom saradnjom i dinastičkim odnosima. Tim ugovorom, čiji je nacrt urađen u Beogradu, srpska vlada je htjela da utiče na osnovne pravce nacionalno – oslobodilačke politike Crne Gore, da ih u jednoj mjeri ograniči i usaglasi sa potezima koje je na tom planu sama povlačila. To ponajviše zbog toga što se smatralo da u pojedinim situacijama na Cetinju pokazuju sklonosti ka svojevrsnom političkom avanturizmu, koji i te kako šteti interesima Srbije.
Prilikom boravka crnogorskog izaslanika u Beogradu – Nićifora Dučića, septembra 1866. godine, Garašanin je dao zadatak Miloju Lešjaninu da napravi nacrt ugovora, kojim bi bili preciznije regulisani politički odnosi Crne Gore i Srbije, i obaveze koje bi obje strane trebalo da preuzmu. Nakon kratkog vremena, Lešjanin je dostavio Garašaninu nacrt ugovora. Garašanin ga je redigovao i proslijedio knezu Mihailu, koji se saglasio sa njegovom sadržinom. Sada je u ime srpske vlade Lešjanin trebalo da pođe na Cetinje i da sa knjazom Nikolom povede razgovore o usvajanju ugovora. Početkom septembra 1866. Miloje Lešjanin, kao opunomoćenik kneza Mihaila, i Nićifor Dučić uputili su se za Crnu Goru. Po dolasku na Cetinje Lešjanin je upoznao knjaza Nikolu sa tekstom ugovora, unaprijed mu napominjući da nema ovlašćenja da bilo šta u njemu mijenja. Ugovor je trebalo prihvatiti samo onako kako je on već formulisan. Knjaz je bio vrlo nezadovoljan njegovim sadržajem, posebno onim dijelom kojim je bilo predviđeno da se dinastija Petrović – Njegoš odrekne prava na prijesto u slučaju stvaranja ujedinjene srp-ske države. Smatrao je da se ovim ugovorom Crna Gora, u političkom smislu, dovodi u podređeni položaj prema Srbiji. Gotovo dvije nedjelje Lešjanin je ubjeđivao knjaza Nikolu i njegovog oca da postoje jaki politički razlozi da se ovaj ugovor prihvati, napominjući u jednom izvještaju da “ovim ljudima mučno ide da se reše”. Nakon dosta teških pregovora, tokom kojih je od strane ruske diplomatije vršen snažan pritisak na Cetinje, knjaz Nikola je nevoljno pristao da zaključi ugovor sa Srbijom. U ugovoru koji je zaključen 23. septembra (5. oktobra) 1866. godine, Srbija i Crna Gora se obavezuju da će sporazumno raditi na oslobođenju i ujedinjenju srpskog naroda, tako što će pokrenuti ustanak protiv Turske “pak da se cio srpski narod u Turskoj oslobodi od turskog jarma i u jednu državu spoji”. Drugim članom ovoga ugovora utvrđeno je da će u tom slučaju knjaz Crne Gore pridružiti Crnu Goru toj novoj državi, “priznajući knjaza Mihaila za vladaoca te cjelokupne srpske države”. Crnogorski knjaz bi imao rang princa vladajuće porodice i bio bi materijalno dobro obezbijeđen. U slučaju da vladalac te ujedinjene srpske države ne bi imao muškog potomka, on bi imao prvenstvo u nasljeđivanju prijestola. Ugovorom je bilo predviđeno i da obije knjaževine, u skladu sa svojim mogućnostima, rade na pripremanju ustanka protiv turske vlasti, uporedo se trudeći da pridobijaju saveznike za takav poduhvat. Posebno se naglašava da je knjaz Crne Gore obavezan da na tom planu radi u saglasju sa Srbijom (čl. VIII). Kad bude došlo vrijeme on će na poziv Srbije, zajedno sa njom, ući u rat protiv Turske. Zauzvrat, Srbija će se starati o materijalnoj opskrbi crnogorske vojske. Da bi se spriječilo da Crna Gora na svoju ruku započne rat sa Turskom, i tako Srbiju dovede u nezgodnu poziciju, desetim članom ovoga ugovora knjaz Crne Gore se obavezao da bez znanja i dogovora sa Beogradom neće otpočinjati bilo kakvu akciju protiv Turske, niti će kada otpočnu neprijateljstva ulaziti u bilo kakve separatne pregovore s Portom. Isto tako, crnogorski knjaz je bio dužan da u toku rata radi “u najvećoj saglasnosti sa Knjazom Srpskim” i da poštuje jedinstveni ratni plan. Kao što se može zaključiti, Ugovor predstavlja pokušaj srpske vlade da se nacionalno – političko djelovanje Crne Gore usaglasi sa politikom Srbije, ali i da se trajno riješi dinastičko pitanje.

Ideju o komandi Beograda nad zajedničkom vojskom Nikola je vidio kao podređivanje Crne Gore Srbiji

Kao što se i moglo očekivati, političke i vladarske ambicije knjaza Nikole uticale su da ovaj ugovor nikada ozbiljno ne bude prihvaćen. Kako su to mnogi zapazili, Crna Gora je samo formalno prihvatala obaveze koje su joj njime određene, uglavnom se trudeći da iz ovog saveza izvuče što veću materijalnu korist i što veću političku dobit za sopstvene državne ciljeve. Boraveći u Crnoj Gori, nedugo poslije zaključivanja ugovora, izaslanik srpske vlade – Milan Piroćanac, zapaža da dinastički interes vladajuće porodice ima izuzetno važnu ulogu u kreiranju njene ukupne državne politike. Dolazak na čelo ujedinjene srpske države jeste najveći cilj kojem ova porodica potajno teži, i ona se tog cilja neće tako lako odreći. On ističe i da će biti dosta teško izvršiti prisajedinjenje Crne Gore velikoj srpskoj državi, pošto se u njoj već dobro učvrstila svjetovna vlast. Zbog stalnog izbjegavanja knjaza Nikole i njegovog oca da sprovedu makar i jednu odredbu ugovora, odnosi između Crne Gore i Srbije ponovo su se pogoršali. Srećom po Crnu Goru, u međuvremenu je došlo do krupnih razmimoilaženja između Beograda i Petrograda, tako da više nije bilo ruskog pritiska na Cetinje da poštuje ugovor. I izaslanik srpske vlade, Milan Piroćanac, koji je trebalo da kontroliše sprovođenje ugovora, maja 1867. godine napustio je Cetinje. Istovremeno, iz Crne Gore su protjerani arhimandrit Nićifor Dučić i knjaginja Darinka, kao osobe koje su pripadale srpskoj agenturi na Cetinju. Nakon smrti kneza Mihaila, 1868. godine, sa Cetinja su i zvanično izjavili da za njih ugovor iz 1866. više ne važi. Navodno, oni su imali obaveze prema knezu, a ne prema dinastiji kojoj knez pripada. Pronašavši formalni razlog za odbacivanje ugovora iz 1866. godine, kojeg se, isto tako, samo formalno pridržavao, i dobivši nakon posjete Petrogradu (1868/69) jasne nagovještaje da je on glavni ruski saveznik na Balkanu, knjaz Nikola u velikoj mjeri mijenja svoj odnos prema pitanju zajedničke vojnopolitičke saradnje sa Srbijom. Iako je smatrao da je ona neophodna, knjaz Nikola više nije htio da pristane da se ona reguliše bilo kakvim ugovorom ili konvencijom, niti da prihvati bilo kakve političke obaveze koje bi iz te saradnje mogle proisticati. To će se jasno vidjeti kada namjesnička vlada početkom sedamdesetih godina pokuša da sa Crnom Gorom uspostavi tješnju vojnu saradnju. Naime, početkom sedamdesetih godina XIX vijeka bilo je ozbiljnih nagovještaja da bi moglo doći do izbijanja ustanka srpskog naroda u Bosni i He-rcegovini. Računajući da bi u takvim okolnostima Crna Gora mogla ući u rat protiv Turske, knjaz Nikola je zatražio od srpskog Namjesništva da mu odgovori kakav bi stav zauzela Srbija u tim slučaju. Na takvo pitanje Namjesništvo je odgovorilo predlogom o vojnoj konvenciji između Srbije i Crne Gore, kojom bi se konkretno utvrdili oblici vojne saradnje između dvije knjaževine u slučaju rata protiv Turske. Sa zadatkom da sa opunomoćenikom knjaza Nikole zaključi vojnu konvenciju, u Crnu Goru je upućen major Ljubomir Ivanović. No, njegova misija nije dala rezultata. Knjaz Nikola je izjavljivao da je on oduvijek bio za uspostavljanje vojne saradnje sa “bratskom srbskom vladom” radi oslobođenja i ujedinjenja srpskog naroda, ali, po njegovom sudu, još se nijesu stekli uslovi da se ta saradnja utvrdi jednom konvencijom. U pismu koje je tim povodom uputio Namjesništvu on, između ostalog, navodi: “Ali za izvedenje ovoga posla, onako valjano, kao što to iziskuju ozbiljnost vremena i bratska uzajamnost između Srbije i Crne Gore: ište se dogovora temeljita, čista i izkrena; ište se predhodnog opredjelitelna sporazumljenja u svim pojedinostima obostranih želja i zahtjevanja; ište se najzad izravnanje i odklanjanje svakoga i najmanjega prigovora između jedne i druge vlade”. U stvari, knjaz Nikola je odbijao da sklopi konvenciju zato što je na osnovu njenog sadržaja uočio namjeru namjesničke vlade da konvenciju bazira na ugovoru iz 1866. godine. Kao i u tom ugovoru, i ovom konvencijom je bilo predviđeno da se Crna Gora u slučaju rata pridržava jedinstvenog ratnog plana koji bi bio napravljen u Beogradu, i da prihvati vrhovnu komandu Srbije nad zajedničkom vojskom. Knjaz Nikola je to odmah protumačio kao dovođenje Crne Gore u podređenu poziciju prema Srbiji.

Ko li knjazu dade tu kuraž?

Smatrao je da Crna Gora, kada je o nacionalno – oslobodilačkoj akciji riječ, mora biti sasvim ravnopravna u odnosu na Srbiju, a zatim, da ne postoji ni jedan razlog zbog kojeg bi trebalo prihvatiti njen politički ili dinastički primat. “Ko knjazu Nikoli dade tu kuraž?”, pitao se u to vrijeme srpski namjesnik Jovan Ristić, dodajući odmah da je to posljedica iznenadne milosti Petrograda prema crnogorskom knjazu. Sve do početka Velike istočne krize (1875) pregovora o vojnopolitičkom savezu nije bilo. Odnosi između dvije knjaževine za sve ovo vrijeme nijesu bili baš prisni. Knjaz Nikola je izjavljivao da on želi da se između Crne Gore i Srbije “zasnuje iskrena zajednica”, ali će do nje teško biti sve dok beogradska vlada pokušava da širi svoj uticaj u nespornim oblastima državnih aspiracija Crne Gore, i dok odbija da Crnu Goru tretira kao ravnopravnog partnera. No, kao što je rečeno, izbijanje ustanka srpskog naroda u Bosni i Hercegovini 1875. godine i pokretanje Velike istočne krize, podstaklo je intenzivnije kontakte između Beograda i Cetinja i uticalo da se ponovo aktuelizuje pitanje njihove tješnje vojnopolitičke saradnje. Ovoga puta, inicijativa je došla sa Cetinja. Kako je Hercegovački ustanak vrlo brzo dobio široke razmjere, na Cetinju se smatralo da to može biti povod za odlučnije tursko reagovanje u ovoj oblasti, pa i uzrok crnogorsko – turskog sukoba. Stoga je knjaz Nikola, avgusta 1875. zahtijevao od srpske vlade da pošalje jednog izaslanika na Cetinje, sa kojim bi se pregovaralo o vojnoj saradnji. Knjaz je smatrao da je zbog širenja ustanka rat neizbježan. U prvi mah, na ovaj crnogorski predlog nije odgovoreno. Po svoj prilici, knez Milan bio je protiv ove inicijative knjaza Nikole, smatrajući da ovaj rat može samo koristiti Crnoj Gori i njenim “sitnim” hercegovačkim aspiracijama. Međutim, zbog pritiska određenih političkih krugova u Srbiji, a ništa manje i zbog pritiska javnosti, srpska vlada je odlučila da se u Crnu Gori radi pregovora o eventualnoj vojnoj saradnji uputi državni savjetnik Filip Hristić. Novembra 1875.godine Filip Hristić je stigao na Cetinje. Prilikom razgovora s knjazom Nikolom, Hristić je predložio da Crna Gora i Srbija na proljeće naredne godine povedu rat protiv Turske, a da se za to vrijeme ustanak u Bosni i Hercegovini politički i materijalno podržava. Knjaz je prihvatio ovaj predlog srpske vlade, ističući da bi za to vrijeme trebalo povesti snažnu diplomatsku akciju, kojom bi se pitanje ustanka u Bosni i Hercegovini do maksimuma aktuelizovalo. Ujedno, knjaz Nikola je izrazio spremnost da se sretne s knezom Milanom i da sa njim zaključi vojnu i političku konvenciju, kojom bi se precizno utvrdili obaveze dviju knjaževina u ratu protiv Turske i podjela interesnih sfera. Smatrajući da je pitanje interesnih sfera veoma važno, te da ono ponajviše i opterećuje odnose Srbije i Crne Gore, knjaz Nikola je Hristiću izložio svoje poglede na ovo pitanje. Po njegovom mišljenju, Srbija i Crna Gora treba da oslobode prostor sjeverno od linije Niš – Kačanik – Bar. Tu oslobođenu teritoriju trebalo bi podijeliti na sljedeći način: Crnoj Gori bi pripao dio Skadarskog pašaluka do Drima, i Hercegovina do Neretve, dok bi Bosna i Stara Srbija pripala Srbiji. Što se političkih odnosa dvije knjaževine tiče, knjaz Nikola je rekao Hristiću da oni ne mogu biti izgrađivani na osnovi koja je određena ugovorom iz 1866. godine.

Knjaz Nikola: Da Srbija i Crna Gora budu potpuno samostalne

Knjaz smatra da i u političkom i u vojnom pogledu knjaževine treba da imaju potpunu samostalnost, i da svaka od njih djejstvuje u svojoj interesnoj sferi bez miješanja druge strane. Ta samostalnost u djelovanju, i jasno razgraničene sfere državnih aspiracija, jeste, po njegovom sudu, glavni preduslov za dobre međusobne odnose i uspješnu saradnju na planu nacionalno – oslobodilačke akcije. Nakon Hristićeve misije na Cetinju, pregovori o zaključivanju vojnopolitičkog saveza nastavljeni su početkom februara 1876. godine, kada je u Crnu Goru upućen državni savjetnik Ranko Alimpić. Alimpić je sa sobom donio nacrt ugovora i vojne konvencije. U Beogradu je smatrano za neophodno da se što prije sklopi vojnopolitički savez sa Crnom Gorom, jer se doznalo da je knjaz Nikola preko posrednika pregovarao sa Portom. Strahovalo se, naime, da bi Crna Gora, uz određene ustupke koje bi joj Turska učinila, mogla uticati na umirivanje Hercegovačkog ustanka, što bi Srbiju dovelo u dosta nezgodnu situaciju i ugrozilo njenu poziciju u Bosni. Zato je s knjazom Nikolom što prije trebalo zaključiti ugovor, kojim bi se usaglasila zajednička nacionalno – politička djelatnost. U nacrtu tajnog ugovora o savezu između Srbije i Crne Gore, koje je donio Alimpić, navodi se da neposredni cilj saveza treba da bude oslobođenje srpskog naroda u evropskoj Turskoj. Da bi se na ostvarenju tog cilja što uspješnije radilo, u nacrtu se ističe da je neophodno da obije knjaževine postignu potpunu saglasnost, kako na političkom, tako i na vojnom planu, i da ni jedna ni druga ne djeluje bez međusobnog sporazuma. Takođe, obije strane se obavezuju da svaka u svom okruženju stvara uslove za pokretanje opšteg ustanka, a da same budu spremne za ulazak u rat do marta 1876. godine. Kada do rata dođe, predviđalo se da Srbija na bojno polje izvede 120.000 vojnika, a Crna Gora 15.000. Rat bi bio okončan tek kada se obije strane o tome saglase. Predlogom vojne konvencije predviđa se broj vojnika koji bi obije strane mobilisale u slučaju rata, koordinacija njihovih dejstava, oblasti operacija i način komandovanja. Najveći dio ove konvencije posvećen je operacijskom prostoru srpske i crnogorske vojske. Prostor južno od linije Drim – Berane – Mojkovac – Tara – Šćepan polje – Neretva, operacijska je oblast Crne Gore. Sjeverno od te linije operacijska je oblast Srbije. Ratni plan za ove oblasti članice saveza prave samostalno, i samostalno komanduju trupama. Izuzetak čini prostor Novopazarskog sandžaka gdje će biti formirani zajednički odredi, kojima će komandovati srpski oficir. Međutim, pregovori o zaključivanju vojne konvencije i političkog ugovora između Crne Gore i Srbije nijesu išli lako. Knjaz Nikola se nije slagao sa nekim odredbama ponuđenog nacrta, a posebno je bio nezadovoljan što se, navodno, nije precizno odredilo kada će, i pod kojim uslovima, otpočeti rat protiv Turske. S tim u vezi, on je predlagao Alimpiću da se u ugovoru unese da će Srbija i Crna Gora zaratiti protiv Turske ako se njihovi diplomatski napori pokažu bezuspješni. A ti “diplomatski napori” bili su usmjereni na to da Srbija dobije Bosnu, a Crna Gora Hercegovinu. Ako se u tome ne uspije, knjaz Nikola je smatrao da odmah treba ući u rat. Kako srbijanski izaslanik nije prihvatio njegovu sugestiju, već je po instrukcijama iz Beograda ostao pri prvobitnoj verziji, po kojoj se rat smatrao mogućim, ali ne i neizbježnim, knjaz Nikola je odbio da zaključi vojnopolitički sporazum sa Srbijom.

Od Berlinskog kongresa odnosi knjaževina postaju sve gori

Međutim, to nije bio glavni razlog njegovog odbijanja da u ovom trenutku pristane na zaključivanje sporazuma sa Srbijom. Glavni razlog jeste njegovo očekivanje da će mirnim putem dobiti neke teritorije od Turske, o čemu se, prije Alimpićeve misije, već razgovaralo. Ta očekivanja da će njegove usluge u umirivanju ustanka u Hercegovini biti nagrađene izvjesnim teritorijalnim dobitkom, podsticala je i Austrija. Zato je i nakon dvadeset dana pregovaranja sa srbijanskim izaslanikom, knjaz Nikola odbio da potpiše ponuđeni ugovor i vojnu konvenciju. U pismu koje je po Alimpiću uputio knezu Milanu, knjaz Nikola to objašnjava, tobože, svojim nezadovoljstvom što se rat s Turskom ne smatra neminovnim. Naravno, očekivanja knjaza Nikole da će diplomatskim putem dobiti izvjesne teritorijalne koncesije, i ista takva očekivanja kneza Milana, vezana za dobijanje ovlašćenja od Porte za ulazak u Bosnu i Hercegovinu, nijesu se ostvarila, pa je rat s Turskom ostao kao jedino rješenje. To je, sve skupa, uticalo da se između Beograda i Cetinja opet povedu pregovori o vojnopolitičkom savezu i odredi precizan rok za ulazak u rat. Pregovori između Srbije i Crne Gore započeli su polovinom maja 1876. godine. Srpska vlada je kao osnovu za pregovore podnijela nešto izmijenjeni nacrt ugovora i vojne konvencije, o kojemu je Alimpić već pregovarao sa crnogorskim knjazom. U Beogradu su prihvatili zahtjev knjaza Nikole da vojne operacije otpočnu deset dana po ratifikaciji sporazuma i da Srbija isplati Crnoj Gori 40.000 dukata na ime pomoći. Takođe, prihvaćeno je i da se odustane od formiranja zajedničke vojske u Sandžaku. To su, uglavnom, bile jedine izmjene u nacrtu ugovora i konvencije o kojima je nešto ranije pregovarao Alimpić. Sve drugo je ostalo isto. Tako modifikovani ugovor o savezu između Crne Gore i Srbije, ratifikovan je 16. juna 1876. godine u Veneciji. Slijedeći odredbe tog sporazuma one su ubrzo objavile rat Turskoj carevini. Tokom rata postojala je stalna komunikacija između srpske i crnogorske vlade, ali nekih zajedničkih dejstava nije bilo. Sve svoje pobjede – i vojne i diplomatske – Crna Gora je izvojevala sama. Nakon Berlinskog kongresa, 1878, kojim su konsolidovane prilike na Balkanu poslije rata s Turskom, počinje nova faza u odnosima između Crne Gore i Srbije. Doba njihove snažne i nesmetane nacionalno – političke djelatnosti u okruženju, posebno u Bosni i Hercegovini, definitivno je bilo završeno. Okončanje velikih nacionalnih pregnuća, nije donijelo ni malo stabilnosti u odnosima Srbije i Crne Gore. Naprotiv. Njihovi odnosi bivali su sve gori i gori. Uz kratke periode sporazumijevanja, u kojima je bilo najviše interesa, a nimalo iskrenosti, dvije države su živjele u otvorenom neprijateljstvu. Nekoliko je uzroka za tako loše političke odnose Srbije i Crne Gore krajem 19. vijeka. Vjerovatno najvažniji uzrok je – konfrontiranost dvije velike sile koje su stajale iza njih. Posljednjih decenija 19. vijeka Srbija je potpuno u naručju Austro – Ugarske, dok je Crna Gora najodaniji izvršilac ruske politike na Balkanu, i zemlja čijeg je knjaza ruski car nazvao “jedinim vjernim i iskrenim prijateljem Rusije”. I tako, preko austrofilske Srbije i rusofilske Crne Gore dvije velike sile vode svoj balkanski rat. Srbija ima zadatak da onemogućava, koliko najviše može, ruski uticaj iz svog okruženja, dok Crna Gora ima zadatak da kompromituje i unižava sve sljedbenike bečke politike na Balkanu, među kojima Obrenovićevska Srbija zauzima počasno mjesto.

Srbija Obrenovića neštedimice pomaže Nikoline protivnike

Faktički, Petrovići su imali zadatak da rade protiv Obrenovića, a Obrenovići protiv Petrovića. I tu je uzrok svih sukoba. Nije onda čudno što Petrovići pomažu Karađorđeviće, i što knjaz Nikola izbjeglom knezu Petru daje svoju kćer za ženu, niti je neobično što Obrenovićevska Srbija neštedimice pomaže sve protivnike knjaza Nikole. To će samo pojačavati postojeću mržnju i nepovjerenje, i stalno odaljavati Srbiju i Crnu Goru. Zbog ovih razloga odnosi između Crne Gore i Srbije bili su od početka osamdesetih godina veoma loši. Istina, u povremenoj prepisci između dva vladara bilo je kurtoaznog uvažavanja i uobičajene nacionalno – ideološke retorike. Tako je prilikom proglašenja Srbije za kraljevinu, 1882. godine, knjaz Nikola poslao kralju Milanu čestitku u kojoj izražava najveću radost zbog dobijanja kraljevske krune: “Ovaj sretni događaj našao je najtoplija odziva u bratskoj ljubavi mojoj i mojega naroda, s kojim smo vazda uzimali najživljega učešća u svakom napretku Srbije, i ja, dajući ponovo najsrdačnija izraza onijem osjećanjima, s kojim sam prvu vijest o ovome uzvišenju Vašega Veličanstva i Srbije pozdravio, želim od svega srca Vašemu Veličanstvu dugo i sretno vladanje na sreću i napredak Srbije”. No, kada se sredinom naredne, 1883. godine obznani da će se najstarija knjaževa kćer Zorka udati za izgnanog srpskog kneza Petra Karađorđevića, između dva vladara i dvije vlade, prestaće i ovo kurtoazno uvažavanje. Kralj Milan je smatrao da se na ovaj način knjaz Nikola najdirektnije umiješao u srpska dinastička trvenja, i to mu nikada nije oprostio. U to vrijeme bilo je pretpostavki da je na ovaj način knjaz Nikola želio stvoriti od kneza Karađorđevića svoju političku marionetu, i uz njegovu pomoć izazvati promjenu na prestolu u Srbiji. Da ima istine u ovakvim tvrdnjama, svjedoče i planovi o preduzimanju “pohoda” na Srbiju, koji su na Cetinju pravljeni od 1884. do 1886. godine. U najvećoj tajnosti planirano je da se, uz učešće najboljih crnogorskih vojnika i dobrovoljaca iz Vasojevića, preko Sandžaka izvrši upad u Srbiju i izazove buna. Ovaj odred je trebalo da predvode pristalice kneza Petra Karađorđevića od kojih su se mnogi nalazili u Crnoj Gori. Većina njih bili su prvaci Radikalne stranke. Po nalogu knjaza Nikole i kneza Petra, vojvoda Gavro Vuković je krajem 1884. godine išao u Beograd da bi pridobio za ovaj plan Jovana Ristića. Devet mjeseci kasnije, na planini Jelovici kod Berana okupljen je odred koji je trebalo da preko Sandžaka krene da obori vlast u Srbiji. Međutim, knjaz je, vjerovatno pod prijetnjom Austro – Ugarske, naredio da se akcija obustavi. No, djelovanje iz Crne Gore protiv režima u Srbiji nastavljeno je i kasnije, tako da je Crna Gora sve do abdikacije kralja Milana, februara 1889, bila važno središtve radikalske opozicije i antiobrenovićevskog rada. Nakon abdikacije kralja Milana odnosi između Crne Gore i namjesničkog režima u Srbiji (1889 – 1893) nakratko su postali bolji. Takva je promjena bila očekivana, budući da su na vlast došli Radikali čija je proruska spoljnopolitička orijentacija bila veoma očita. I kralj Aleksandar Obrenović je 1891. godine posjetio Rusiju, a iste je godine potpisan i trgovinski ugovor sa Crnom Gorom. Međutim, od početka devedesetih godina dolazi povremeno do izvjesnih problema u odnosima između Beograda i Cetinja. Dobrim dijelom, uzrok za to je bilo djelovanje crnogorske opozicije u Beogradu, koju je Vlada indirektno podržavala. Istina, lične odnose dva vladara – kralja Aleksandra i knjaza Nikole, karakterisalo je formalno uvažavanje i blagonaklonost.

Nikola tokom posjete Beogradu: Viđe li Simo one učene ljude

Sa srpske strane došao je i poziv knjazu Nikoli da posjeti Beograd (1893). I knjaz i kralj željeli su, svaki sa svojih razloga, da do ovog susreta dođe, ali u okolnostima koje bi im odgovarale. Nakon dužih diplomatskih priprema i peripetija, knjaz Nikola je 1896. posjetio Beograd. Bila je to prva posjeta jednog crnogorskog vladara Srbiji, i uopšte prvi zvanični susret vladara dvije države. Knjaz Nikola bio je prvi crnogorski gospodar koji je stupio na tlo Srbije! Posjeta knjaza Nikole Beogradu, na Vidovdan 1896. godine, imala je zanimljivu predistoriju. Prije nego će doći u Beograd, knjaz Nikola je poslao vojvodu Sima Popovića u posebnu misiju kod predsjednika srpske vlade, sa ciljem da mu ukaže na neke probleme koji, po knjaževom mišljenju, predstavljaju glavnu smetnju uspostavljanju “bratskih odnosa”. U prvom redu, knjaz Nikola je smatrao da bi srpska vlada trebalo da zaštiti njegovu ličnost od “bezobzirnih i bezobraznih napadaja” pojedinih beogradskih novina, prvenstveno “Videla”. Knjaz je poručio predsjedniku srpske vlade da režim u Srbiji nijednom nije reagovao na te napade, dok je, recimo, urednik jednog beogradskog lista odmah bio kažnjen po Zakonu o štampi zbog uvrede austrijskog cara. Pored ovih primjedaba, knjaz Nikola je izražavao svoje nezadovoljstvo djelovanjem srpske vlade u crnogorskom okruženju i njenim pomaganjem crnogorskih političkih emigranata. U prilog tome, on je navodio nekoliko slučajeva, još od vremena knjaza Mihaila, kada je srpska vlada “primala, nagrađivala i odlikovala izdajnike crnogorske”, odnosno, one koji su željeli da izazovu prevrat u Crnoj Gori i da Crnu Goru prisajedine Srbiji. Ukratko, to su, po knjaževom mišljenju, glavni uzroci loših međusobnih odnosa između Crne Gore i Srbije – od vremena kneza Mihaila do početka vladavine kralja Aleksandra Obrenovića. Posjeta knjaza Nikole Beogradu, na Vidovdan 1896, nije znatnije doprinijela prevazilaženju ovih spornih pitanja, ali je, barem kako tvrdi vojvoda Simo Popović, uticala da knjaz stekne nešto drugačiju predstavu o samoj Srbiji. Nakon obilaska nekih državnih institucija, Univerziteta i gradskog jezgra Beograda, knjaz Nikola je bio prijatno iznenađen onim što je vidio. Gotovo da ga je fasciniralo bogatstvo i, u poređenju sa Cetinjem i Crnom Gorom, raskoš koju je vidio u Beogradu. Izuzetno ga je obradovala i uređenost i razvijenost institucija koje je posjetio. Upravo pod utiskom svega toga, knjaz je vojvodi Simu rekao: “Znao sam, ali nijesam ni blizu mislio, da je Srbija ovoliko napredovala. Viđe li samo u Velikoj školi ono mnoštvo profesora, onoliko učenijeh ljudi! Po danas imam drugo mišljenje i više neću dopustiti ni sebi ni drugijema dosadašnja zajedanja i podsmijevanje Šumadincima… Budi uvjeren, i znaćeš, narediću strogo, da ne smije nijedan Crnogorac niđe, a predamnom još manje, što rđavo reći o Srbiji”. Međutim, knjaz Nikola je ubrzo “zaboravio” na ove riječi. Posjeta knjaza Nikole Beogradu u zvaničnim je crnogorskim novinama označena kao “najradosniji srpski dan”. Smatralo se i da poslije ovog susreta počinje nova epoha u odnosima između Beograda i Cetinja. I riječi koje je knjaz Nikola izrekao u zdravici kralju Aleksandru, kao da su nagovještavale to novo doba u međusobnim odnosima. Knjaz je, naime, rekao da je došao u Beograd da sa srpskim kraljem “izmijeni misli” o onome što treba učiniti za srpski narod, napominjući da on dolazi iz “južnog dijela srpstva”, u kojemu se vjekovima, i bez prekida, očuvala srpska samostalnost i državnost.
Nikola je zaplakao kad je čuo da je njegov zet Petar izabran za kralja

Uz to, rekao je knjaz da oni kao vladari dvije nezavisne srpske države, imaju obavezu i da brinu o njegovoj boljoj budućnosti, ali i da čitav srpski narod povedu “pravcem njegovih težnji”. Za ostvarivanje tih težnji, smatra knjaz Nikola, od presudnog je značaja sloga srpskog naroda, te je zato dolazak u Beograd on označio i kao svoj doprinos tom, toliko potrebnom, nacionalnom jedinstvu i slozi. Naredne godine, kralj Aleksandar je “vratio” posjetu knjazu Nikoli. I on je bio prvi srpski vladar koji je posjetio Cetinje. Posjeta kralja Aleksandra Crnoj Gori, naredne godine, ocijenjena je u crnogorskoj štampi kao još jedan korak na putu zbližavanja Crne Gore i Srbije. Nedugo prije ove posjete, uspostavljeni su i zvanični diplomatski odnosi između Crne Gore i Srbije. Aprila 1897. godine srpski poslanik general Velimirović prispio je na Cetinje. Srbija je bila posljednja zemlja sa kojom je Crna Gora uspostavila diplomatske odnose u 19. vijeku. U vrijeme posjete kralja Aleksandra Cetinju, vođeni su pregovori o podjeli interesnih sfera u Staroj Srbiji, Makedoniji i Albaniji. Crna Gora je tražila dio Albanije do rijeke Škumbre i Drača, dio Makedonije od Mavrova do Ohrida, i dio Stare Srbije sa gradovima Peć, Đakovica i Prizren. Međutim, i pored ovih posjeta i pregovora, očekivani boljitak u međusobnim odnosima između Srbije i Crne Gore, krajem 19. i početkom 20. vijeka, nije ostvaren. Od Ivandanjskog atentata (1899) na eks-kralja Milana, pa sve do Majskog prevrata 1903, ti odnosi su imali česte mijene. Sukobi i međusobne optužbe, ali i povremena saradnja oko pitanja od zajedničkog značaja, karakterišu ovaj period njihovih odnosa. Problemi koji su se odnosili na njihovog zajedničkog neprijatelja – Tursku, zbližavali su ih, ali ih je sve ono što se ticalo samo njih – razdvajalo i sukobljavalo. Ni promjenom na prestolu 1903. godine, srpsko – crnogorski odnosi neće izgubiti suštinske karakteristike koje su i nekoliko decenija ranije imali, niti će njihovi odnosi postati bolji. Naprotiv, oni će se još više pogoršati. Ubistvo kralja Aleksandra i kraljice Drage, maja 1903. godine, proizvelo je na knjaza Nikolu snažan utisak. Najprije, on je, iako nije ljubitelj Obrenovića, bio zgrožen ovim groznim ubistvom, koje su, nažalost, izvršili oficiri zakleti kralju. Ali, kao vladar koji je imao megalomanske političke ambicije, ovaj grozni događaj razbuktao je njegovu maštu. Ko će biti novi srpski kralj, pitanje je koje je tada počelo da opsijeda Gospodara. Serdar Rade Plamenac navodi da je tih dana knjaz Nikola “zamišljao i nadao se lijepome i povoljnome glasu”. No, kada je saznao da je Narodna skupština izabrala za novog srpskog kralja Petra Karađorđevića, bio je prilično razočaran, čak toliko da je, kako tvrdi vojvoda Simo Popović, zbog toga i plakao. Objašnjavajući takvo svoje emocionalno reagovanje, knjaz Nikola je rekao vojvodi Simu da plače jer se sjetio svoje pokojne kćeri Zorke koja bi sada bila srpska kraljica. Uz to, tužan je, kaže, i zbog toga što će kralj Petar vjerovatno prenijeti njene zemne ostatke u Srbiju. Iako je intimno bio veoma razočaran zbog toga što se nije ostvarila njegova davnašnja želja da bude izabran za srpskog kralja, knjaz Nikola je javno izražavao najveću radost zbog proglašenja Petra Karađorđevića za novog vladara Srbije. Narodu koji se nakon te vijesti okupio ispred Dvora, knjaz Nikola je rekao da je sretan i radostan zbog takvog ishoda, između ostalog, zato što na presto Srbije stupa njegov zet. Sada, kako je rekao, ne može više biti razdora između Srbije i Crne Gore. Svoj govor završio je uzvikom: “Živio kralj Petar!”

Beogradska štampa 1904. čak otvoreno poziva na ubistvo crnogorskog knjaza

Nekoliko mjeseci nakon dolaska Petra Karađorđevića na prijesto, sa crnogorske strane je upućena inicijativa da se radi na sklapanju ugovora o savezu. Crnogorski ministar inostranih djela, vojvoda Gavro Vuković, uputio je predlog ugovora srpskoj vladi. Ugovorom se željela izvršiti podjela interesnih sfera na teritorijama koje su u sastavu Turskog carstva. U Beogradu su prihvatili ovaj predlog ugovora, pa su u posebnu misiju na Cetinje poslali Jašu Nenadovića, bliskog rođaka kralja Petra. Nenadović je donio predloge oko razgraničenja interesnih sfera u Staroj Srbiji, Novopazarskom sandžaku, Makedoniji i Albaniji. Ugovorom se predviđa i stvaranje zajedničke granice između Crne Gore i Srbije. U krajnjem, podjela teritorija izvršila bi se, kako se navodi, “prema podnešenim žrtvama i stvarnom uspjehu”. Međutim, i pored višemjesečnih pregovora na relaciji Beograd – Cetinje, ugovor nikada nije zaključen. Iako bi logično bilo očekivati da se pregovori o savezu nastave, ubrzo je došlo do naglog pogoršanja odnosa između dvije države. Polovinom 1904. godine u beogradskoj štampi odjednom je došlo do prave lavine napada na knjaza Nikolu, dok je u nekim tekstovima bilo otvorenih poziva na ubistvo crnogorskog knjaza. Istovremeno, crnogorska politička opozicija u Beogradu, koja je uglavnom pripadala univerzitetskoj omladini, povela je javnu kampanju za, kako su oni govorili, “revoluciju u Crnoj Gori”. Srpska vlada dosta je bila blagonaklona prema ovim napadima na jednog suverena, što je na Cetinju izazvalo ogorčenje i revolt. Primjera radi, beogradski “Dnevni list” optužio je knjaza Nikolu da je organizovao ubistvo mladog pravnika Miloša Šaulića, dodajući da knjaz “kao vampir đecu, davi jednog po jednog pravog sina crnogorskog naroda”. Na molbe sa Cetinja da se ova kampanja obustavi, odgovorano je da je štampa u Kraljevini Srbiji slobodna, i da je vlada ne može ograničavati. Sa Cetinja je onda uzvraćeno da je srpska vlada to i te kako može učiniti, navodeći kao primjer zabranu jednog lista koji je uvredljivo pisao o austrijskom caru. Početkom novembra 1905. godine grupa crnogorskih studenata, koja je studirala i živjela u Beogradu objavila je svoj proglas pod nazivom “Riječ crnogorske univerzitetske omladine”, kojim se kritički opredjeljuje prema crnogorskoj vlasti. U ovom proglasu, koji je kao letak širen po Crnoj Gori, navodi se da je bio posljednji čas da se ukine crnogorski apsolutizam, jer bi, u protivnom, nastupile kobne posljedice za državu. Postojeći režim je, prema mišljenju potpisnika Proglasa, nesposoban da odgovori savremenim potrebama, tako da je neophodno da se svi ostaci tog sistema potpuno iskorijene u ustavnom periodu. Odajući zahvalnost dinastiji Petrović – Njegoš za sve ono što je učinila za Crnu Goru, potpisnici Proglasa smatraju da sada treba da nastupi doba ozbiljnog i trezvenog rada na svekolikom preobražaju zemlje. Na kraju, potpisnici Proglasa su izrazili nadu da će u novom sistemu dominirati one političke snage čije shvatanje nacionalnih interesa neće dozvoljavati separatizam ili dominaciju provincijalnih nad opštim interesima srpskog naroda. Za njih je ideja slobode i ujedinjenja srpskog naroda iznad svih drugih ideja. Nekoliko mjeseci kasnije, marta 1906. godine, ova grupa crnogorskih studenata iz Beograda publikovala je i svoj drugi proglas. Proglas je bio naslovljen “Riječ crnogorske univerzitetske omladine o prilikama u Crnoj Gori”, i bio je mnogo opširniji, oštriji i direktniji nego onaj prvi.

Nikolini protivnici iz Beograda pokušali su da 1907. organizuju atentat na knjaza

Za razliku od prvog Proglasa, u kojem se govorilo dosta uopšteno o prilikama u Crnoj Gori, bez negativnih kvalifikacija i ocjena konkretnih pojava i ličnosti, u ovom Proglasu takve suzdržanosti nije bilo. Najprije se konstatuje da se u crnogorskom društvu prekomjerno po svojoj moći i bogatstvu uzdigao crnogorski dvor, daleko prevazilazeći snagu naroda kojem je na čelu. Istovremeno, Dvor je postao oličenje i izvor apsolutističke vladavine i svemoći, što je neizostavno stvorilo sistem vlasti koji je produkovao niz društvenih mana i poroka, kojima su se uništavale tradicionalne vrijednosti Crne Gore. Apsolutistička vladavina, kaže se u ovom Proglasu, uništavala je svaku slobodnu riječ i misao, sputavala svaki polet i napredak, sprečavala ekonomski i kulturni razvoj. Za trideset godina knjaževe apsolutističke vladavine nije ostvaren bilo kakav napredak, već je na svim poljima društvenog života nastupilo propadanje i bijeda. U trenutku kada je knjaz shvatio da će ga takva vladavina neminovno odvesti u propast, on je odlučio da izlaz pronađe u davanju ustavnih sloboda, i tako sva svoja nedjela i promašaje preda dijelom u nasljeđe novoj vlasti. Davanje ustava, potpisnici ovog Proglasa zato smatraju političkom farsom, kojom je knjaz htio da odgovornost podijeli sa onima koji faktički nijesu odgovorni, a da istovremeno zadrži neokrnjenom svoju ličnu vlast. Učinjenim ustavnim rješenjima knjaz je uspio da zadrži pređašnju moć i da stvori privid da su ostvarene suštinske promjene sistema vlasti. Knjaz i njegovi doglavnici čine tako anahroni sistem vlasti, koji se zahvaljujući formalnom karakteru crnogorske ustavnosti, i dalje održava u svoj svojoj snazi. Posljedice toga jesu potpuno rasulo crnogorskog društva, njegovo ekonomsko upropaštavanje, kulturno nazadovanje, učvršćivanje neslobode i terora, propadanje najvažnijih institucija. U Proglasu se zato tvrdi i da je narod doveden do prosjačkog štapa, a država na rub egzistencije: “Naša otadžbina ostala je bez snage, skučena i razrivena ćefovima; rasipanjem i haranjem narod je doveden do prosjačkog štapa. Ona se nalazi u teškom i bezizlaznom položaju da takvom politikom dolazi do odricanja svoje državne – nezavisne egzistencije.”
Polazeći od ovih činjenica, potpisnici Proglasa smatraju da je neophodno da se autokratski sistem knjaza Nikole, koji je i pored uvođenja ustavnosti ostao neokrnjen, suzbije i uništi. Crnogorski omladinci koji su se školovali u Beogradu, uputili su sredinom 1907. godine još jedan proglas narodu Crne Gore. U tom proglasu, koji su potpisali kao “srpska omladina iz Crne Gore”, oni zagovaraju promjenu vlasti, i pozivaju narod da se organizuje uz pomoć Narodne stranke. Proglas je rasturan po Crnoj Gori, a vlast je preduzela opsežne mjere da bi uhvatila njegove rasturače. Crnogorski studenti, koji su bili protivnici režima knjaza Nikole, imali su u Beogradu svoj Klub, koji je, kako kaže jedan od njegovih članova, bio omladinski politički instrument za Crnu Goru. Njihovo političko djelovanje uglavnom se svodilo na pisanje proglasa i novinskih tekstova protiv knjaza i crnogorske vlasti. Najčešće su objavljivali u Skerlićevom Dnevnom listu i radikalskoj Samoupravi. Sa istaknutim radikalskim prvacima, članovi Kluba su, inače, imali najčešće kontakte. Omladinci su održavali veze sa Stojanom Protićem, Ljubom Davidovićem, Androm Nikolićem, a tek 1909. jedan “Omladinac” se susreo s Pašićem. U drugoj polovini 1908. godine univerzitetska omladina je imala svoj nedjeljnik Crnu Goru.

“Bombaška afera” dovela je odnose dvije države na najnižu tačku

Polovinom 1911. godine “Omladinci” su pokrenuli list Naprijed, u čijem je podnaslovu stajalo: “Nezavisni list slobodnih Crnogoraca”. U prvom broju lista, rečeno je da oni koji su pokrenuli list žele da se bore protiv tiranije, ugnjetavanja i bezakonja, te da teže slobodi i pravdi. Protivnici knjaza Nikole koji su se nalazili u Beogradu, nijesu se samo zadržali na pisanju proglasa i novinskih članaka, već su krajem 1907. pokušali i da organizuju atentat na knjaza i članove njegove porodice. Bila je to tzv. “Bombaška afera”. Nekolicina Crnogoraca pokušala je da u Crnu Goru unese bombe i ubije knjaza i nekog od njegovih sinova. Međutim, crnogorska policija je preko doušnika iz redova beogradske političke emigracije saznala da su u Crnu Goru upućene bombe. Čovjek koji je unio bombe u zemlju, primijetio je po ulasku na teritoriju Crne Gore da ga policija prati, pa je bombe odnio u Ministarstvo unutrašnjih djela, i otkrio zavjeru.
Istragom crnogorskih vlasti, utvrđeno je da su bombe nabavljene u vojnom zavodu u Kragujevcu, i da bez odobrenja nekih vojnih službi Kraljevine Srbije one ne bi mogle doći u ruke zavjerenicima. Sve je ukazivalo da su zavjerenici bili eksponent tajne terorističke organizacije “Crna ruka”. Takva saznanja dovela su srpsko – crnogorske odnose na najnižu tačku. Na Cetinju se tvrdilo da je Crna Gora u vrijeme dok su se u Beogradu spremale zavjere protivu Crne Gore, radila da pomogne Srbiji da lakše podnese ekonomsku blokadu koju joj je Austro – Ugarska nametnula, a da je na sva ta dobročinstva, srpska vlada uzvratila krajnom nezahvalnošću i nizom grubih političkih prestupa, od kojih je najveći blagonaklon odnos prema zavjerenicima koji su bombama htjeli da likvidiraju knjaza.
Kako srpska vlada uporno odbija da se ova stvar riješi do kraja, to crnogorska vlada smatra da je neophodno da se čitav spor iznese pred međunarodni sud u Hagu. Tužba crnogorske vlade zasnivala bi se na činjenici da je na teritoriji Srbije organizovana zavjera protiv crnogorskog vladarskog Doma, da su u tu zavjeru umiješana i lica koja su državni činovnici Kraljevine Srbije, da se u srbijanskoj štampi vodi kampanja protiv Crne Gore, da je držanjem zvanične Srbije nanesena šteta ugledu Crne Gore i ugledu njenog vladaoca, te da to djelovanje ima za cilj nestanak crnogorske države. Na osnovu svega toga, crnogorska vlada bi tražila da međunarodni sud sankcioniše ovakvo držanje zvanične Srbije. Od ove tužbe, crnogorska vlada bi jedino odustala u slučaju da se zvanična Srbija javno izvini Crnoj Gori i da joj pruži izvjesnu satisfakciju. Ta satisfakcija bi podrazumijevala kažnjavanje svih učesnika u zavjeri i kažnjavanje listova (na osnovu Zakona o štampi) koji klevetaju Crnu Goru. Izražavano je sa crnogorske strane i nezadovoljstvo što se sa teritorije Srbije pruža utočište neprijateljima crnogorske vlasti i što se takvi ljudi ne kažnjavaju za nedjela i klevete uperene protivu Crne Gore. U grijeh srpske vlade upisivano je i to što se, takođe javno, poziva na revoluciju u Crnoj Gori i na svrgavanje crnogorskog vladara, a oni koji na takvo nasilje pozivaju ostaju nekažnjeni. Zvanična Crna Gora, kako se naglašava, nikada nije optužila Srbiju da je organizator zavjera protiv života crnogorskog vladara, pa ni protiv učesnika u “Bombaškoj aferi”, ali je nesporno da srpska vlada ne kažnjava i ne goni one koji se zavjereničkim djelovanjem bave.

I pored novinske kampanje protiv Crne Gore počinju pregovori o savezu

Iz Srbije su stigle bombe kojima je pokušano da se ubije knjaz Nikola, i u Srbiji je organizovana čitava ova zavjera, a da srpske vlasti to nijesu spriječile, niti su iskazale volju da kazne učesnike ove zavjere. Jednako se zvanična Srbija odnosi i prema onima koji po novinama objavljuju uvrede protiv članova vladajućeg Doma i podstiču na nasilno svrgavanje crnogorskog knjaza. U sred ove rasprave dolazi do aneksije Bosne i Hercegovine, što su i Srbija i Crna Gora doživjele kao atak na njihova životna prava i interese. U takvoj situaciji dvije zemlje prekidaju sve rasprave, i iskazuju potpuno jedinstvo u otporu Austro – Ugarskoj.
Srbija i Crna Gora planiraju zajedničku diplomatsku akciju za anuliranje aneksije, ali i za ostvarivanje izvjesnih kompenzacija na račun Osmanskog carstva. No, čim je ovaj problem stavljen ad acta, razmirice koje su postojale prije aneksije ponovo su uzele maha. Vrhunac su dostigle u vrijeme proglašenja Crne Gore za kraljevinu, ljeta 1910. godine. Ponovo je uoči tog svečanog čina počela novinska kampanja protiv Crne Gore, u kojoj se nipodaštavao ovaj događaj i knjaz Nikola. Beogradske “Radničke novine” su tada pisale da proglašenje Crne Gore za kraljevinu “nije praznik crnogorskog naroda, već glorifikacija njegovih krvnika”. Zvanična Srbija bila je potpuno suzdržana, ali se može pretpostaviti da je provladina štampa održavala njen stav o ovom činu. Naravno, Srbija je poslala svoju delegaciju na ovu svečanost. Na čelu delegacije bio je princ Aleksandar Karađorđević, unuk kralja Nikole. Po svom običaju, Gospodar je srpsku delegaciju, i svog unuka Aleksandra obasuo komplimentima: “Vaše kraljevsko visočanstvo, kad se budete vratili u lijepu prijestolnicu bratske Srbije, moliću Vas, da Njegovom veličanstvu kralju isporučite moj topli bratski pozdrav. U isto vrijeme kažite Vašem milom roditelju, a mome dragom zetu, da srce Vašeg djeda jednako bije uz srce kralja Srbije, i da nema te sile, koja bi njega i mene, nas i Vas mogla razdvojiti. Izjavite u ime moje Njegovom veličanstvu kralju da Crna Gora za sva vremena ostaje najuzdanija sestra Srbije, i da će kao kraljevina, još lakše i s više izgleda na uspjeh s njome zajedno vršiti svoj zadatak”.
Iako su i dalje postojali razlozi zbog kojih je između Crne Gore i Srbije vladalo nepovjerenje, krajem 1910, ipak dolazi do pregovora o savezu. Na te pregovore, kao i toliko puta do tada, dvije države su faktički bile primorane zbog istovjetnosti njihovih interesa u vezi sa podjelom preostalih turskih teritorija na Balkanu. Uvijek kada su u nekoj “trećoj strani” prepoznali opasnost, Srbija i Crna Gora su stupale u pregovore, potiskujući istovremeno sve ono što ih je razdvajalo. A krajem 1910. godine, zbog događaja u njihovom okruženju, bilo je razloga da se srpska i crnogorska vlada zabrinu. Nemiri u Turskoj, i posebno Arbanaški ustanak, natjerao je dvije vlade da razmisle o zaštiti svojih interesa. Kralj Nikola je zato decembra 1910. predložio srpskoj vladi da u pogodnom času napadnu na Tursku, jer postoji opasnost da neke teritorije na koje oni pretenduju zauzmu albanski ustanici. Srpska vlada, u prvo vrijeme, nije podržala ovaj kraljev zahtjev, smatrajući da je takva akcija nemoguća bez podrške Bugarske ili barem sigurne neutralnosti Austro – Ugarske.
Početkom 1911. godine ponovo je pregovarano između Beograda i Cetinja o zajedničkoj politici prema Turskoj, ali bez konkretnih planova o ratu. Jedino oko čega su se dvije države sporazumjele bila je podjela teritorije Osmanske imperije nakon njenog istjerivanja sa Balkana.

Pregovori o podjeli turskih teritorija zbog tajnosti su vođeni u Lucernu

Shodno tom okvirnom sporazumu, Crnoj Gori je trebalo da pripadne polovina Novopazarskog sandžaka, dio Stare Srbije do Šar planine, i dio Sjeverne Albanije. Pregovori između crnogorske i srpske vlade o podjeli turskih teritorija ponovo su postali aktuelni tokom ljeta 1912. godine, kada se uveliko radilo na sklapanju balkanskog saveza i ratu protiv Turske. Septembra 1912. srpska i crnogorska vlada su započele pregovore o vojnom i političkom savezu. Pregovori su, zbog tajnosti, vođeni u Lucernu (Švajcarska). U ime Crne Gore pregovarali su ministar unutrašnjih djela Jovan Plamenac i major Jovo Bećir, dok je srpsku stranu predstavljao pukovnik Petar Pešić. Već krajem septembra potpisana je politička i vojna konvencija između kraljevine Crne Gore i Kraljevine Srbije. Političkom konvencijom dvije države se obavezuju na uzajamnu pomoć u slučaju da jedna od njih bude napadnuta, ali se saglašuju i da najkasnije do 1. oktobra treba objaviti rat Turskoj. Vojnom konvencijom između Srbije i Crne Gore izvršena je podjela operacijskih zona. Prema utvrđenom planu, crnogorska vojska je trebalo da glavninom svojih snaga dejstvuje prema Skadru i Sjevernoj Albaniji, a manjim jedinicama prema Novopazarskom sandžaku. Kada su ugovorom utvrdile svoj ratni savez, Crna Gora i Srbija su zajedno sa ostalim balkanskim saveznicama (Bugarskom i Grčkom) napale na Tursku. Prva je rat objavila Crna Gora (8. oktobra po novom kalendaru), a desetak dana kasnije to je učinila i Srbija. Tako je počeo Prvi balkanski rat. Tokom rata srpska i crnogorska vojska ratovale su nezavisno jedna od druge, sve do posljednjih dana rata. Povod da se planiraju zajedničke operacije bila je dugotrajna bitka za Skadar. Naime, kralj Nikola je zatražio od kralja Petra da mu uputi nekoliko teških baterija, jer izgleda crnogorska artiljerija nema dovoljnu vatrenu moć za osvajanje grada kakav je Skadar. Kralj Petar je ovaj zahtjev proslijedio Vrhovnoj komandi, koja je odlučila da formira tzv. Primorski kor od 30.000 ljudi, sa četrdesetak artiljerijskih oruđa i četiri aviona. Primorski kor je formiran krajem februara 1913. godine, a na položaje oko Skadra došao je tek krajem marta. No, srpske trupe će se ubrzo povući sa tih položaja pod pritiskom velikih sila. Njihovo sadejstvo sa crnogorskim snagama trajalo je tek nekoliko dana. Komandant Primorskog kora, general Petar Bojović, izvijestio je kralja Nikolu da njegove trupe napuštaju opsadu Skadra: “Politički razlozi i današnja politička situacija nagone nas prekinuti neprijateljstva na Skadru i dići opsadu. Sem blokade s primorja, koja onemogućava dalje transportovati trupe, municiju i hranu, Velike sile upotrijebile su sav svoj uticaj da Skadar ostane Albaniji i da mi ne činimo zaludne napore i nepotrebne žrtve”. Bojovićevo mišljenje nije dijelio i kralj Nikola: “Vaš me telegram porazio da napuštanjem zajedničkih operacija, gubimo Skadar, koji za malo dana može biti naš“. Slavu za oslobađanje Skadra Crnogorci tako nijesu ni sa kim dijelili, iako od tog njihvog dobitka nije bilo prevelike koristi. Nedugo nakon završetka Prvog balkanskog rata došlo je do izbijanja Drugog balkanskog rata, koji je vođen između Srbije i Grčke s jedne, i Bugarske s druge strane. U ovom ratu Crna Gora je odmah stala na stranu Srbije, uputivši na prvu liniju srpsko-bugarskog fronta Dečanski odred pod komandom serdara Janka Vukotića. Odred je imao 13.000 vojnika. U ovom ratu, koji je trajao od juna do avgusta 1913, Crna Gora je, ratujući na strani Srbije, izgubila oko 150 vojnika, dok je skoro 700 ranjeno.

U oktobru 1913. povučena je prva zajednička granica u novijoj istoriji

Tek završeni Balkanski ratovi “otvorili” su pitanje razgraničenje između dvije države, pa su krajem avgusta 1913. započeli pregovori o podjeli teritorija i uspostavljanju granične linije. Pregovori su trajali do kraja oktobra, kada je potpisan ugovor o razgraničenju. Ugovorom je utvrđena granična linija između Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore, i to od sela Dekare na bosansko – hercegovačkoj granici do Bijelog Drima. Tada su Srbija i Crna Gora po prvi put u svojoj novovjekovnoj istoriji dobile zajedničku granicu, postavši tek u 20. vijeku – susjedne zemlje. U isto vrijeme došlo je i do otvaranja crnogorskog poslanstva u Beogradu. Krajem oktobra 1913. kralj Nikola je za crnogorskog poslanika u Beogradu imenovao Lazara Mijuškovića. Zgrada poslanstva bila je u Svetosavskoj ulici. Na osnovu izvještaja koje je Mijušković dostavljao Cetinju, može se zaključiti da je njegov zadatak bio da prati raspoloženje javnosti i određenih političkih stranaka prema ujedinjenju Crne Gore i Srbije. Poslije završetka rata, i dobijanja zajedničke granice, bilo je u Crnoj Gori predloga da se radi na stvaranja čvršćeg saveza između dvije zemlje. Poslanik Crnogorske narodne skupštine, dr Sekula Drljević, podnio je početkom 1914. predlog Skupštini o sklapanju carinske, vojne i diplomatske unije između dvije kraljevine. Taj predlog Drljević je obrazlagao činjenicom da bi unija omogućila ekonomski i kulturni prosperitet Crne Gore, i da bi u potpunosti odgovarala njenim državnim interesima. Međutim, crnogorska vlada je odbila ovaj predlog, što je podržala većina poslanika u Skupštini (njih 68 od ukupno 74). Protiv ove ideje bio je i kralj Nikola, koji je smatrao da bi na taj način Crna Gora, u uniji sa višestruko većom Srbijom, izgubila svoju individualnost. Ideje o ujedinjavanju i približavanju dvije zemlje prekinuli su pucnji Gavrila Principa. Kralj Nikola je bio preneražen ovim događajem, ali i uplašen zbog posljedica koje može izazvati. U tim danima, crnogorska vlada i Skupština iskazivale su potpunu podršku Srbiji. Crnogorska štampa kritikovala je držanje Austro – Ugarske prema Srbiji, a posebno ultimatum koji je upućen Srbiji. Za ultimatum se govorilo da je to znak bezgranične pohlepe za tuđom imovinom i izraz “krvožedne mržnje” prema jednom narodu koji nema nikakve krivice. Bezrezervna podrška Srbiji iskazivana je posebno nakon vijesti da joj je Monarhija objavila rat. Tada je u zvaničnom “Glasu Crnogorca” objavljen telegram koji je kralj Nikola uputio regentu Aleksandru, u kojemu se kaže da ponos srpskog plemena nije dopustio da se popušta Austro – Ugarskoj u njenim zahtjevima. Srpski narod je izabrao, kaže kralj, da novim žrtvama brani pravdu i narodnu nezavisnost. Kralj se nada da će srpski narod iz ovoga rata izaći kao pobjednik i da će tom pobjedom obezbijediti “sjajnu budućnost”. Uz usklike srpskoj vojsci i srpstvu (“Živjelo naše milo Srpstvo!”), kralj Nikola poručuje svom unuku: “Moji Crnogorci već su spremni na granici, da ginu u odbrani naše nezavisnosti.” I crnogorska vlada je poručila srpskoj: “Mi smo s vama da dijelimo zlo i dobro. Sudbina Srbije je i naša.” Istovremeno, kralj Nikola je naredio opštu mobilizaciju crnogorske vojske. To je tumačeno kao spremnost Crne Gore da izvrši svoju svetu i slavnu dužnost, ali i obaveza Crne Gore prema Srbiji. Nedugo nakon naredbe o mobilizaciji, Crna Gora je objavila rat Austro – Ugarskoj. Prije nego je rat počeo, između srpske i crnogorske vlade postojao je dogovor o usaglašavanju vojnih djejstava.

Ratni plan iz 1914. je faktički podveo crnogorsku vojsku pod srpsku komandu

Ideja za tu saradnju potekla je od Srbije, ali je pritisak na Crnu Goru da na tu saradnju pristane potekao od Rusije. Predsjednik srpske vlade, Nikola Pašić smatrao je da se ne smije dozvoliti da crnogorska vojska nastupa po planu koji nije usaglašen sa srpskim ratnim planom, jer, kako on smatra, cilj ovog rata nije da se zauzme ova ili ona teritorija, već da se pobijedi neprijatelj. Zato je Pašić smatrao za neophodno da dvije vojske nastupaju zajednički, i po unaprijed utvrđenom planu dejstava. Ovaj njegov rezon prihvatila i podržala je i ruska vlada. Plan zajedničkih dejstava srpske i crnogorske vojske napravio je početkom avgusta 1914. vojvoda Radomir Putnik, i taj plan je kralj Nikola teška srca prihvatio. Planom vojvode Putnika predviđeno je da dvije trećine crnogorske vojske budu stavljene na raspolaganje srpskoj vrhovnoj komandi za operacije u Bosni, a da ostatak snaga, tj. jednu trećinu, Crna Gora upotrijebi za neposrednu odbranu svoje teritorije. Sa svoje strane, srpska vlada je prihvatila da dostavlja potrebnu vojnu i materijalnu pomoć crnogorskoj vojsci. Kralj Nikola je morao prihvatiti i da se formira zajednički generalštab za srpsku i crnogorsku vojsku, te da na čelu crnogorske Vrhovne komande bude srpski oficir. Na taj položaj kralj je imenovao generala Boža Jankovića, a za njegovog pomoćnika pukovnika Petra Pešića. Faktički, ovim je, kako tvrdi istoričar Novica Rakočević, crnogorska vojska stavljena pod srpsku komandu. Tobožnji paritet uspostavljen je imenovanjem crnogorskog generala Jova Bećira za delegata pri srpskoj vrhovnoj komandi, koji nikakvog uticaja na odluke vrhovne komande nije imao. Iako je kralj Nikola morao prihvatiti da svoju vojsku stavi na raspolaganje srpskoj Vrhovnoj komandi, on izgleda nije imao stvarnu namjeru da se preduzetih obaveza pridržava. Samo nekoliko dana poslije imenovanja srpskih oficira na čelo crnogorske Vrhovne komande, počele su da stižu pritužbe na kraljevo držanje prema sporazumu. Srpski oficiri su se žalili da nijednu zapovijest vojska nije izvršila u potpunosti, a kralj Nikola, kako tvrdi general Janković, “ostaje dosledan svojoj staroj politici: izvući što više koristi od rata, a uložiti što manje snage.” Pretpostavljalo se da kralj hoće da sačuva vojsku za posjedanje Boke Kotorske i Skadra. Istina, na početku ratnih dejstava, kralj Nikola je savjetovao serdaru Janku Vukotiću, komandantu Sandžačkog odreda, i brigadiru Mitru Martinoviću, da ne dozvole da Srpska komanda upotrijebi njihove trupe za operacije koje bi iziskivale velike žrtve: “Nemojte da mi ispogibaju Crnogorci jer Bog zna što nas najposlije čeka. Ne puštite se da vas ko nuka na juriše i kasapnicu. Krvave se slave prođite a gledajte đe se može uljest i izljeć ne slomljene glave, jer vam opet kažem potonja se gleda, za ovo me razumite dobro. Braća Srbijanci imaju dosta ljudi i oni mogu ih trošiti da im se malo poznaje a mi kao što znate imamo malo a mlogo smo ih izgubili. Ako vam ovo ne bude vazda pred oči neka ste od Boga i od mene prokleti.” Zbog ovakvog držanja kralja Nikole srpska vlada je protestovala, prijeteći da će povući svoje oficire i da će obustaviti snabdjevanje crnogorske vojske. Čitava 1914. godina prošla je u nadgornjavanju kralja Nikole i srpske vlade oko upotrebe crnogorskih snaga, i u kraljevim pokušajima da zaista bude komandant svojih trupa. To u svojoj studiji o odnosima Crne Gore i Srbije u Prvom svjetskom ratu ističe i istoričar Nikola Škerović: “Dok je kralj Nikola nastojao da koliko-toliko održi samostalnost u svojoj spoljnoj i unutrašnjoj politici, srbijanski vojni i politički odlučujući faktori nastojali su vrlo energično i neskrupulozno da takve akcije onemoguće i do krajnjih granica ograniče.”

Nikola: U uniju sa Srbijom samo ravnopravno i sa svojom dinastijom

Kada su propali svi pokušaji generala Jankovića da natjera kralja Nikolu na izvršavanje preuzetih obaveza, on je odlučio da podnese ostavku na položaj načelnika crnogorske Vrhovne komande. Međutim, srpska vlada mu je savjetovala da od toga zasada odustane. Obrazloženje je bilo jednostavno: “Dolaskom na to mesto koga od crnogorskih oficira izgubićemo uticaj i držanje crnogorske vojske u našoj šaci”. No, kada je crnogorska vojska iznenadnom akcijom osvojila Skadar, general Janković je povučen, a pukovnik Petar Pešić postavljen je na njegovo mjesto.
Zbog ove samostalne akcije Crne Gore, odnosi između nje i Srbije postali su još gori. Pukovnik Pešić je tada pitao svoju vladu da li je sada vrijeme da se potpuno prekinu odnosi s Crnom Gorom, kako bi svoje djelovanje prilagodio tom cilju. Njegov lični stav je bio da za prekid odnosa treba izabrati neko drugo vrijeme, a ne krizu oko crnogorskog osvajanja Skadra. O tome je Pešić pisao srpskoj Vrhovnoj komandi sljedeće: “Ako naši interesi zahtevaju da se Crna Gora dovede u očajan položaj, bolje je koristiti drugu priliku a ne Skadar.” Od osvojenja Skadra pa do kapitulacije Crne Gore, pukovnik Pešić je ostao na čelu crnogorske Vrhovne komande, trudeći se da kontroliše i suzbija bilo kakvu samostalnu akciju kralja Nikole. U tome je bio prilično uspješan, poništivši čak i jednu, ne toliko važnu odluku kralja Nikole o lociranju Riječke brigade. Možemo samo zamisliti kolika je bila kraljeva nemoć u odlučivanju o nekim mnogo važnijim pitanjima, kada nije mogao uticati na pozicioniranje jedne brigade. Naravno, na ovakvu poslušnost kralj Nikola je bio natjeran čvrstom ruskom rukom, koja nije dozvoljavala da crnogorski vladar vodi rat po sopstvenom nahođenju, već po zajedničkom savezničkom planu. Gledano sa čisto vojničkog stanovišta, ova koordinacija između savezničkih armija je možda i imala smisla, ali je za kralja Nikolu ona bila problematična sa političkog stanovišta. Naime, u ograničavanju njegovog komandovanja kralj je prepoznao namjeru srpske vlade da ga postepeno učini politički zavisnim, i da sjedinjavanjem srpskih i crnogorskih vojnih snaga stvori uslove za prisajedinjenje Crne Gore Srbiji. Kralj je primjećivao da su srpski oficiri pri crnogorskoj vojsci upravo pokušavali da stvore teren za ostvarivanje takvog cilja, pa je pukovniku Pešiću rekao: “Nisam zadovoljan sa vašim mladim oficirima, jer oni propagiraju za uniju, upravo ulazak Crne Gore u sastav Srbije i to kao njen sastavni dio, a ne kao Crna Gora sa svojom dinastijom. To neće biti nikad dok sam ja živ, a ni poslije moje smrti, jer tome protivi se Rusija i Italija, upravo moje kćeri. Ja sam bio za uniju još za vrijeme kneza Mihaila, a i sada sam samo na bazi: zajednički ministar vojni, inostranih djela i finansija, ali Crna Gora ostaje sa samom dinastijom ravnopravna sa Srbijom”. Naravno, ovakvi stavovi kralja Nikole bili su suprotni osnovnoj ideji srpske vlade o stvaranju jedinstvene države pod dinastijom Karađorđević.
Prije nego je rat počeo, Pašić je imao plan koji je sadržan u jednoj rečenici: “Za mir na jugoistoku potrebna je jedna jaka država pod kojom će stajati sve pokrajine u jednom ili drugom obliku”. Pitanje o budućnosti Crne Gore nakon završetka rata provlačilo se kroz srpsko-crnogorske odnose sve do kapitulacije Crne Gore početkom 1916. godine, da bi u izbjegličkim danima ono postalo dominantno. Od 1916. do 1918. u crnogorsko-srpskim odnosima gotovo i nije bilo druge priče osim one o budućnosti Crne Gore i njene dinastije. Rješavanjem ovog pitanja određivala se sudbina Crne Gore i njene dinastije.

Zvanično se nije govorilo o tome da će Crna Gora biti pripojena Srbiji

Stvaranje jugoslovenske države bio je cilj kojeg se srpska vlada držala svih ratnih godina, i na čijem je ostvarivanju predano radila. Iako se u zvaničnim publikacijama ne navodi da će se Srbija proširiti na račun Crne Gore ili da će Crna Gora biti pripojena Srbiji, na osnovu kontura proklamovanih srpskih ratnih ciljeva nije izgledalo logično da crnogorska kraljevina može ostati izvan procesa jugoslovenske integracije. Jasno je bilo još 1914. godine da je postojanje nezavisne crnogorske države nespojivo sa ostvarivanjem ratnog cilja koji je Srbija proklamovala. Predsjednik srpske vlade, Nikola Pašić je krajem decembra 1916. na sjednici vlade raspravljao o tome da li ima političkog smisla “da Crna Gora ostane kao zasebna srpska državica u trenutku kada se celo srpstvo ujedinjuje?” Budući da je ocijenjeno da bi u tom slučaju ova “zasebna srpska državica” narušila koncept ujedinjenja za koji se srpska vlada zalaže, ali i da bi separatna politika crnogorskog dvora mogla biti iskorišćena od neprijatelja južnoslovenskog jedinstva, odlučeno je da se zauzme blagonaklono držanje prema Crnogorcima koji pripadaju unionističkom pokretu. Srpska vlada je takođe smatrala da kralj Nikola treba da prihvati ideju srpskog i jugoslovenskog ujedinjenja, kao i da se odrekne dinastičkih ambicija. Zauzvrat, on i članovi dinastije dobili bi doživotnu apanažu i pravo da zadrže titule. Naravno da kralj Nikola nije htio pristati na ovakva rješenja, tako da je srpska vlada morala preduzeti akciju za njegovu političku eliminaciju. U suštini, njen zadatak je bio, kako piše Nikola Pašić, da spriječi svaku aktivnost crnogorske vlade koja bi išla u korist ponovnom uspostavljanju Crne Gore kao nezavisne države i vraćanju dinastije Petrović – Njegoš na Cetinje. Ova politika srpske vlade faktički je legalizovana Krfskom deklaracijom (7/20. 07. 1917), kojom je utvrđeno da će poslije rata biti stvorena zajednička država Srba, Hrvata i Slovenaca, na čijem će čelu biti vladar iz dinastije Karađorđević. Položaj Crne Gore nije bio definisan Krfskom deklaracijom, budući da se, kako smatra istoričar Branko Petranović, srpska vlada dogovorila sa Jugoslovenskim odborom da ovo pitanje bude tretirano kao unutrašnja stvar Srbije. Organizovana politička i propagandna akcija srpske vlade kojom se trebalo suprotstaviti djelovanju crnogorske emigrantske vlade i njenom osnovnom cilju – očuvanju nezavisne Crne Gore i dinastije Petrović – Njegoš, započela je krajem 1916. godine. Najprije je srpska vlada formirala Crnogorski odsjek u okviru Ministarstva spoljnih poslova, preko kojeg je trebalo da vodi poslove oko ujedinjenja Crne Gore i Srbije. Nedugo potom, srpska vlada je formirala Privremeni odbor za ujedinjenje Srbije i Crne Gore, sa sjedištem na Krfu. U Odboru su bili crnogorski državljani koji su bili u službi srpske vlade. Na ovaj način, srpska vlada je borbu protiv kralja Nikole prepustila samim Crnogorcima, tretirajući to kao njihovu unutrašnju stvar, sa kojom ona formalno nema veze. Na čelu ovog Privremenog odbora bio je bivši crnogorski ministar pravde Janko Spasojević, koji je i za vrijeme ministrovanja bio u službi srpske vlade. Krajem novembra 1916. Spasojević je dobio Pašićevu instrukciju da podnese ostavku na ministarski položaj, kako bi se stavio na čelo pokreta za ujedinjenje Crne Gore i Srbije, što je Spasojević i učinio. Već početkom decembra 1917. godine, Spasojević je postao predsjednik Privremenog odbora za narodno ujedinjenje. Novac za rad Odbora obezbijedila je srpska vlada. U pitanju je bila poveća suma – pola miliona franaka.
Političko – propagandna akcija protiv kralja Nikole i njegove vlade dobila je svoje najznačajnije institucionalno i organizaciono središte početkom 1917. godine – osnivanjem Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje. Odbor su uglavnom činili bivši crnogorski ministri, od kojih je jedan bio i predsjednik vlade. Ideja o formiranju odbora potekla je od predsjednika srpske vlade Nikole Pašića, koji je bio i njen glavni realizator. Pašić je očito želio da Privremeni odbor, koji je formiran na Krfu, zamijeni tijelom koje će nastupati aktivnije i djelotvornije, i u kojemu će biti lica od najveće političke važnosti u Crnoj Gori. Zato je on, krajem decembra 1916. godine, napisao jedan opširan memoar o crnogorskom pitanju, u kojem je razradio ideju o formiranju crnogorskog odbora za ujedinjenje, i u kojem je u 15 tačaka označio glavne pravce njegovog djelovanja.

Sve je izgledalo kao da srpska vlada nema nikakve veze sa eliminacijom kralja Nikole

Taj memoar Pašić je poslao Milenku Vesniću, srpskom poslaniku u Parizu, sugerišući mu da sa sadržajem memoara upozna crnogorskog predsjednika vlade Andriju Radovića, sa kojim je, preko Vesnića, odranije održavao tajne veze. Pašić je bio planirao da na čelu Odbora bude Radović, a da članovi Odbora budu njegove kolege iz kabineta i “još dve – tri ličnosti od viđenih Crnogoraca”. Andrija Radović je ubrzo prihvatio Pašićevu ideju, pa je, takođe na njegov nagovor, početkom januara 1917. podnio ostavku na mjesto predsjednika crnogorske vlade. Formalni je razlog za Radovićevu ostavku bio odbijanje kralja Nikole da prihvati njegov memorandum o svesrpskom i jugoslovenskom ujedinjenju. Kraljevo neprihvatanje da se bezuslovno bori za stvaranje zajedničke države, poslužilo je tako Radoviću kao motiv za osnivanje odbora koji će se za takvu političku ideju zalagati. Na ovaj je način čitava akcija za političku eliminaciju kralja Nikole izgledala kao čisto unutrašnja stvar Crnogoraca, sa kojom srpska vlada nema bilo kakve veze. Kako zapaža istoričar Dimitrije Vujović, srpska vlada nikada nije vodila otvorenu kampanju protiv crnogorske vlade, niti je preko svojih službenih organa i listova javno optuživala kralja Nikolu. Umjesto nje, ali uz njenu podršku, to su radili crnogorski državljani okupljeni oko Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje, koji svoju borbu nijesu smatrali borbom za interese srpske vlade, već borbom za ostvarivanje pravednog političkog ideala koji je istorijski utemeljen u crnogorskom biću, i koji doprinosi boljoj budućnosti Crne Gore.
Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje pokrenuo je svoj list “Ujedinjenje”, aprila 1917, koji je trebalo da služi propagandi njihove ideje. U prvom broju uredništvo napominje da oni žele da pomognu ostvarenju “velikog cilja” – stvaranju jugoslovenske države, i to u vrijeme kada, kako se kaže, “kraljevska vlada i kralj Nikola nastoje da očuvaju kontinuitet starog državnog i političkog života, tj. kada žele da Crnu Goru očuvaju kao nezavisnu državu”. Takvu težnju oni označavaju kao udaljavanje Crne Gore od njenih životnih interesa i od njene srpske nacionalne misli, kojoj je oduvijek bila posvećena. Istovremeno, u ovakvom kraljevom nastojanju Ujedinitelji su prepoznali “mali separatistički prohtjev”, koji počiva na dinastičkim i vlastodržačkim interesima, a ne na uviđanju stvarnih interesa Crne Gore. Državnoj samostalnosti Crne Gore oni su pretpostavili ujedinjenje srpskog naroda, smatrajući da ujedinjenje srpskog naroda isključuje potrebu njenog nezavisnog državnog opstanka. Naravno, Ujedinitelji nijesu smatrali da će time Crnoj Gori biti nanesena šteta, niti da će ona u zajedničkoj državi biti obespravljena. Naprotiv, oni smatraju da će Crna Gora, ujedinjena sa Srbijom i ostalim srpskim, hrvatskim i slovenačkim zemljama, biti sasvim ravnopravna. Uz to, u novoj državi njoj će, navodno, biti omogućen ekonomski i kulturni prosperitet, demokratski razvoj i sigurnost. U prilog ovoj tvrdnji, navodi se i izjava predsjednika srpske vlade, Nikole Pašića, da će Crnogorci, ukoliko se ujedine sa Srbijom, imati isti status i ista prava kao Srbi iz Šumadije. Ulaskom u zajedničku državu, Crna Gora će, kako se govorilo, dobiti položaj bolji nego je ikada imala, i ona u novoj državi neće biti u podređenom položaju prema Srbiji, niti će biti pod Srbijom. Ujedinjenje kakvo se predviđa, donijeće slobodu i jednakost svima, tačnije čitavoj “našoj naciji” i svim Jugoslovenima. Izvan te zajednice sa Srbijom i zemljama slovenskog Juga, Crnu Goru, kako smatraju Ujedinitelji, čeka neminovna ekonomska i politička smrt. Ujedinitelji su zato kritikovali crnogorsku vladu što je kao svoj jedini cilj postavila oslobođenje Crne Gore i obnovu njene nezavisnosti, a ne oslobođenje Srpstva i njegovo ujedinjenje. Ujedinitelji su, inače, smatrali da nakon uspješnog završetka rata Crna Gora “završuje svoju ulogu kao zasebna srpska država”, te da joj onda jedino predstoji ulazak u zajedničku državu Srba, Hrvata i Slovenaca. To bi bio, kako se govorilo, “jedini spas za Crnu Goru”. Pored popularisanja ideje svesrpskog i jugoslovenskog ujedinjenja, naravno u korist srpske vlade, Crnogorski odbor je za jedan od svojih najvažnijih propagandnih ciljeva imao moralnu i političku diskreditaciju kralja Nikole.

Podgorička skupština je faktički značila puč iza koga je stajala zvanična Srbija

Nizom novinskih članaka i drugih publikacija, kralj Nikola je prikazivan kao protivnik srpskog i jugoslovenskog jedinstva, kao separatista, rasipnik državnog novca, i posebno kao nacionalni izdajnik.
Istina, takve su optužbe na kraljev račun postojale i godinu dana prije osnivanja Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje, a među prvima ih je iznio serdar Janko Vukotić. Kasnije, poslije formiranja Odbora, ovakve optužbe su postale sve češće. U jednom se memorandumu Crnogorskih organizacija za narodno ujedinjenje u Americi navodi da je kralj Nikola kapitulacijom pred austrougarskom vojskom počinio zločin prema Srpstvu i Saveznicima, postavši najveći izdajnik u istoriji Jugoslovena. On je, eto, krivac što je Crna Gora, ta “kolijevka srpske slobode”, prvi put kapitulirala pred neprijateljem. Cilj o kome su maštali tzv. Ujedinitelji, a iza kojeg je politički stajala srpska vlada, realizovan je novembra 1918. godine. Tada su u Crnoj Gori pristalice prisajedinjenja Crne Gore Srbiji, potpomognute povjerenicima srpske vlade, organizovale tzv. Podgoričku skupštinu. Poslije oslobođenja Crne Gore od austrougarske okupacije, formiran je, uz pomoć srpske vlade, “Centralni izvršni odbor za ujedinjenje”. Odbor je najprije odlučio da se sprovedu izbori za tzv. “Veliku narodnu skupštinu”, koja je kasnije prozvana “Podgorička”. Da bi obezbijedili da u skupštinu budu izabrane pristalice bezuslovnog ujedinjenja, članovi “Centralnog izvršnog odbora” su donijeli posebna izborna pravila, koja ne samo da nijesu bila u skladu sa dotadašnjim izbornim zakonodavstvom, već nijesu garantovala ni da će u potpunosti biti izražena izborna volja Crnogoraca. Izbori su trebali da budu posredni, i da svaka kapetanija, srez i varoš izabere pet do petnaest povjerenika, a povjerenici da izaberu poslanike za skupštinu. Nakon ovako sprovedenih izbora, povjerenici su izabrali 169 poslanika, od kojih četvorici nijesu potvrđeni mandati, pa je u radu skupštine trebalo da učestvuje 165 poslanika. Skupština se sastala u Podgorici 24. novembra 1918. (po novom kalendaru), a svoj rad završila je 29. novembra. Kao što se i moglo očekivati, Skupština je donije odluku da se kralj Nikola i dinastija Petrović – Njegoš detronizuje, i da se Crna Gora ujedini sa Srbijom u jednu državu pod dinastijom Karađorđevića, te da tako ujedinjena stupi u zajedničku državu. Odlukama Podgoričke skupštine, koje nijesu bile ni legalne ni legitimne, izvršen je faktički državni udar. Iza tog državnog udara stajala je zvanična Srbija, podržavana od većine velikih sila. U prvom reagovanju crnogorske vlade na odluke Podgoričke skupštine ponovljen je njen pređašnji stav da su sve odluke koje se donose mimo zvaničnih institucija Crne Gore – nelegitimne. Shodno tome, i odluke Podgoričke skupštine smatraju se nelegitimnim. Crnogorska vlada napominje i da su ove odluke donesene uz pomoć vojnih snaga druge države, što upućuje na to da one imaju karakter nasilnog akta. Vlada je optužila srpske vlasti da su, koristeći prisustvo srpskih trupa u Crnoj Gori, sprovele svoj davnašnji plan o njenom prisajedinjenju Srbiji. Taj plan one su sprovele organizovanjem nezakonite skupštine, koja ni po svom sastavu, niti po svom djelokrugu, nema uporište u crnogorskom ustavu. Ova je skupština, kako se kaže, bila organizovana samo zbog toga da bi izvršila prisajedinjenje Crne Gore Srbiji i da bi svrgnula “narodnu dinastiju” Petrović – Njegoš, iako ona ni po jednom osnovu takvo pravo nema. Skupština u Podgorici nije bila izraz volje crnogorskog naroda, smatra crnogorska vlada, već najobičnije oruđe “za imperijalističke ambicije Srbije”. Te imperijalističke ambicije Srbije potvrđuju se i činjenicom da ona svim silama nastoji da legalizuje odluke ove skupštine, uprkos tome što velike sile (Francuska, Velika Britanija, Italija) priznaju legitimitet crnogorske vlade. Uzdajući se u uvažavanje tog legitimiteta, crnogorska vlada se nada da će “brutalni pokušaj aneksije”, koji je izvršen u Podgorici, naići na jednodušnu osudu saveznika. Takođe, crnogorska vlada očekuje da će zahvaljujući uticaju Saveznika ubrzo biti anulirane odluke Podgoričke skupštine, a Crna Gora ponovo uspostavljena kao nezavisna država. Ta nezavisna Crna Gora, zasigurno, odmah bi izrazila svoju slobodnu volju u vezi sa ujedinjenjem sa ostalim jugoslovenskim zemljama.
Odluke Podgoričke skupštine označene su u posebnom komentaru u Glasu Crnogorca i kao završni čin zavjere, koju zvanični Beograd već duže vrijeme sprema protivu Crne Gore. Ta je zavjera, kako se kaže, usmjerena protiv časti, prava i suvereniteta Crne Gore, a sprovedena je u djelo njenim prisajedinjenjem Srbiji i zbacivanjem dinastije Petrović – Njegoš.
Velike sile, Francuska prije svih, odobrile su akt nasilne aneksije, učinjen u Podgorici

Međutim, da crnogorsko protivljenje odlukama Podgoričke skupštine ne bi bilo protumačeno kao protivljenje ideji jugoslovenskog zajedništva, objašnjava se da Crnogorci hoće Jugoslaviju, ali hoće i da budu ravnopravni u toj Jugoslaviji. Crnogorci hoće da budu dio Jugoslavije, a ne dio Srbije, odnosno, oni hoće jedinstvo sa svim jugoslovenskim zemljama, a ne samo jedinstvo sa Srbijom. Za razliku od njih, Beograd, kako se tvrdi, hoće da stvori Veliku Srbiju, a Crnu Goru da učini običnim okrugom.
Crnogorska vlada je osuđivala i držanje srpske vojske u Crnoj Gori, tvrdeći da je na osnovu njihovog djelovanja konačno svima jasno da je politika Srbije usmjerena protiv Crne Gore, a ne protiv kralja Nikole. Jer, umjesto da pruži pomoć iznurenom narodu Crne Gore, srpska vojska je izabrala da joj najvažniji zadatak bude gaženje crnogorskog ustava i zakona, a sve sa ciljem da uništi crnogorski suverenitet i uspostavi srpsku vlast nad Crnom Gorom. Kao primjer za to navodi se jedan raspis srpskih vojnih vlasti, koji potvrđuje da je Crna Gora podijeljena na okruge i srezove, baš kao i Srbija. Namjera da se u Crnoj Gori uspostave srbijanske institucije prepoznaje se i u nazivu “Velika Narodna skupština”. To je, kako se tvrdi, institucija koja postoji u Srbiji, i koja je jedino u Srbiji ustavna kategorija. Crnogorski Ustav ne predviđa postojanje institucije sa takvim nazivom, pa je uspostavljanje ovakve institucije suprotno Ustavu. Na osnovu toga zaključuje se da su sve odluke koje ona, kao neustavna i nelegalna institucija donese, pravno ništavne. Shodno tome, kaže se da odluke Podgoričke skupštine imaju istu pravnu valjanost, kao i odluke bilo koje neformalne grupe Crnogoraca u Parizu ili u Americi. Ukoliko se želi poštovati Ustav, onda bi jedino Crnogorska narodna skupština imala pravo da donese odluku o savezu Crne Gore sa nekom drugom zemljom. Iako je nesporno da Crna Gora nije zaslužila ovakvu sudbinu – da se od savezničke zemlje pretvori u okupiranu, velike sile, Francuska prije svih, odobrile su akt nasilne aneksije koji je uz pomoć srpske vlade izvršen u Podgorici. Time je Crna Gora prestala da postoji kao nezavisna država, a članovi njene dinastije pretvoreni su u obične građane. Bila je to, nesumnjivo, istorijska neminovnost, jer Crna Gora nije mogla ostati izvan Jugoslavije, ali je mogla taj svoj “ulazak” učiniti dostojanstvenijim i ne toliko traumatičnim. Što tako nije bilo, krivica pripada srpskoj vladi i Crnogorcima koji su bili u njenoj službi. Bila je to istorijska završnica jednog perioda srpsko – crnogorskih odnosa, u kojem su Crna Gora i Srbija bile dvije nezavisne države, po mnogo čemu različite, ali uglavnom raznopravne kao politički subjekti u tim odnosima. Nakon tog perioda, koji je okončan 1918. godine, one će biti dvije oblasti jedinstvene države, ali potpuno neravnopravne kao njeni politički činioci. U toj novoj državi, Kraljevini SHS, tj. Kraljevini Jugoslaviji, moć Srbije bila je ogromna i gotovo dominantna, dok je Crna Gora, i politički na svaki drugi način, bila gotovo beznačajna. Nestankom Kraljevine Jugoslavije, i uspostavljanjem komunističke Jugoslavije, Crna Gora postaje jedna od šest federalnih jedinica, sa jednakim pravima kao i ostale federalne jedinice. Komunistička vlast uvažila je istorijsku i nacionalnu posebnost Crne Gore, i faktički, borce za crnogorsku ideju, četvrt vijeka kasnije učinila pobjednicima. Kada je nestala i ova Jugoslavija, 1991. godine, Crna Gora je ostala u zajedničkoj državi sa Srbijom, tzv. Saveznom Republikom Jugoslavijom. U ovoj tobožnjoj federaciji, dvije nekadašnje republike bivše SFRJ, najveće i najmanje, Crna Gora je samo omogućavala održavanje privida o nekakvom “očuvanju Jugoslavije” nakon odlaska njene četiri konstitutivne republike. Njena politička potčinjenost Srbiji i srpskom vođi Slobodanu Miloševiću, sve do 1997. godine bila je nesporna. Padom Miloševićevog režima započinje proces traženja novog modela odnosa Crne Gore i Srbije u zajedničkoj državi. Taj model je nađen ili, bolje reći nametnut Beogradskim sporazumom, marta 2002. godine. Tim sporazumom udareni su temelji državnoj zajednici u kojoj dvije potpuno različite, nesrazmjerne i neskladne članice pokušavaju da simuliraju harmoniju. Za održanje takve zajednice ne može se naći čak ni istorijsko uporište.

Srbija je prihvatala ravnopravan odnos sa Crnom Gorom samo kada je na to bila primorana

Svi oni koji su skloni nacionalnoj romantici govore o “vjekovnom zajedništvu” Srbije i Crne Gore, ali kada se za “vjekovno zajedništvo” počne tražiti neko istorijsko uporište stvari postaju drugačije: umjesto vjekova zajedništva imamo istoriju odnosa dvije države koja traje svega 114 godina. U tih 114 godina zajedništvo nije trajalo ni desetak godina, i obično je postojalo samo u doba ratova. Ako ćemo pravo da govorimo, u srpsko – crnogorskim odnosima, odnosima između njihovih političkih elita, najduže su trajali periodi nesporazuma i netrpeljivosti. Naravno, ponekad je tu srpsko – crnogorsku netrpeljivost podsticala neka od velikih sila (Rusija ili Austro – Ugarska), a ponekad je ona bila inicirana interesima političkog centra Srbije ili Crne Gore.
Iako ni srpski ni crnogorski vladar nijesu bili bez krivice za loše međusobne odnose između dvije države, važno je reći da su vladari dvije države imali potpuno različitu predstavu o karakteru odnosa Srbije i Crne Gore. Po prirodi stvari, vladari Srbije su uvijek na Crnu Goru gledali kao na “mlađeg brata” koji u svemu mora da slijedi starijeg i da bude poslušan. Na ravnopravan odnos sa Crnom Gorom oni su pristajali jedino kada ih neka velika sila na to primora. Sa druge strane, crnogorski vladari su uvijek željeli da budu politički ravnopravni sa Srbijom, iako se nijesu bunili kada bi dvije države, na štetu Srbije, bile neravnopravne u raspodjeli troškova. Ma koliko bile brojne veze između Srbije i Crne Gore, i ma koliko te veze ojačavala svijest o nacionalnom, vjerskom ili kulturnom jedinstvu njenih državljana, razlike između dvije države su očite i izrazite. Srbija je krajem 19. i početkom 20. vijeka bila jedna od institucionalno najuređenijih država na Balkanu, a Crna Gora jedna od najzaostalijih. Nedugo po proglašenju za autonomnu kneževinu, Srbija je dobila ustav, dok je Crna Gora postala ustavna država pri kraju svoje nezavisnosti. Parlamentarizam u Srbiji uveden je skoro pola vijeka ranije nego u Crnoj Gori. O razlici između Srbije i Crne Gore u političkom uticaju na Balkanu suvišno je i govoriti. Sve velike sile su bile saglasne u stavu da je Srbija politički i vojno najmoćnija zemlja Balkana. Ovakve razlike između Crne Gore i Srbije djeluju prirodno ukoliko se zna osnovna državna statistika. Površina Srbije prije Berlinskog kongresa iznosila je oko 38.000 km2, a Crne Gore 4.400 km2. Poslije Berlinskog kongresa Crna Gora je imala 9.475 km2, a Srbija 48.000 km2. Neposredno pred rat 1876. Crna Gora je imala 140.000 stanovnika, a Srbija 1.300000. Oko 1885. godine Srbija je imala skoro dva miliona stanovnika, a Crna Gora oko 200.000 stanovnika. Interesantno je navesti da je samo Užički okrug imao površinu skoro koliko i Crna Gora prije Berlinskog kongresa (4.344 km2), dok je atar Užičkog, Beogradskog i Požarevačkog okruga veći nego državna teritorija Crne Gore nakon 1878. godine. Godine 1880. Požarevački okrug je imao više stanovnika nego Crna Gora u isto vrijeme. Uz to, Srbija je zemlja sa razvijenom poljoprivredom, zanatstvom i industrijom, sa razvijenom putnom mrežom i modernim školskim sistemom. U vrijeme dok Srbija proizvodi ogromne viškove hrane, u Crnoj Gori se vodi ogorčena borba za minimalnu prehranu stanovništva. Primjera radi, 1906. Srbija je izvezla 200.000 tona žita, dok je u Crnoj Gori proizvedeno 18.000 tona žita! I još jedan
interesantan podatak: Srbija je od 1881. do 1887. godine izgradila 530 km željezničke pruge, a Crnoj Gori je trebalo pedeset godina da napravi 500 km kolskog puta. To je, dakle, zemlja sa kojom je kralj Nikola htio da se takmiči i da joj nametne političko “prvjenstvo”. Srbija, kao zemlja razvijenih političkih institucija koje su imale na raspolaganju ogromna novčana sredstva, bila je superiorna u odnosu na Crnu Goru i u nacionalno – političkom i obavještajnom radu.

Obavještajnu bitku sa Beogradom Crna Gora je izgubila još krajem 19. vijeka

Andrijašević priču o odnosima Crne Gore i Srbije gradi na činjeničnoj osnovi uz kritički osvrt na povijesnu stereotipiju
U svim oblastima na koje je Crna Gora pretendovala, Srbija je imala razvijenu obavještajnu mrežu, odnosno, imala je svoje “povjerenike”. Nekoliko povjerenika bilo je zaduženo i za Crnu Goru. Poznato je da je u Kotoru postojao agent pod pseudonimom “Skarda” koji je dostavljao izvještaje Beogradu o zbivanjima u Crnoj Gori. Šezdesetih godina 19. vijeka Srbija je imala svoje povjerenike i na crnogorskom dvoru. Najpovjerljivije informacije sa dvora dospijevale su u Beograd preko Nićifora Dučića, koji je jedno vrijeme bio sekretar knjaza Nikole, i preko udovice knjaza Danila, knjaginje Darinke. Oni su zbog toga bili protjerani iz Crne Gore.
Obavještajnu mrežu u Crnoj Gori pokušao je da uspostavi i izaslanik srpske vlade kod knjaza Nikole, Milan Piroćanac, koji je boravio na Cetinju tokom 1867. godine. U opširnom izvještaju koji je dostavio srpskoj vladi, Piroćanac nabraja ličnosti koje su naklonjene Srbiji, i koje bi se za obavještajni rad mogle vrbovati. Naravno, Piroćanac predlaže da se ovim ljudima za usluge daje novac, jer smatra da gotovo i nema crnogorskog glavara koji bi odbio neku pristojnu sumu. I Niko Okanović, srpski povjerenik u Hercegovini, predlaže da se crnogorskim glavarima obeća “da će svaki velikijem činovnikom u velikoj Srbiji postati, ako joj se pridruži u odsudnom času”. Inače, među papirima srpskog državnika Jovana Ristića, koji se čuvaju u Istorijskom institutu SANU, nalaze se imena mnogih ličnosti iz Crne Gore, Hercegovine i sjeverne Albanije koje su bile dio srpske obavještajne mreže. O postojanju ove povjereničke mreže knjaz Nikola je imao neke informacije, što potvrđuje Atanasije Nikolić, jedan od prvaka srpske obavještajne službe. U svom spisu “Opis radnje po predmetu opšteg sporazumljenja za ustanak i sjedinjenje” (1876), Nikolić navodi: “Knjaz Nikola doznao je da mi imamo agente u Hercegovini i u Arnautluku, ili je tek o tome sumnjao, pa mu je to krivo bilo i zahtevaše da se Srbija u onaj kraj ne meša, no da se to njemu ostavi, jer je on bliže”. Nikolić objašnjava i kako je povjerljiva pošta srpskih agenata iz crnogorskog okruženja dostavljana srpskoj vladi, tj. Garašaninu: “Dok sam ja vodio korespondenciju u šiframa sa Crnom Gorom i s našim agentom, pisma nisu išla direkte iz Kotora ovamo, ni odovud za Kotor zbog austrijskog špioniranja. Iz Kotora pošiljana su pisma u Trst u koverti na brata Teodorovića, koji je onde bio trgovački agent, a za ekspediciju naših pisama imao je 100 for. na godinu. Ovaj bi opet svoja i našega agenta pisma u jednoj koverti (stavljao) pod adresom Lazara Grujića u Beograd i tek ovo bi pismo u drugu kovertu stavio i adresirao na Tomu Andrejevića u Beograd, te bi tako Toma Andrejevića ta pisma na Lazara Grujića glaseća, predavao pokojnome Garašaninu, a ovaj bi ih meni poslao na dešifriranje… Ovim načinom zaklonjena je bila ličnost srpskoga ministra, pa baš da bi korespondencija došla u neprijateljske ruke, vlada Knjaževstva Srpskog ne bi se kompromitovala”. Na ovakvu aktivnost srpske vlade, Crna Gora je pokušavala da uzvrati istom mjerom, ali njeni uspjesi u tom radu bili su uglavnom skromni. Njene slabašne institucije, i još slabašnije finansije, nijesu mogle parirati srpskim institucijama i finansijama. Ovu borbu Crna Gora je izgubila još krajem 19. vijeka. Početkom 20. vijeka Crna Gora je definitivno izgubila i propagandni rat sa beogradskom štampom: izmišljotine koje su o njoj širili beogradski listovi “Politika”, “Samouprava”, “Pijemont”…, nametnute su javnosti kao prava slika o njoj. U isto vrijeme, Crna Gora je izgubila naklonost najvećeg dijela svoje tek stasale inteligencije, kojoj je Karađorđevićevska Srbija postala uzor, a zatim je u vrijeme emigracije 1916 – 1918. na stranu Srbije prešao i predsjednik crnogorske vlade, sa nekoliko ministara, serdara i vojvoda. Kada se sve to ima u vidu, odsudna bitka za Crnu Goru bila je izgubljena prije nego je i počela.