Crna Gora od klasične do moderne nacije – Prof. dr Slobodan Vukićević

Ideja nacije začela se u Engleskoj u XVI vijeku, a kao legitimna i univerzalna politička organizacija pojavila se poslije američke i francuske revolucije u XVIII vijeku. Demokratija i oslobođenje ljudi činilo je suštinu zahtjeva za nacionalnom nezavisnošću i suverenitetom. Moderna demokratija je rođena u nacionalnom vidu, piše sociolog Slobodan Vukićević u ogledu koji fokusira crnogorski put do modernog koncepta nacije.

Crnogorska nacija nastala je u spoju logosa i istorije svih pojedinaca i etničkih grupa koje su bivstvovale na prostoru Crne Gore

1. IDEJA I STVARNOST:
Nacije kao idealno-tipska projekcija i spolja zadati cilj orijentacije i usmjerenosti poojedinaca i kolektiva (etnička skupina) ne smije značiti gubljenje identiteta određenog kolektiva i njegovih članova. Naprotiv, ona treba da bude zadobijanje identiteta na nov način. Taj nov način predstavlja transcendentnost nacionaliteta u razvijanju jedne etnokulturne zajednice koji ne znači asimilaciju te zajednice od “viših” nacionalnih elemenata. Svi elementi: porijeklo, jezik, religija, kultura, istorija, običaj i narodni duh, zajednički život koji učestvuju u podizanju etnokulturne zajednice na viši nivo nacionalne identifikacije prolaze kroz proces sublimiranja, a to znači uzdizanja, obogaćivanja ali pri izgradnji jedne nove cjeline – nacionalne zajednice ne gube svoju izvornost. U novim okolnostima funkcionišu na nov način u skladu sa potrebom nove zajednice. Svi ti elementi svoju univerzalnost, opštost ispoljavaju sada tako da postaju aktivni sudionici izgradnje jedne nove opštosti, odnosno cjeline. Tako – srpstvo, jugoslovenstvo, slovenstvo, jeste transcendentna vizija u odnosu na Crnu Goru kao zajednicu, crnogorsko ime i crnogorstvo. Takvo mjesto imaju i kod Njegoša i u njegovom posmatranju Crne Gore i Crnogoraca. Ali, u izgradnji Crnogorske društvene zajednice i njene nacionalne cjelovitosti svi ovi opšti elementi se uklapaju kao konkretizovani kriterijumi nacionalne identifikacije. U cjelovitosti crnogorske nacije svi ti elementi su samo “objektivni” činioci iz kojih se pojedinačno, niti iz njihovog prostog zbira, ne može identifikovati crnogorska nacija nastala u specifičnom spoju logosa i istorije svih pojedinaca i etničkih grupa koje su bivstvovale na prostoru Crne Gore od Duklje do današnjih dana.
Prema tome, jačanje Crne Gore nije separatizam u odnosu na srpstvo i slovenstvo već istovremeno razvoj na način i novom obliku srpstva i slovenstva. To je šira mogućnost srpstva i slovenstva i šire dimenzije njihove saradnje unutar sa drugima.
Dok ne prihvatimo ovu logiku i njen spoj sa istorijom nema progresa. Sa ovom logikom možemo stupiti u saradnju sa Zapadom i drugima i tako unutra integrisani sa bogatstvom različitosti bićemo prihvatljivi i za druge. Ako nacija kao transcendentnost etniciteta guši etnokulturni identitet ona postaje fikcija, preciznije rečeno politička fikcija kako kaže Mario Vargas Ljosa “u isti mah tiranska i nedjelotvorna, koja je poslužila kao izgovor za najgore zloupotrebe u XX veku” (Šnaper, 1996, 10).
Postavlja se pitanje: Šta je uslovilo takvu prirodu veze ideje i stvarnosti koja je omogućila ovakvu zloupotrebu nacije od strane vlasti. Da li je ova veza pratila logiku vlasti, a ne logiku nacije?
Ideja nacije začela se u Engleskoj u XVI vijeku, a kao legitimna i univerzalna politička organizacija pojavila se poslije američke i francuske revolucije u XVIII vijeku. Demokratija i oslobođenje ljudi činilo je suštinu zahtjeva za nacionalnom nezavisnošću i suverenitetom. Moderna demokratija je rođena u nacionalnom vidu.
Otkud zloupotreba tako plemenite ideje. Logika, ideja, načelo jednakosti trebalo bi da rezultira legitimnošću univerzalne političke organizacije demokratskog karaktera. Dobijemo naciju kao političku fikciju koja je u isti mah tiranska i nedjelotvorna i koja je kao takva poslužila za nejgore zloupotrebe vlasti u XX vijeku.
Sve su prilike da je osnovni problem u tome što nacija na putu zasnivanja svog legitimiteta ostaje na jednoj strani, na nivou apstraktnog društva, a na drugoj, produžava mitove, uspomene, vrijednosti i simbole – “mitsko-simbolički sistem” ostajući tako u etničkoj datosti. Jednostavno nije uspijevala uspostavljati prirodnu vezu između etnokulturnog i građanskog.
Doprinos sociologije, nauci i praksi u proučavanju ideje nacije je u njenom odnosu sa društvenom stvarnošću. Na ovom planu sociolog će identifikovati tipološku razliku između poretka stvarnosti i poretka ideja i ideologija sa tipologijom društvenih i političkih odrednica koje leže u osnovi stvaranja nacija i društvenih uslova koji omogućavaju funkcionisanje tog posebnog političkog društva; redovnih odnosa koji se uspostavljaju između podsistema svakog nacionalnog entiteta, načina na koji su se ideje i vrijednosti svojstvene nacije otelostvarile, ili ne, u istorijskim društvima.
Cilj je doći do teorije nacije zasnovane na “stanovištu sociologije i empirijskog poznavanja društva, koje ostavlja mjesta, istovremeno, socijalnim idejama, vrednostima kao i ustanovama, to jest konkretnim oblicima koje poprima zajednički život” (Šnaper, 1996, 24-5).
Kao poseban socijalni realitet ovdje se izdvaja zajednički život i njegovi konkretni oblici: socijalne ideje, vrijednosti, ustanove. Univerzalna čovjekova potreba, potreba njegove prirode, jeste u pronalaženju obliku zajednice koji odgovara njegovoj prirodi. Opšti stav: čovjekova priroda i zajednica su neodvojivi – čovjekova priroda je u zajednici. Konkretan stav: ispoljavanje čovjekove prirode je moguće samo u konkretnoj zajednici sa određenim vremensko-prostornim odrednicama. Priroda zajednice jeste oblik i način funkcionisanja biološke prirode uopšte u civilizacijsko-kulturalnim odrednicama. Izvorna priroda čovjeka se ne guši, njena izvornost se ne poništava, ona samo dobija mogućnost novog civilizacijsko-kulturalnog načina ispoljavanja i zadovoljavanja potreba.

2. LOGIKA IDEJE NACIJE:
Idejna esencijalnost nacije je oslobođeni građanin u svojoj legitimnoj organizaciji univerzalnog karaktera. Očigledno, ideal-tip nacije mora svoju legitimnost zadobiti u konkretnoj političkoj organizaciji. Ozbiljan analitički pristup će odmah konstatovati napetost kao sastavni dio ideje nacije: između univerzalne ambicije da se politikom i konkretnim oblicima transcenduju posebnosti ili etničke datosti u svakoj istorijskoj naciji. Radi se o ideji da se etnička skupina trranscenduje novim – višim tipom zajednice, da se pripadnik etničke skupine transcenduje novim tipom čovjeka – građaninom. U objektivnom smislu možemo da analiziramo napetost – neodvojivu od nacije “između načela čiji je cilj univerzalan, demokratskog prava građanstva i osobenosti svakog nacionalnog društva, između univerzalnih vrijednosti na koje se pozivaju demokratske nacije i nacionalnih, dakle posebnih interesa koje neminovno brane njihovi upravljači” (Šnaper, 1996, 26).

——————————————————————————–

Transcendenciju ovdje treba razumijevati, ne kao neki vid otuđenja, već kao proces interiorizacije, ili, obogaćivanja apstraktnosti pojedinaca od strane zajednice, to jest kao razvoj čovjekove esencijalnosti i njen spoj sa njegovim egzistencijalnošću. Bez toga nema čovjeka kao generičkog bića. Vječito pitanje nije da li treba i može identitet pojedinca i njegove zajednice ostati u okviru prirodno-etničkih-datih determiniranosti i oduprijeti se apstraktnosti prava građanstva, nego gdje je granica, ili mjera, između prirodnosti i apstraktnosti, da bi pojedinac i njegova zajednica očuvali svoj identitet i kroz njega smisao svog postojanja. Odgovor na ovo pitanje konkretno daje svaka nacionalna država formulisanjem regulatornog načela za svoje vrijeme i prostor: “Baš napor odvajanja od identiteta i priropdnosti putem apstraktnosti prava građanstva svojstvo je kojim se odlikuje nacionalni projekat” (Šnaper, 1996, 2. Znači, imamo jedinstven proces transcendiranja date prirodnosti bez obzira da li se radi o građanskoj ili političkoj naciji na “francuski način” ili Volku (etničko-kulturalnoj naciji) na “njemački način”. Sam pojam etničke nacije je protivrečen jer etička skupina sama za sebe ne može postati nacija. Prema tome, postoji “jedna jedina ideja nacije” (Šnaper, 1996 , 2.
Ideja nacije vodi transcendenciju etničke ka političkoj organizovanosti zajednice do nivoa suverene države. Ta politička organizovanost pretpostavlja vršenje suvereniteta iznutra – obuhvatajući sve populacije – većinske i manjinske – izdižući ih na nivo zajednice građana, i vršenje suvereniteta spolja u odnosima između nacija – političkih jedinica da bi se potvrdila kao istorijski subjekt. Nacija, prema tome, ne može biti poddržavni kolektivitet bez sopstvenog političkog izraza, to jest bez države.
Ova nesporna činjenica postavlja niz teorijskih i praktičnih pitanja. Šta su nacionalne manjine? Da li su to nacije (u malom) koje svoju državu, to jest sopstveni politički izraz imaju ne u državi u kojoj žive, već u drugoj državi to jest u državi matici. Albanci u Crnoj Gori kao nacionalna manjina moraju nesporno imati svoj etnokulturni identitet, ali i politički izraz svoje nacionalne određenosti. Da li je to za njih Crna Gora kao država u kojoj žive ili Albanija kao matična država albanske nacije. Ako Albanci hoće u Crnoj Gori “posebnu sobu”, a to znači posebnu teritoriju, posebnu političku organizaciju, korišćenje albanske državne zastave, to znači, da ne primaju Crnu Goru kao sopstveni politički okvir u kojem će transcendirati svoju etničku datost. To su zahtjevi koji vode razbijanju Crne Gore kao jedinstvene političke jedinice to jest države. Jedino prirodno rješenje je da svaka nacionalna manjina svoju etnokulturu spaja sa državom u kojoj živi, a ne sa državom maticom. To je prirodan i nužan spoj za svaku multietničku, multikulturalnu i multikonfesionalnu državu, a takve su sve poznate države u savremenom društvu. Prema tome, Albanac u Crnoj Gori ne može ni u kom slučaju biti isto što i Albanac u Albaniji. A država u Crnoj Gori nije isto kao da nema Albanaca i drugih nacionalnih manjina u njoj. Ovo ne znači zatvaranje bilo koga u državne granice, već preko građanskog prava i suverenosti – unutrašnje i spoljne – upravo otvara mogućnosti saradnje i ispoljavanje etnokulturnih i vjerskih odlika svakog građanina ravnopravno.

Nacija ima svoju realnost, ona je posebna društvena stvarnost koja se otjelovljuje na relaciji između etničke skupine i države

Ovdje je značajno naglasiti da proces transcendiranja etničke skupine (većinske ili manjinske, svejedno) nacijom ne znači prekid kontinuiteta odnosa između njih. Nacija je samo viši stepen u razvitku etnokulturne zajednice. Upravo u toj činjenici sadržana je bitna razlika između države i nacije, nacija ima šire i pojmovno i kategorijalno određenje, a država je samo sredstvo njenog političkog izraza. Međutim, to je i osnova razlikovanja nacije i etničke skupine. Nacija se mora definisati u dvostrukom dijalektičkom odnosu i sa etničkom skupinom i sa državom. Nacija ima svoju realnost, ona je posebna društvena stvarnost koja se otjelovljuje upravo na relaciji između etničke skupine i države. “Političko priznanje etničkih skupina integrisanih u naciju, vodi dezintegraciji i nemoći; država ako postane previše moćna, tiranska i totalitarna, apsorbuje naciju i uništava zajednicu građana. Između etničke skupine i države, valja napraviti mjesta za naciju” (Šnaper, 1996, 47). Konkretno govoreći za naš primjer: Ako Albanci u Crnoj Gori hoće da na bazi svoje posebnosti etnokulturalne imaju “posebnu sobu”, a to znači poseban politički okvir, to mora voditi dezintegraciji Crne Gore. Isto tako ako država Crna Gora postane totalitarna i time guši suštinu građanskog prava svih svojih građana neminovno vodi uništavanju Crne Gore kao moderne zajednice građana.
Očigledno nacija je nezamisliva ni kao ideja bez etničke skupine i države, ali se ne smije redukovati ni na jednu ni na drugu. Ona je posebna društvena realnost u kojoj ne dolazi do podudaranja istorijsko-kulturalne zajednice – etničke skupine i političke organizacije – države. Nacija kao društvena stvarnost istovremeno je zasnovana na modernom načelu političke legitimnosti i temeljne društvene povezanosti etnokulturalnog karaktera. Zbog toga priroda društvene veze u naciji je sasvim nova u odnosu na prirodu veze u etničkoj skupini.
Nije dovoljno reći da nacija “integriše populacije u zajednicu građana čije postojanje ozakonjuje unutrašnje i spoljno djelovanje države”“(Šnaper, 1996, 47). Važnije je konstatovati da nacija “proizvodi” građane transcendencijom pojedinca kao pripadnika etničke skupine. Bez tog momenta ne bi moglo doći do integracije populacija u zajednicu građana, jer se ne može izvršiti integracija u zajednicu građana bez “proizvedenog” građanina. Od pojedinca kao pripadnika etničke skupine ne može se integrisati zajednica građana. Integracija ovdje ne znači asimilaciju već djelatni proces u kojem etnička predmetnost ne gubi već uvećava svoju vrijednost i sposobnost iskazivanja svojih mogućnosti i širenja saradnje sa okruženjem. Crnogorska zajednica građana treba da bude tako koncipirana da svaki Albanac koji živi u Crnoj Gori procesom integracije uvećava mogućnosti ispoljavanja svojih vrijednosti i sposobnosti ravnopravno kao i svaki Crnogorac ili neki drugi pripadnik etničke skupine. Naravno, proces integracije je kvantitativno i kvalitativno određen multietničkom strukturom crnogorskog društva i adekvatnom zastupljenošću populacija u njemu. To znači da proces integracije nije isti za sve populacije u zajednici građana već on zavisi od sličnosti i razlika etnokulturnih sadržaja (jezika, vjere, običaja, i dr.) pojedine populacije sa drugima, a prije svega sa većinskom etničkom skupinom. Kvantitativno i kvalitativno je različit proces integracije Crnogoraca i Srba i Crnogoraca i Albanaca u Crnoj Gori. To je prirodno, i samo poštovanje tih različitosti u opštem dobru, opštem interesu i javnom prostoru crnogorskog društva može obezbijediti stabilnost i mir u Crnoj Gori i njenim odnosima sa bližim i daljim okruženjem.
U pitanju je proces socijalizacije kojim “pojedinac, rođen u određenom društvu, interiorizuje njegove zahtjeve, stiče, uči zajedničke vrijednosti i usvaja norme ponašanja kojima se održava kolektivitet” (Šnaper, 1996, 50). Cjelovitije razumijevanje ovog procesa uključuje i pojmove “usavršivosti i edukativnosti” jer to omogućava objašnjenje kako se oblikuje građanin koji interiorizuje ideje da postoji opšte dobro. “Tako determinizam rođenja postaje sloboda” (Šnaper, 1996, 51). Rođeni Crnogorac kao i Albanac rođen u Crnoj Gori i koji žive u Crnoj Gori imaju slobodu da svoju etničku datost u uslovima multietničkog društva slobodom kretanja, zadovoljavanja svojih potreba u okvirima opšteg dobra, opšteg interesa i javnog prostora crnogorskog društva, ispoljavaju na bogatiji, humaniji i ljudskiji način. Ako se etnički zatvori: Crnogorac, Albanac ili bilo koji pripadnik etničke skupine u Crnoj Gori on gubi slobodu svoje etničke datosti i njene upotrebe u relacijama opšteg dobra crnogorskog društva. Jednostavno, interiorizacijom opšteg dobra crnogorskog društva svaki pripadnik etničke skupine širi okvire svoje slobode. Suština čitavog procesa je u tome što “nacionalna pripadnost i osjećanje, zapravo nastaju iz te interiorizacije jednog skupa kulturnih modela i specifičnih vrijednosti kojima se definiše lični legitimitet, nerazlučivo povezan sa kolektivnim identitetom. Od sada pojedinac svoju naciju nalazi u sebi” (Šnaper, 1996, 51). Sloboda time dobija svoju konkretizaciju, postajući sloboda u situaciji, a determinizam rođenja postaje sloboda. Determinizam rođenja jednog Albanca koji živi u Crnoj Gori ne može postati njegova sloboda ako se on u okvirima Crne Gore zatvori “u jednu sobu”.

——————————————————————————–

3. NACIJA I SLOBODA:
Prethodnim iskazom zahvatamo fenomen slobode kao odrednicu nacije. Da li se može reći da se u naciji sloboda zadobija pravom građanstva. Važan uslov postojanja nacija jeste ideja o javnom dobru koju građani prihvataju kao pravilo čije funkcionisanje moraju poštovati nezavisno od posebnih interesa. “Izgleda da građanski smisao (nužan za stvaranje nacije) podrazumijeva, više od bilo čega drugog, poimanje javnosti kao odvojenog i različitog tijela i, shodno tome, postojanje istinskog javnog interesa koji nije nužno iznad privatnih interesa i drugih zajedničkih interesa, ali je nezavisan od njih, i, u nekim trenucima, u sukobu sa njima” (G. Geertz – prema Šnaper, 1996, 56). Znači, građanski smisao nacije, njen logos, nužno pretpostavlja poimanje javnosti kao odvojene društvene realnosti i prema tome postojanje istinskog javnog interesa. Privatni i drugi zajednički interesi takođe postoje kao realnost koja nije uvijek u skladu sa javnim interesom, čak je nekad u sukobu sa njim. Međutim, za naciju i smisao njenog bivstvovanja kao nužnost jeste poštovanje funkcionisanja javnosti i javnog interesa jer bez toga ona ne može obezbijediti svoj suverenitet na unutrašnjem planu. U tom smislu nacija je izvjesna prinuda u odnosu na populacije koje okuplja. Istovremeno, javno dobro, javni interes je osnova za uspostavljanje odnosa sa drugim nacijama kao političkim jedinicama, to jest za uspostavljanje spoljnjeg suvereniteta.

——————————————————————————–

Prema tome, iz građanskog smisla nacije izvodi se unutrašnji i spoljni suverenitet nacije. Građanski smisao usmjerava na zajedničko djelovanje, pa i na to da “zajednička borba (bilo da je po srijedi odbijanje opasnosti ili širenje sopstvene moći) protiv inostranstva čini da se rodi zajednica svjesna same sebe” (Šnaper, 1996, 5. Kad je izrekla ovu konstataciju Šnaperova kao da je veoma dobro poznavala istoriju Crne Gore. Logično je da se zajednička borba ne može pojaviti, ako ne postoji javno dobro i javni interes interiorizovan od članova zajednice koji stupaju u zajedničku borbu. A, javno dobro i javni interes se ne mogu uspostaviti samo na osnovu logosa bez istorije, odnosno određenih istorijskih okolnosti, to jeste konkretne situacije u kojoj treba da “proradi” ili profunkcioniše javno dobro i javni interes.

Nacija se definiše svojom težnjom da pravom građanstva transcendira posebna pripadništva – etničke i vjerske datosti

Na djelu je univerzalna nužnost spoja logosa i istorije koja ima hipotetički karakter s obzirom na okolnosti u kojima će profunkcionisati. Te okolnosti su unutrašnjeg i spoljnjeg karaktera. Na tom saznanju je utemeljen stav: “Ideal – tip nacije podrazumijeva ne samo to da država, u svojim konkretnim oblicima bude oruđe unutrašnje integracije, nego takođe i to da ona djela suvereno u međunarodnom sistemu zasnovanom na ideji suverenosti nacija političkih jedinica” (Šnaper, 1996, 60).
Značajno je ovdje izdvojiti sljedeće elemente ideal – tipa nacije:
1. država (u konkretnom obliku);
2. unutrašnji suverenitet (integracija građana bez obzira na objektivne razlike između populacija: po društvenom porijeklu, po religiji, po regionalnom ili nacionalnom porijeklu, zemlje imigracije ili razlike u kolektivnom identitetu);
3. projekat zajedničke politike (osnova unutrašnje integracije);
4. spoljna suverenost (međunarodni sistem zasnovan na ideji suverenosti nacija – političkih zajednica).
Svi ovi elementi skupa u sadejstvu daju “zajednicu građana koja ozakonjuje djelovanje države u njenoj dvojakoj dimenziji unutrašnje integracije i spoljnjeg djelovanja”. Činjenica je da država kao sredstvo nacije jednostavno ne može sama po sebi obaviti zadatak unutrašnje integracije i spoljnjeg suvereniteta u cjelini. Znači, unutrašnja logika nacije transcendira i državu uzimajući je samo kao jedan elemenat – sredstvo kojim se služi demokratska nacija kao zajednica građana. Zbog toga se s pravom ističe da savremena država počiva na nekim principima i vrijednostima koje ona sama po sebi ne može da garantuje. Država je tako, nužan, ali nedovoljan uslov afirmacije cjeline nacije kao zajednice građana, jer ona jednostavno ne može zadovoljiti sve potrebe nacije, prije svega slobodu za sve građane i sve populacije koje je čine.
Ovdje možemo izvesti jednu kardinalnu konstataciju za punije razumijevanje logika i ideala demokratske nacije: nacija se definiše svojom težnjom da pravom građanstva transcendira posebna pripadništva – etničke i vjerske datosti. Logika prava građanstva samo po sebi je nesporna i sasvim prihvatljiva. Ali, ideal – tip nacije ne smije ostati prazna racionalistička konstrukcija. Logika prava građanstva ne može značiti mnogo bez spoja sa istorijom. Ona dobija puni značaj i značenje u svakoj konkretnoj naciji gdje neminovno dolazi do specifičnog spoja, prava građanstva i posebnih pripadništava (bioloških, geografskih, istorijskih, ekonomskih, tradicionalnih, socijalno – psiholoških, antropoloških, etnoloških, vjerskih, kulturnih).
Logika i ideja (demokratske) nacije svojom univerzalnošću obuhvata sve elemente posebnih pripadništava na određeni način (inače bi bila nedemokratska). Pojam univerzalnog se mora shvatiti upravo u smislu obuhvata svih posebnosti na određeni način, a ne u smislu pretvaranja svih posebnosti u isto. Suština univerzalnosti je u uspostavljanju veza i odnosa između posebnosti iz čega proizilazi vještina upravljanja različitostima. Švajcarska demokratija nije stvaranje istog od Francuza, Njemaca, Italijana, Retoromana. Ona je univerzalnost u zajedničkom političkom projektu na nivou Švajcarske u kojoj se uključuju različitosti sa očuvanjem svoje izvornosti uz poštovanje racionalnosti opšteg dobra, javnog interesa i dosljedno očuvanje javnog prostora na svim nivoima organizacije švajcarskog društva.
U naznačenoj univerzalnosti, religijsko, običajno ili neko drugo entokulturno pripadništvo ne može preći u privatnu stvar u nivou koji može narušavati opšte dobro, javni interes i javni prostor. Ovdje dolazi do oslobođenog odnosa privatnog i političkog to jest posebnog pripadništva i nacionalnog odnosa uspostavljenog na bazi slobode i demokratije, koji omogućava cjelinu i demokratski karakter nacije kao političke jedinice. Nacija može biti demokratska samo u slučaju ako omogućava ispoljavanje i jednog i drugog – prava građanstva, kao osnova političkog projekta, ali i posebne pripadnosti. Ne može pravo građanstva poništiti posebnosti svojom univerzalnošću, ali ni posebnosti ne mogu zahtijevati takvu poziciju kojom bi mogle dovesti u pitanje cjelinu političkog projekta, to jest naciju kao političku jedinicu. Jednostavno, ako bilo koja posebnost u Crnoj Gori: crnogorska, srpska, muslimanska, albanska, hrvatska na bazi svojih etnokulturalnih ili religijskih odlika zahtijeva političko – građansku posebnost to mora voditi razbijanju jedinstvene crnogorske zajednice građana i naravno crnogorske države kao jedinstvene političke jedinice. Znači svi posebni elementi: entokultura, religija, jezik, moraju biti u funkciji crnogorske zajednice građana, a to funkcionisanje se ostvaruje preko crnogorske države kao sredstva koje služi svima. Priroda moderne nacije je upravo u novom načinu upotrebe svih elemenata multikulturalne i multikonfesionalne zajednice građana – novoj prirodi društvene veze koja održava zajednicu. Svaki zahtjev sa ciljem izdavanja etnokulturne ili vjerske posebnosti na politički nivo, jeste vraćanje na etničku datost, zatvaranje u etničke i vjerske ograničenosti, a time se ne može uspostaviti sloboda za bilo koga već samo determinizam rođenja.

5. UNIVERZALIZAM I PARTIKULARIZAM NACIJE:
Sam proces nastajanja nacije, vođen logikom ideje nacije i istorije “ugradio” je napetost na relaciji univerzalizam – partikularizam kao neisključiv momenat dijalektike nacije. Ta napetost “ostaje” i “opstaje” i neminovno uslovljava “kret-anje” nacije – pojmovno i kategorijalno. To znači da nacija ne može razriješiti ovu napetost već joj ostaje da je stalno razrješava u konkretnom spoju logosa i istorije u svakoj konkretnoj naciji putem konstituisanja zajedničkih ustanova (prije svih država) koje u dirkemovskom smislu znači način i sredstvo zajedničkog bivstovanja i življenja karakteristične za neki osobeni istorijski kolektivitet.
Bez ovog momenta dijalektike nacije, suverenosti i pravo građanstva su samo fikcije, apstraktne ideje koje nemaju pokretačku moć za pojedinca. Pravo građanstva i suverenost moraju rezultirati javnim prostorom koji omogućava posebnosti. Logika ideje nacije vodi oslobođenju, i to prije svega unutrašnjem oslobađanju, članstva jedne konkretne zajednice. Ali, ovo oslobađanje mora podrazumijevati kategoriju slobode, a ne proces redukovan na postojeću socijalno – političku strukturu moći. Kategorija slobode kao spoj egzistencije i esencije jednog istorijskog kolektiviteta upravo ujedinjuje univerzalno i partikularno, pravo građanstva i pravo posebnosti. Zato je sloboda konkretna, a ne apstraktna. Ali ta konkretnost nije redukovanje slobode na istoriju, na oslobođenju u okviru vladajućeg sistema njena konkretnost je ispoljena u specifičnom spoju logosa i istorije jednog istorijskog kolektiviteta. Saznanje konačnosti u tom kontekstu, u spoju logosa i istorije, jeste sloboda u njenoj konkretnoj formi. Samo u tom slučaju ona nije fikcija. Samo u tom slučaju sloboda je utopija čije utopijsko ima šanse da bude istorijsko.

——————————————————————————–

Pravo građanstva nije samo slobodna volja nego i prinuda, ono oslobađa, ali i prinuđuje. Pravo građanstva transcendira prirodni determinizam rođenja i tako postaje sloboda, jer čovjek nije više determinisan etničkim datostima već se konkretno ostvaruje u datoj situaciji koristeći se i etničkim datostima. Prinuda prava građ-anstva je politička, umjesto prirodnog determinizma dolazi politički determinizam. Za demok-r-atsku naciju politički determi-ni-zam mora imati demokratski karakter. A, politički determinizam kroz političku organizaciju daje “značenje obilježjima za koja se veli da su objektivna” (Šnaper, 1996, 6.
Zbog toga se može reći da sama ideja nacije “nosi” naciju kao političku jedinicu za koju nijedno obilježje populacija, ma kako ga uzimali kao objektivno, nije ni nužno ni dovoljno da suzda naciju” (Šnaper, 1996, 6. Na tome se i temelji kritika “objektivnih definicija” nacije, jer se militantni nacionalisti upravo pozivaju na objektivna obilježja etničkih skupina da bi ove izdejstvovale da budu priznate kao nacije. “Objektivne definicije” nacije zanemaruju kardinalnu činjenicu da zajednička obilježja nacionalnosti: rasa, jezik, kultura, tradicija, nijesu uzrok nego posljedica izgradnje nacije. “Rasa stvara nacionalnosti u mnogim umovima (…) Ali svi ti paradoksi i paralogizmi i sofizmi političke probitačnosti proizvod su jedne osnovne činjenice koju i prevode; nove rase stvaraju se u okviru modernih nacija (…) baš zato što nacija stvara rasu, a vjerovalo se da rasa stvara naciju” (Mauss u Šnaper, 1996, 66).

——————————————————————————–

Stoga genezu same ideje nacije kao političke zajednice možemo pratiti u korelaciji sa promjenom strukture vlasti (kraljevska u parlamentu) a ne samo u vezi sa objektivnim obilježjima etničkih skupina. Poznato je da se vlast ne može vršiti bez odgovarajućih ustanova. “Kolektivne vrijednosti zasnivaju i održavaju zajednički život samo u onoj mjeri u kojoj su institucionalizovane” (Šnaper, 1996, 69). Ideja nacije u Engleskoj se ostvaruje već od XVII vijeka ne preko pojedinaca, već prije svega preko odgovarajućih ustanova (nezavisnih domova, sudova), koje su djelovale u pravcu ograničenja kraljevske vlasti – odnosno, koje su “dovele” kralja u parlament.
Prema tome, o ideji nacije i demokratskoj naciji u stvarnosti se ne može govoriti samo na osnovu slobodne volje građana da žive i djeluju zajedno kao zajednica građana. Ideja nacije dobija puni smisao i postaje djelotvorna samo ako se otjelotvori u institucionalizovanim oblicima društvenog života, to jest u ustanovama. Zbog toga je Njegoš u stvaranju “prvog društvenog poretka” u Crnoj Gori, odmah, na početku svoje vladavine, pristupio stvaranju političkih i kulturnih institucija.

Crnogorci pravoslavne vjere prirodno traže crkvu koja će, između ostalog, biti jedan od kriterijuma njihove nacionalne identifikacije

Ovaj spoj ideje nacije i njene stvarnosti možemo identifikovati na bazi političkog projekta koji u svakoj naciji nastaje iz osobene istorije. Tako se građanska nacija kao apstrakcija konkretizuje kroz politički projekat, u stvari, materijalizuje, imajući u vidu “objektivne” i “subjektivne” elemente konstituisanja jedne zajednice. Glavno sredstvo za realizaciju političkog projekta jeste država. Da bismo procijenili integrativnu sposobnost nacije, moramo imati u vidu: politički projekat, etička i društvena obilježja populacija i državu kao ustanovu preko koje su ove populacije organizovane u naciju. Crnogorska nacija, prema tome, ima perspektivu u integrativnoj sposobnosti za sve populacije koje žive u Crnoj Gori, a ne samo za Crnogorce. Uvažavanje posebnosti svih osnova je za definisanje društvene veze koja se uspostavlja između svih populacija i koja u krajnjem definiše karakter crnogorske nacije kao zajednice građana. Jedino tim korakom prelazimo sa teorije slobode na identifikovanje konkretnih sloboda. Ovim postupkom se lako uočava da američki politički projekat jeste zasnovan na univerzalnim načelima slobode, ali su ga sproveli bijeli anglosaksonski protestanti, pri čemu crnačko ropstvo, ili istrebljivanje Indijanaca ne možemo podvesti pod ideju slobode i oslobađanja.
Ne znači to da je crnce i američke indijance trebalo ostaviti u stanju kakvom jesu, jer politički projekat ne treba da sankcioniše postojeće stanje. Politički projekat mora biti smisaono otvoren to jest dovoljno prostoran za traganje i otkrivanje smisla postojanja pojedinih etničkih grupa i njihovih pripadnika i mogućnosti davanja smisaonog značenja posebnim obilježjima: tradicije, kulture, jezika, religije i sl. Ova obilježja mogu, i moraju, dobijati specifično značenje u okvirima određenog političkog projekta nacije, ali ne smiju biti poništena. Ona traže mogućnosti funkcionisanja i moraju je dobiti, prije, ili kasnije. Što prije, to bolje.
Crnogorci pravoslavne vjere prirodno traže crkvu koja će, između ostalog, biti jedan od kriterijuma njihove nacionalne identifikacije… Crkva, koja ne zadovoljava takvu njihovu potrebu ne može zadobiti njihov legitimitet. Ako Srpska pravoslavna crkva, ne samo ne zadovoljava, već uopšte ne priznaje, negira nacionalni identitet Crnogoraca, naravno da ne može očekivati legitimitet od njih.
Nesporno je da se boja kože ne može promijeniti nikakvom demokratijom. Naprotiv, demokratije i slobode i nema ako se boja kože (i druge odlike) ne primjećuje, ali bitno je kako se primjećuje i kakvo se značenje tome pridaje, pogotovo kakve posljedice to ima po društveni status i standard bijelaca ili crnaca. Sve to možemo podvesti pod ideal – tip Švajcarske demokratije kao sposobnosti da se upravlja različitostima. Inače, borba protiv prirodnih odlika, različitosti i nejednakosti nužno rezultira društvenim nejednakostima.

6. KULTURNA PRIPADNOST I POLITIČKA ORGANIZACIJA:
Upravo na momentu etnokulturnih različitosti i političkog jedinstva, nacija nosi neprestanu unutrašnju napetost. Politički ideal države – nacije zasniva se na načelu podudarnosti kulturne pripadnosti i političke organizacije. Međutim, savremeno društvo i čovjek ispoljavaju potrebu koja dovodi u pitanje državu – naciju i sve više traže neki oblik političke organizacije u kojem bi kulturna pripadnost i politička organizacija prestali da se poklapaju. U tom smislu se predlaže “jedno evropsko pravo građanstva koje bi bilo definisano usklađenim nacionalnim zakonodavcima, usaglašenim s pravima čovjeka i praćenim “ugovorom o pravu građanstva” između populacija koje bi, osim toga, bile slobodne da ostanu privržene nekoj posebnoj kulturi – pod uslovom da društvene prakse potekle iz te kulture nisu neusaglasive s nadnacionalnim načelima prava čovjeka” (Šnaper, 1996, 103). Zadatak je stvaranje društva koje će funkcionisati na jedinstvenom političkom projektu sa različitim kulturama. Društvo može imati jedinstven politički projekat koji će permanentno omogućavati ispoljavanje različitih kultura, ali na način koji neće dovesti u pitanje opštu racionalnost zajednice, opšte dobro, javni interes i javni prostor.

7. FAKTOR ZAJEDNIČKE ISTORIJE:
Ideal – tip nacije ne može zanemariti faktor zajedničke istorije (pogotovo duge) pojedinaca i populacije koje sačinjavaju jednu naciju. U zajedničkoj istoriji se sublimiraju konkretna “objektivna obilježja”, senzibilitet, politička i afektivna mobilnost koju izaziva interiorizacija zajedničkih ustanova, tradicije itd. To je onaj proces u kojem se na specifičan način povezuju pojedinačna obilježja entokulture, antropološki činioci i politički, i koji u svakom konkretnom slučaju daju neponovljiv rezultat. Zbog toga se može reći da razumijevanje nacije na bazi pojedinačnih objektivnih etno – kulturnih obilježja, ili, njihovog prostora zbira (porijekla, jezika, kulture, i dr.) jeste elementarno negiranje istorije, jeste sljepilo za “rad” istorije. Osnovni zadatak istorijske nauke jeste upravo da vaspostavi konkretne i neponovljive pojave i da objasni cjelinu njihovog nastanka, razvoja i promjene. Ako u ideal – tipu nacije zanemarimo faktor zajedničke istorije on ostaje prazna racionalistička konstrukcija bez veze sa stvarnošću. Kontinuitet Crnogorske nacije je sadžan upravo u zajedničkoj istoriji svih populacija koje su živjele na prostoru Crne Gore od Duklje do savremene Crne Gore. Ideal – tip nacije bez faktora zajedničke istorije ne bi nam omogućio da razumijemo ni samu logiku ideje nacije i njen razvoj, njen smisao, a da ne govorimo o pitanju anticipacije, oblika postnacionalne integracije. Jednostavno, time bi naciju pretvorili u neistorijsku kategoriju, vječni oblik političke organizacije ljudi, statičku kategoriju koja blokira istoriju i čovjeka i društvo u njoj.
Takav pristup je sfera ideologije, a ne nauke, odnosno, u njemu je sadržan cilj i interes ideologije, a ne nauke i građana i društva. Ova neistorijska, ideologizirana koncepcija se zasniva na čistim apstrakcijama: opšta ljudska prava, univerzalni karakter proleterijata, klasna svijest univerzalnog karaktera, čovjekova prava, društvena socijalistička svojina i sl. Istorija nam je pokazala kako prkosno odbacuje te dogme i zablude, i kakve užasne posljedice to ima za čovjeka i društvo.

Podgorička skupština nije mogla da poništi zajedničku istoriju crnogorskih plemena i njihovu borbu za stvaranje crnogorske države

Prema tome, mora se shvatiti da zajednička istorija ne nastaje ni iz čije odluke niti na čistoj poljani na kojoj se ređaju, jedno pored drugog – “objektivna obilježja”! Podgorička skupština 1918. donijela je odluku o ujedinjenju Crne Gore sa Srbijom i Jugoslavijom, ali ona nije mogla poništiti zajedničku istoriju crnogorskih plemena, njihovu autohtonu i autonomnu borbu za oslobođenje i stvaranje crnogorske države, niti je mogla “proizvesti” zajedničku istoriju sa svim Srbima raspadnutog srpskog carstva kad te istorije nije ni bilo. Da je bilo, ne bismo mogli govoriti o raspadnutom srpskom carstvu. Posljedice raspada srpskog carstva su sasvim nove pojave koje se ne mogu razumijevati, tumačiti i objasniti “prouzročenom” prošlošću, ponajmanje redukovati na tu prošlost. To bi bilo nepriznavanje istorijskog hoda.
Nije, stoga, dovoljno za razumijevanje jedne nacije egzaktno popisati neke odluke, ma koliko one poželjne i u situaciji razumne bile, i popisati “objektivna obilježja”, te konstatovati njihov zbir, identičnost ili stepen sličnosti sa nekom drugom nacijom. Nacija je uvijek konkretan oblik i konkretna politika koja nastaje iz zajedničke relativno duge istorije kao sublimacija svih etnokulturnih i političkih činilaca što se finalizuje državom. Tako možemo reći da nacija nije samo transcendencija etničnosti političkom organizacijom kao politička jedinica – država preko apstraktnog, političkog društva, nego i društvena stvarnost konkretno upisana u prostor i vrijeme.
Ko može negirati bilo koji od nacionalnih elemenata crnogorske nacije? Prostor i vrijeme Crne Gore su od Duklje do današnjih dana ispunjavale zajedničkim životom multietnokulturalne i multikonfesionalne populacije. One su autohtono i autonomno oblikovale društveni i političi život i organizaciju sa promjenljivom strukturom uticaja pojedinih populacija. Nesporno je da su Crnogorci u kontinuitetu igrali ključnu ulogu u stvaranju i održavanju crnogorske države. Tako je nastala Crnogorska nacija kao društvena stvarnost upisana u prostor i vrijeme koju ne možemo redukovati na bilo koju drugu naciju, pa ni srpsku, bez obzira na određene sličnosti ili identičnosti u pojedinim “objektivnim obilježjima”.

8. PLURALIZAM I JAVNE SLOBODE:
U istoriji nema čistog prostora i vremena od najranijih dana ljudskog postojanja, a kako se istorija odvijala, sve manje ga je bilo. Zbog toga je logika ideje nacije podrazumijevala pluralizam kao prirodni izraz javnih sloboda.
Engleska demokratija se upravo zasniva na ovom principu – političkog predstavljanja glavnih društvenih snaga. Vođena tim principom, ona je “dovela” kralja u parlament. Sama logika ideje nacije upućuje na to da naciju kao političku zajednicu možemo razumjeti, prije svega, sa stanovišta unutrašnjeg oslobađanja građanina – to jest – sa stanovišta suštine i karaktera unutrašnjeg suvereniteta.
Pluralizam polazi od toga da svako ima svoje interese i treba da ima slobodu da ih predstavlja. Ali ta sloboda treba da se realizuje u okvirima političkog prostora regulisanog zajedničkim no-rmama. U tom prostoru se i realizuje ideja nacije kao apstraktno političko jedinstvo legitimisano zajednicom građana i individualizmom svih članova pojedinačno. Nužna pretpostavka moguće relacije i istovremenog pojav-ljivanja individualizma i nacije počiva na ideji da pojedinac – građanin ima sposobnost da se otrgne, djelimično barem, od svojih posebnih korijena, i da pravno stupi u komunikaciju s drugima. “Načelo – a u isti mah i vrijednosti – demokratske nacije zasnivaju se na suprotnosti između univerzalizma građanina, i, specifičnosti privatnog čovjeka, člana građanskog društva” (Šnaper, 1996, 124). Nacija razvija čovjeka pojedinca time što ga osposobljava da napravi prekid sa datošću to jest što ga osposobljava da toj svojoj datosti da novo značenje, i za sebe i za druge. Prema tome, ne radi se o potpunom prekidu sa svojim etnokulturalnim korijenima već o uspostavljanju nove veze upravo sa tim korijenima. I po tome je nacija par exellance istorijska kategorija – nemoguća u okviru datosti etniciteta.

9. NACIJA I VLAST:
Svi istaknuti elementi: pluralizam, građ-ansko pravo, pravna država, zajednička istorija, sloboda na određenom prostoru i u određeno vrijeme, upućuju na zaključak da logika građanske nacije legitimiše dolaženje na vlast: vrijeme vlasti. S obzirom na to da se vlast odnosi na cjelinu života jasno je da društvena predmetnost nacije ne obuhvata samo političku sferu kao zajednički prostor. “Postojanje zajednice građana – istovremeno kao načela funkcionisanja i kao zajedničkog ideala – legitimiše pravila prema kojima upravljači stižu na vlast i doprinose da se između pojedinaca i grupa raspodijele trgovinska dobra (prihodi, baštine, usluge), ili nematerijalna dobra (sigurnost, zdravlje, obrazovanje, korišćenje javnih usluga), regulišu sukobi koje neizostavno izaziva to raspodjeljivanje i potvrđuje nezavisnost i volja nacije među drugim političkim jedinicama. Ovo podrazumijeva da građani poštuju zakone i Ustav, to jest pravila u upravljanju i funkcionisanju javnim dobrom, u širem smislu riječi, što obuhvata politiku – borbu za stizanje do vlasti i vršenje te vlasti – ali i skup pravila koja upravljaju odnosima između pojedinaca, pravnih podanika, u porodičnim, ekonomskim i društvenim odnosima” (Šnaper, 1996, 129).
Svi naznačeni elementi nacije kao zajednice građana znače da javni prostor koji stvara nacija nužnošću svoje logike mora da ostane mjesto političkog jedinstva i zajedničkog političkog projekta. U ovom kontekstu ni političke stranke ne treba da budu izraz samo regionalnih, religijskih ili etničkih partikularizama. One mogu prevladati ove ograničenosti jedino ako uspiju da svoje članstvo saznajno, obrazovno, svjesno i emotivno uzdignu na nivo građanina. To, nijednog momenta ne znači negiranje multietničkokulturalnog i multikonfesionalnog društva. Naprotiv, ono je upisano u samu definiciju nacije. Ono nije ukinulo etničke skupine, nego je kao posljedicu imalo i to da druga pripadništva, doži-vljena kao prirodna – čak i ako su, kao i nacije, prozvod istorijske konstrukcije, iznova protumači kao “etnička” (Šnaper, 1996, 133).
Ovo tumačenje “etničkog” iznova mora se shvatiti u dva smisla:
1) “etničko” u naciji samo po sebi dobija novo značenje i novi smisao;
2) svako “etničko” u konkretnoj multietnokulturalnoj i multikonfesionalnoj strukturi određene nacije dobija specifično značenje i specifičan smisao.

——————————————————————————–

I u prvom i u drugom slučaju riječ je o uživljavanju i proživljava-nju “etničkog” u okviru zajednič-kog političkog projekta kojim se održava političko jedinstvo složene strukture jednog društva kao zajednice građana. Nijedno društvo ne može postići svoju stabilnost i imati demokratski karakter koje gradi svoj politički projekat na principu asimilacije i gušenju etnokulturnih identiteta koji objektivno čine sadržaje njegove strukture. Ali, isto tako nijedno društvo nema perspektive u kojem pojedine etničke skupine (većinske ili manjinske) hoće da svoj identitet izdignu do nivoa posebnog političkog projekta, to jest svoj etnicitet izdignu na nivo nacije. Time se razbija zajednički politički projekat, građanin redukuje na pripadnika etničke skupine, građansko pravo na pravo etničke datosti. Direktno, to društvo ide ka zatvaranju etničkih skupina u sebe, ka regresu i stagnaciji. Posljedice tako retrospektivnih tendencija nijesu vezane samo za društvo koje inauguriše takav pristup, već i za druga društva u bližem i daljem okruženju. Znači, etnokulturalne posebnosti ne smiju da budu osnov političkog, partikulariteta, posebnog političkog identiteta priznatog kao takvog u javnom prostoru. “Taj prostor mora da ostane mjesto političkog jedinstva i zajedničkog političkog projekta – bez čega bismo se našli u libanskoj situaciji gdje je Ustav organizovao zajednički život “udruženih manjina”, gdje su “Zajednice” kao nosioci javnog prava, raspolagale sopstvenim predstavljanjem zajemčenim na svim nivoima političke i administrativne organizacije. Te ustavne uredbe i pripremile su urušavanje države i doprinijele rastakanju nacionalnog identiteta u korist isključivog pripadništva zajednicama” (Šnaper, 1996, 135).

——————————————————————————–

Ovdje se logika nacije okreće u obrnutom smjeru, umjesto da logika nacije kao regulatorna ideja i načelo politike bude osnova političkog projekta, smisaoni osnov postaju partikularizmi etničkih interesa i njihova logika. U toj situaciji jasno je da ne može biti zajedničkog javnog prostora, opšteg dobra, zajedničkog političkog projekta, i naravno, zajedničke države. Tu se ne može govoriti o građanskom pravu jer je ono onemogućeno etničkim pravom. Etničko pravo zatvara građansko pravo jer mu ne dozvoljava da izađe iz etničke datosti. Etničko pravo daje pripadniku etničke skupine samo etničku moć, a ne građansku moć kao što to čini građansko pravo. Logika nacije je obrnuta u tom smislu što je građansko pravo osnov iz kojeg proizilaze etnokulturna prava bilo da se radi o većinskoj ili manjinskoj etničkoj grupi. To znači da ne mogu proizići ona etnička prava koja narušavaju logiku građanskog prava. Tako se načelo upotrebe četiri jezika u Švajcarskoj izvodi iz karaktera javnog prostora kao nužnost za funkcioni-sanje demokratije uprkos raznovrsnosti kultura. Jezik se dalje javlja kao sredstvo istorijskog i političkog kolektiviteta jednog društva. Tako je i sa drugim partikularnim etnokulturalnim obilježjima. Pitanje je kakvo značenje imaju u funkciji stvaranja i održavanja jednog političkog kolektiviteta.

Crnogorska država je sredstvo za ostvarenje političkog projekta koji ispoljava cjelinu građanskog bića, svih stanovnika Crne Gore

10. KONSOCIJATIVNA DEMOKRATIJA:
S obzirom na to, osnovu savremenog društva čine nacionalne države sa multietnokulturalnom i multikonfesionalnom strukturom, tip takozvane “konsocijativne” demokratije obećava najveću stabilnost. Konsocijativna demokratija je u stvari vršenje vlasti adekvatnim učećem svih potstruktura multietnokulturalnog i multikonfesionalnog društva na bazi zajedničkog političkog projekta. Bitno je da svaki elemenat bude u funkciji integracije zajednice. Konstitutivno pravo jedne grupacije da natjera druge da poštuju njene životne interese jeste suštinski u funkciji integracije. Bez poštovanja životnog interesa svake grupacije nema demokratske zajednice. “Ontološka sigurnost” svake etnokulturalne grupe mora biti kvantitativno i kvalitativno obezbijeđena. U kvantitativnom smislu svaka etnokulturalna grupacija treba da bude adekvatno zastupljena u strukturi vlasti, a u kvalitativnom smislu, svaka etnokulturalna grupacija treba da bude u poziciji očekivanja stabilnosti svog etnokulturalnog identiteta i stabilnosti materijalnog i društvanog okruženja. Navodeći primjere Austrije, Belgije, Holandije i Švajcarske, Šnaperova ističe da su za tako uspješno organizovanu demokratsku vladavinu potrebna četiri uslova: “svaka grupa predstavljena je u političkoj eliti, postoji uzajamno pravo veta, koje joj omogućava da natjera druge da poštuju ono što ona smatra svojim životnim interesima, svaka grupa predstavljena je u administraciji i dobija dio javnih fondova srazmjerno svojoj brojnosti; zadržava pravo da upravlja svojim poslovima” (Šnaper, 1996, 137 – .
Zasnivanje i funkcionisanje ovog tipa demokratije vezano je za postojanje jedne jedinstvene političke elite koja je “potekla iz svih grupa, koja primjenjuje ova nepisana pravila i dijeli isto poimanje svijeta i isti sistem vrijednosti” (Šnaper, 1996, 138). Ipak, konsocijativne demokratije ne može biti ako ne postoji “zajedničko dobro, zasnovao na istom porijeklu i istom shvatanju svijeta” (Šnaper, 1996, 138). Ovdje je sasvim jasno da konsocijativnu demokratiju kao demokratsku naciju možemo zasmisliti samo u slučaju ako je obrazovana od pojedinaca – građana koji su ujedinjeni samopoštovanjem jednog političkog ugovora. To znači da su pripadnici etnokulturalnih skupina transcendovali svoj etnički partikularitet građanskim.
Pripadnici etničke skupine prihvataju ulogu građanina u svom ponašanju prema pripadnicima svoje etničke skupine, u odnosu na pripadnike drugih etničkih skupina, u odnosu na državu, u odnosu na zajednicu građana, u javnom prostoru i društvenom životu opšte. Jednostavno rečeno nacija je zajednica u kojoj građanska veza ujedinjuje ljude.
Crnogorska nacija je očigledan primjer autohtonog i autonomnog konstituisanja borbom, otporom, samoorganizovanjem zajedničkog života do nivoa politike jedinice, odnosno države. Jedini modus vivendi opstanka stanovništva na prostoru Crne Gore bio je ujedinjenje crnogorskih plemena, stvaranje jedinstvene organizacije, institucija politike i kulture, države – svih onih elemenata koji čine jednu jedinstvenu političku jedinicu – prema unutra i prema spolja – a to znači naciju. Tako je velika istina da je crnogorska nacija stvarala crnogorsku tradiciju a ne obrnuto – tradiciju zajedničkog života na prostoru Crne Gore. Taj proces je obuhvatao manje ili više, sve etnicitete koji su živjeli na prostorima Crne Gore i u vremenu njene vjekovne borbe i otpora. Kontinuitet zajedničkog života i zajedničke borbe, na unutrašnjem i spoljnjem planu, neprestano je potvrđivao istinu da svaka etnička skupina mora da prevlada sebe kao etničku, ako hoće da postane nacija, jer nijedna etnička skupina ne može postati nacija i ostati etnička skupina.
Crnogorci su interiorizovali Crnu Goru kao opšte dobro koje moraju dijeliti sa svim drugima koji žive u njoj: Srbima, Muslimanima, Albancima, Hrvatima i drugima. Istorijski proces ovog odnosa produkovao je crnogorsku naciju kao novu društvenu realnost u pojmovnom i kategorijalnom određenju.
Građanska veza kao suština nacije svugdje je rezultat konkretnog, istorijskog procesa i zavisno od konkretnih okolnosti, negdje u suštini endogenog karaktea, a negdje mogu spoljne sile odigrati presudnu ulogu. To ne znači da možemo reći da su negdje nacije prirodne, a negdje vještačke tvorevine. “Ono po čemu se razlikuju nacije Sjeverne Amerike i Zapadne Evrope od nekih zemalja u ostatku svijeta koje su se nedavno konstituisale u nacije – političke jedinice, nije suprotnost prirodno – vještačkog, nego broj formalnih građana koji su istinski interiorizovali ideju da postoji jedno opšte dobro i nužnost da se poštuju njegova pravila funkcionisanja, koja ga sačinjavaju” (Šnaper, 1996, 142).
Prema tome, nacija nije vještačka tvorevina, već na određenom stupnju razvitka čovjeka i društva prirodnija nego etnija sa stanovištva cjeline, ljudskog bića i potrebe koju ono ima kao biće zajednice za sve savršenijom i savremenijom zajednicom. Naravno, to automatski pretpostavlja i istorijsku prelaznost same nacije to jest i njenu promjenljivost.
U tom smislu možemo i nacionalizam označiti samo u određenom istorijskom kontekstu u kojem protivno logici građanske veze određena etnička skupina ili vjerska grupa hoće da to svoje obilježje izdigne, na nivo nacije, to jest da redukuje građansko pravo na etničko pravo, šire posmatrajući da redukuje građansko biće na etničko biće i na osnovu toga uspostavlja odnose sa drugim građanima i etničkim grupama. Radi se o nepoštovanju opšteg dobra, razbijanju političkog prostora, u krajnjem, razbijanju jedne nacionalne države. Unutrašnja rasparčanost naravno onemogućava vođenje konzistentne spoljne politike.
Nacija time što se temelji na opštem dobru i što ne zatvarajući javni prostor obezbjeđuje jedinstveni politički projekat, jeste par excellance otvorena zajednica i, naravno, otvorenija od bilo koje etničke skupine.
Politički projekat se ne smije redukovati na politički sistem i političku strukturu, usko shvaćenu. Politički projekat kao nacionalni projekat mora izražavati cjelinu građanskog bića i cjelinu zajednice uspostavljene na osnovu građanske veze. Crnogorska država je u tom kontekstu sredstvo za ostvarenje političkog projekta koji ispoljava cjelinu građanskog bića svih stanovnika Crne Gore, Crnogoraca, Srba, Muslimana, Albanaca, Hrvata. Nacionalni projekat crnogorski sadrži opšte dobro, opšti interes i predstavlja javni prostor za čitavu Crnu Goru kao političku jedinicu.

Pacifička vokacija nacije usklađuje razlike koje redukovane na etničke datosti neizbježno proizvode sukobe

11. DVA REALITETA ZAJEDNICE:
Problem funkcionisanja jedinstvenog nacionalnog projekta, ipak, nije jednostavan. Ideal – tip nacije nikad nije ostvaren u konkretnim oblicima nacionalne države: “Nacionalna država nikad nije uspjela da na isključiv način mobiliše populacije oko nekog specifičnog političkog projekta, niti da do kraja nametne ponašanje skopčano s prednošću vrijednosti građanina nad vezama zajedništva” (Šnaper, 1996, 153).
Kolosalna sociološka činjenica: svako udruživanje ima dva realiteta u značenju i značaju, te smislu: a) udruživanje sa stanovišta društvenih odnosa i institucija, i b) udruživanje u generičkom smislu.
Gdje je uzrok nespornoj činjenici da država nacija nikad nije uspjela da na isključiv način mobiliše populacije oko nekog specifičnog političkog projekta, odnosno da do kraja nametne ponašanje skopčano sa prednošću vrijednosti građanina nad vezama zajedništva. Zašto pripadnici pojedinih etničkih grupa ne prihvataju prednosti vrijednosti građanina u odnosu na svoje pripadništvo zajednici etničke grupe. Mogući su razni odgovori: ponuđeni politički projekat nema istinski građanski karakter – karakter opšteg dobra, opšteg interesa i javnog prostora, već je redukovan pod uticajem monopola većinske grupacije koja državu inauguriše iznad nacije. U takvoj situaciji politički projekat ne može biti prihvatljiv od onih grupacija koje u njemu ne zadovoljavaju svoje potrebe i interese. Nacionalni projekat neće biti prihvaćen ni od većinske etničke grupacije, ako ona nije prevladala svoju etničku datost, ograničenost, i u tom slučaju ne može da se odrekne monopola koji joj daje ta ograničenost. Nacionalni projekat neće biti prihvatljiv za manjinske etničke grupe koje, takođe, nijesu prevladale svoju etničku datost i ograničenost, pa u toj ograničenosti svoju perspektivu vide samo u pripajanju državi – matici, a ne u državi u kojoj žive.
Da li je ove protivrječnosti uopšte moguće riješiti. “Postoji suštinska protivrječnost između univerzalnog načela na koje se poziva građanska nacija i djelovanja svake takve nacije da potvrdi svoju specifičnost spram drugih, najčešće protiv drugih” (Šnaper, 1996, 154). Problem ove neprestane napetosti između univerzalnog i partikularnog proizvodi sama ontologija čovjeka i društva. Pitanje je da li na bazi univerzalnog načela na kojem se temelji građanska nacija, čovjek može naći smisao svog postojanja. Vidimo da univerzalistička ideja građanstva hoće da ima za svoju realizaciju univerzalni politički projekat, ali u isto vrijeme svaka građanska nacija hoće da pokaže svoju specifičnost u odnosu na druge, da bude svaka nova nacija u odnosu na druge.
Očigledno je da “prevazilaženje posebnih korijena političkim društvom – apstraktnim, bezličnim ne podrazumijeva potiskivanje tih korijena, to nesumnjivo nije ni mogućno ni poželjno” (Šnaper, 1996, 189). Na ovoj relaciji je unutrašnja suprotnost nacije, koja je i čini istorijskom kategorijom. Nacija ne može na osnovu prava građanstva vršiti asimilaciju etnokulturnih grupa koje je čine.
Pravo građanstva ne podrazumijeva i kulturnu identičnost i u tome je upravo značajna mogućnost da se ne poklapaju politički i kulturno. Razlika u kulturi ne znači i nejednakost u pravu građanstva. Naprotiv, upravo razlika u kulturi treba da bude sankcionisana pravom građanstva, jer je pravda upravo u poštovanju razlika. Iz toga proizilazi pacifička vokacija nacije, jer ona treba na miran način da usklađuje razlike koje redukovane na etničke datosti neizbježno moraju proizvoditi sukobe.

——————————————————————————–

Prema tome, ideal – tip nacije ne treba razumijevati samo na bazi apstraktnog prava građanstva kojim se transcendira etnokulturalna datost ili determinizam rođenja, već upravo na pravu građanstva kojim se sankcionišu etnokulturne razlike i pronalazi modus vivendi njihovog zajedničkog života. Nacija u tom slučaju može biti realna i voditi ka uspostavljanju moderne zajednice građana. Na taj način ideal – tip nacije može uspostavljati veze sa stvarnošću, to jest, usmjeravati društvenu stvarnost na principu partikularističkog univerzalizma. Dijalektika partikularističkog univerzalizma omogućava balansiranje napetosti “upisanih u definiciju nacije, između apstraktnih građana i učesnika u ekonomskom i društvenom životu” (Šnaper, 1996, 210). Ovdje ne samo da se daje sadržaj apstraktnom pojmu prava građanstva, ovdje se otkriva i njegova logika. A, logika je, da se pojedinac – građanin, svojim etnokulturnim i socijalnim odlikama, koristi kao građanskim pravima.

Logika nacije daje prednost onome što se razvija, a razvoj je nezamisliv bez neposrednog spoja logosa i istorije

Prema tome, ideal – tip nacije ne treba razumijevati samo na bazi apstraktnog prava građanstva kojim se transcendira etnokulturalna datost ili determinizam rođenja, već upravo na pravu građanstva kojim se sankcionišu etnokulturne razlike i pronalazi modus vivendi njihovog zajedničkog života. Nacija u tom slučaju može biti realna i voditi ka uspostavljanju moderne zajednice građana. Na taj način ideal – tip nacije može uspostavljati veze sa stvarnošću, to jest, usmjeravati društvenu stvarnost na principu partikularističkog univerzalizma. Dijalektika partikularističkog univerzalizma omogućava balansiranje napetosti “upisanih u definiciju nacije, između apstraktnih građana i učesnika u ekonomskom i društvenom životu” (Šnaper, 1996, 210). Ovdje ne samo da se daje sadržaj apstraktnom pojmu prava građanstva, ovdje se otkriva i njegova logika. A, logika je, da se pojedinac – građanin, svojim etnokulturnim i socijalnim odlikama, koristi kao građanskim pravima.
Jednostavno, etnokulturne odlike i socijalne potrebe izlaze iz okvira etničke datosti, dobijaju šire prostore u okviru opšteg dobra, opšteg interesa i u okviru javnog prostora šire slobode ispoljavanja i mogućnosti funkcionisanja. Tako možemo govoriti o socijalnom pravu građanstva, etničkom pravu građanstva, kulturnom pravu građanstva, istorijskom pravu građanstva, religijskom pravu građanstva, običajnom pravu građanstva, i tako dalje.
Na ovaj način, nacija stvara novi tip čovjeka – građanina, kojem etnička pripadnost nije više “prirodna” pripadnost, odnosno, koji svoju potrebu pripadništva zajednici zadovoljava na nov način, pa i etničkog pripadništva. Znači, ne odriče se svog porijekla i pripadništva po toj osnovi, ali se koristi širim mogućnostima njenog zadovoljavanja, koje mu pruža nacija kao razvijeniji oblik zajednice.
Crnogorska nacija ne “traži” ni od jednog Srbina, Muslimana, Albanca, Hrvata koji žive u Crnoj Gori da se odriču svog etnokulturnog i vjerskog identiteta, ali “traži” da tu svoju potrebu zadovoljavaju na nov način u odnosu na način na koji to čine njihovi etnički srodnici u državi matici ili nekoj drugoj državi. Etnokulturni identitet Albanaca u Crnoj Gori ne može biti doveden u pitanje, ali on ne može biti zadovoljen na istovjetan način kao da taj Albanac živi u Albaniji. Tako je i sa svim pripadnicima etničkih skupina koji žive u Crnoj Gori. Etnokulturni identitet Albanaca u Crnoj Gori mora biti zadovoljen u skladu s racionalnošću i smisaonošću opšteg dobra, opšteg interesa i javnog prostora crnogorskog društva što se definiše jedinstvenim političkim projektom. Na ovoj osnovi crnogorska nacija mora ostvarivati ideju nacije. Jer, “ideja nacije ne bi se mogla zasnivati samo na racionalnoj i univerzalističkoj težnji prava građanstva, niti bi mogla da izbjegne pozivanje na emocije skopčane sa istorijskom i kulturalnom osobenošću svakog nacionalnog identiteta” (Šnaper, 1996, 211).

12. DVA POJMA NACIJE:
Neminovna povezanost građanskog i etnokulturnog u konstituisanju nacije pokazuje da je sasvim pogrešno iz različite strukture uticaja pojedinih elemenata u stasavanju pojedinih nacija, zavisno od sklopa istorijskih okolnosti, suprotstavljati dva pojma nacije: građansku i etničku naciju.
Suprotstavljenost ova dva pojma, dvije ideje nacije, uslovljena je ne samo istorijski nego i ideološki. Istorija zapada i istorija istoka Evrope je u osnovi dva pojma nacije. Na zapadu (Engleska, Francuska, Španija) monarsi su objedinjavali i proširivali teritoriju na kojoj su vršili vlast već od kraja srednjeg vijeka. “Protiv vlasti feudalaca i protiv narodnih pobuna, kraljevi činovnici, pravnici i vojnici postepeno su izgradili državu, u tijesnoj simbiozi sa nacijom” (Šnaper, 1996, 213). Tu je djelovao, nesporno i spoj dinastičkog i religioznog. U Njemačkoj i Italiji kulturna pripadnost je igrala primarnu ulogu u stvaranju jedinstva na državnoj odnovi. U njihovoj svijesti je upravo taj momenat ostao najuticajniji faktor u stvaranju političkog jedinstva, odnosno, države i nacije.
Na osnovu toga što postoje dva tipa istorije građenja evropskih nacija, pogrešno bi bilo izvesti zaključak da postoji dvojaka ideja nacije. Postoji jedna jedina ideja nacije, kako s pravom tvrdi Šnaperova. Nacija ima jednu jedinu ideju i njenu logiku. Njen spoj sa istorijom je specifičan u svakom konkretnom slučaju. U tom spoju možemo identifikovati tipološke oblike kao što su “građanska nacija” u kojoj je država odigrala prethodničku ulogu, i “etnokulturnu naciju” u kojoj je političko jedinstvo kasnije ostvareno, pa su etničko porijeklo, kultura, jezik, religija odigrali primarnu ulogu. Međutim, jedna jedina je logika nacije: transcendovanje etničke datosti i “proizvodnja” građanina i političke organizacije u formi države koja njemu odgovara. Prema tome, etnička ideja nacije u analitičkom smislu ne postoji. Jedna etnička grupa sama po sebi, kao etnička grupa, ne može izgraditi naciju. Etnička grupa mora prevazići sebe, naći smisao postojanja van sebe. Etnička grupa može izgraditi naciju samo sa drugima i može opstati samo sa drugima. U tome je logos nacije.

——————————————————————————–

Na osnovu toga što postoje dva tipa istorije građenja evropskih nacija, pogrešno bi bilo izvesti zaključak da postoji dvojaka ideja nacije. Postoji jedna jedina ideja nacije, kako s pravom tvrdi Šnaperova. Nacija ima jednu jedinu ideju i njenu logiku. Njen spoj sa istorijom je specifičan u svakom konkretnom slučaju. U tom spoju možemo identifikovati tipološke oblike kao što su “građanska nacija” u kojoj je država odigrala prethodničku ulogu, i “etnokulturnu naciju” u kojoj je političko jedinstvo kasnije ostvareno, pa su etničko porijeklo, kultura, jezik, religija odigrali primarnu ulogu. Međutim, jedna jedina je logika nacije: transcendovanje etničke datosti i “proizvodnja” građanina i političke organizacije u formi države koja njemu odgovara. Prema tome, etnička ideja nacije u analitičkom smislu ne postoji. Jedna etnička grupa sama po sebi, kao etnička grupa, ne može izgraditi naciju. Etnička grupa mora prevazići sebe, naći smisao postojanja van sebe. Etnička grupa može izgraditi naciju samo sa drugima i može opstati samo sa drugima. U tome je logos nacije.
Međutim, nacija se ne može izgraditi samo na građanskom momentu i zbog toga ona kao istorijska kategorija nije postala univerzalni oblik političke organizacije. Uost-alom, to bi bilo blokiranje same logike nacije. Logika nacije daje prednost onome što se razvija, a razvoj je nezamisliv bez neposrednog spoja logosa i istorije.