Vladimir Jovanović
CRNOGORCI I „RASE EVROPE”
U arealu dinarskog tipa Crnogorci su izuzetak, jer među njima dominira od ostalih „dinaraca” izolovana, različita antropološka grupa sa srodnicima na sjeveru Evrope. Ovo je rezime Karltona Stivensa Kuna iz jednog poglavlja njegove knjige „Rase Evrope” štampane 1939. godine.
Kun je doajen američke antropologije. Doktorirao je 1928. na Harvardu, gdje je kasnije predavao. 
Tokom karijere je preduzeo terenska istraživanja od Albanije, Etiopije, Jemena, Iraka, Irana, Sirije, Avganistana, Australije, do centralne Afrike, Sijera Leonea i Čilea. U Američku akademiju nauka je primljen 1952. a bio je i predsjednik Američke asocijacije fizičkih antropologa. Osim knjige „Rase Evrope”, Kun je autor knjiga „Priča o čovjeku” (1955), „Porijeklo rasa” (1962), „Savremene rase čovjeka” (1965), itd.
Djelo „Rase Evrope” proteklih decenija interno nije bila nepoznato nakadašnjoj jugoslovenskoj naučnoj zajednici, uključujući Kunove nalaze o različitosti biofizičkih karakteristika većeg dijela Crnogoraca u odnosu na dinarski tip. No, koliko smo uspjeli provjeriti, široj javnosti u popularnoj formi na „Rase Evrope” nije skrenuta pažnja, premda je u specijalizovanim antroploškim spisima pominju u popisima korišćene literature.
„STAROCRNOGORSKI TIP KONCENTRISAN
U ETNIČKO SREDIŠTE CRNOGORSKE
NACIJE”: Karlton Kun (1904-1981)
O antropološkom biću ne samo Crnogoraca, već i svih naroda koji naseljavaju balkansko zaleđe Jadranskoga mora, napisani su relativno brojni radovi. Francuz ruskog porijekla, Žozef Deniker, utemeljio je u svom djelu „Rase i narodi na zemlji: elementi antropologije i etnologije” iz 1886. posebnu „jadransku rasu”, u koju je ubrojao i Crnogorce. Naziv „jadranska rasa” ubrzo je zamijenjen u dinarski tip i kao takav se isključivo pominje.
Teze o „dinarskom tipu”, odnosno jedinstvenom rasnom osnovu Slovena od južnih Alpa do Ohridskoga jezera, korišćene su i za dalekosežne političke poduhvate, poput stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Razvijajući svoju „antropogeografsku” i „etnogeografsku školu”, Jovan Cvijić, kao predsjednik geografske sekcije srpske delegacije na Versajskoj konferenciji, nije skrivao da je preko dinarskog tipa zapravo radio na „naučnom dokazivanju” opravdanosti Kaljevine SHS.
U vrijeme kada je Karlton Kun pisao „Rase Evrope”, već su postojali rezultati terenskih ispitivanja u Crnoj Gori, sa egzaktnim mjerenjima, koj je objavio američki naučnik Robert V. Erik u članku „Neki komentari o rasnoj istoriji Crne Gore u svijetlu arheoloških, istorijskih, etnografskih i antropometrijskih podataka”. Nezavisno od Erika, Čeh Jan Valšik takođe je na Durmitoru i desnoj obali Tare obavio antropometrijska mjerenja; rezultate je 1937. sabrao u članku „Antroploška studija Crnogoraca sa Durmitora”.
U poglavlju „Rasa Evrope” naslovljenom „Savremeni Sloveni: Srbi, Hrvati i Slovenci”, objašnjavajući ondašnju političku konstelaciju, Kun s njom u vezi piše da su „pod pojmom Srbi uključeni, međutim, raznovrsni narodi”, pa izdvaja „prave Srbe”, zatim Crnogorce, Bosance, te katolike iz Hercegovine i Dalmacije. O antropologiji Crnogoraca Kun konsultuje nalaze Valšika, zatim Eugena Pitarda, Artura Haberlanda, Uga Vrama, Branilsava Maleša, no centralna je interpretacija rezultata do kojih je došao Robert Erik. Kun napomjnje da je koristio ne samo zbirne rezultate objavljene u citiranom Erikovom članku, nego i detaljnju antropometrijsku građu prikupljenu u Crnoj Gori.
CRNOGRCI KAO POSEBAN ANTROPOLOŠKI TIP:
„Rase Evrope”, originalna naslovnica
„Podaci na osnovu kojih slijedi antropometrisjki rezime”, piše Kun, „u velikoj mjeri zasnivaju se na neobjavljenoj seriji više od 800 Crnogoraca koje je mjerio gospodin Robert V. Erik i ovdje se koriste sa njegovim odobrenjem”.
MAPA IZ KNJIGE KARLTONA KUNA:
Crna Gora, okružena „dinarskim tipom”, grafički identična zona
sa udaljenim srodnicima na sjeveru Evrope
Upravo na području sjeverne Njemačke i djelovima Poljske, u gornjem toku rijeke Labe (Polablju), dr Radoslav Rotković je identifikovao pradomovinu Crnogoraca. U knjizi „Odakle su došli preci Crnogoraca” (1996) publikovao je zapanjujući broj tamošnjih toponima podudarnih sa postojećim širom savremene Crne Gore, no Karltona Kuna i knjigu „Rase Evrope”, niti Borebi tip – nije pominjao.
Međutim, Kunov rad posredno konsultuje etnolog dr Špiro Kulišić u svojoj poznatoj studiji „O etnogenezi Crnogoraca” (1980). Kulišić piše da je „u nauci već konstatovano da većina Crnogoraca predstavlja mješavinu dinarskog i praistorijskog Borreby tipa, krupnog tijela, krupne glave i širokog lica”, pri čemu se poziva na radove francuskih i italijanskih naučnika iz 1950-ih koji su, u stvari, samo citirali ili razradili Kunovo djelo.
Antropolog dr Božina Ivanović (1931-2002) u svojim radovima, poput članka „Antropogeneza i adaptacija Crnogoraca” (objavljen u „Glasniku Antropološkog društva Jugoslavije”, 1999) saglasan je sa Kunovom tezom o brahikefalizaciji, štaviše, Ivanović je pisao da se savremeni Crnogorci „po nekim morfološkim karakteristikama ekstremno razlikuju od susjednih slovenskih i neslovenskih grupacija”. No, Kuna je ubrojao u one koji su antropološka ispitivanja Crnogoraca navodno najčešće obavljali „bez egzaktnih antropometrijskih i antroposkopskih podataka”. Na osnovu novijih arheoloških istraživanja, Ivanović je dokazivao antropogenetski kontinuitet savremenih Crnogoraca sa najstarijim stanovništvom na našem području, itd.
Karlton Kun u zaključku razmatranja o Crnogorcima ostavlja otvoreno pitanje porijekla starocrnogorskog tipa, odnosno, uzdržan je od odgovora na enigmu očigledne povezanosti sa hiljadama kilometara udaljenim Borebi tipom na sjeveru Evrope:
„Dosad nema evidencije za dokazivanje ili opovrgavanje prisutnosti mlađeg paleloita evropskog rasnog soja u ovoj regiji. Znamo malo ili ništa od predistorije arheologije u Crnoj Gori. Kako je taj soj dobila Crna Gora, daleko od ostalih centara preživljavanja, problem je koji se ne može riješiti bez dodatnih činjenica”.
