Crnogorci protiv dinastije – Dr Živko Andrijašević

Beogradska štampa 1904. objavila da je Nikola trovač, vampir i davitelj


U pojedinim djelovima Crne Gore, ili preciznije, u dijelu koji istoričari romantičarske škole zovu crnogorskim Brdima, postoji tradicionalni animozitet prema dinastiji Petrović-Njegoš. Istorijsko izvorište tog animoziteta uglavnom su dva kontroverzna događaja: navodno nasilje nad bjelopavlićkim ženama u manastiru Ostrog (1854) i pohara Kuča (1856). Krivcem za “ostroški slučaj” plemenska istorija je označila knjaza Danila, a njegovog brata, vojvodu Mirka, smatra najodgovornijim za tzv. poharu Kuča. Iako su istoričarima uglavnom poznate činjenice u vezi sa ovim događajima, njihova plemenska verzija, koja dva čuvena Petrovića prikazuje nasilnicima, i dalje dominira u svijesti ljudi. Pod uticajem takve svijesti mnogi će i danas ustvrditi da su knjaz Danilo i njegov brat Mirko bili surovi prema Bjelopavlićima i Kučima, ali se nijednom neće zapitati: zašto je knjaz Danilo morao da šalje vojsku na Kuče i Bjelopavliće? Naravno, zna se da su vojne ekspedicije protiv Bjelopavlića i Kuča preduzete zbog postojanja snažnog turskog uticaja u ovim plemenima.
Nepobitni istorijski izvori svjedoče da su u periodu od 1853. do 1856. mnogi Kuči i Bjelopavlići, među njima i oni najugledniji, pristupili ruci skadarskog Osman-paše. Uticaj Crne Gore u ove dvije važne pogranične oblasti (jedna prema Podgorici, druga prema Skadru) time je bio ozbiljno doveden u pitanje. Knjaz Danilo je najprije sa nekoliko pisama pokušao da brđanske turkofile odvrati od Osman-paše, a kada njegove poslanice nijesu dale željeni rezultat, knjaz je na Brđane poslao vojsku. Prema tome, nijesu se Bjelopavlići i Kuči sukobili s Petrovićima braneći svoju čast, nego su se Petrovići sukobili s njima da bi ih od nečasnih stvari odučili. Naravno, plemenska istorija, jasno je zbog čega, oba događaja prikazuje kao posljedicu nasilničke prirode dvojice Petrovića. I sve dok takva istorijska vizura postoji, današnji potomci ovih turskih saveznika iz Brda mogu držati u pozlaćenom ramu svoje nesolidne pretke. Na taj način turski prijatelji iz opjevanih plemena, umjesto jedinice iz “istorijskog vladanja”, dobijaju oreol žrtava i stradalnika, a istinski borci za crnogorsku nezavisnost, Danilo i Mirko, postaju nasilnici i tirani.
Naravno, dvojica velikih Petrovića – Danilo i Mirko, nijesu baš bili državnici mirotvoračkog profila. Da su prilikom obračuna sa turskim pristalicama u Brdima Petrovići bili netaktični, isključivi, surovi i ponekad nepravedni, ne treba ni sumnjati. Pa ipak, nije njihov katunski mentalitet glavni uzrok takvog odnosa prema pobunjenicima iz Brda, već je glavni uzrok sama priroda političkih obračuna s veleizdajnicima. Kada se država obračunava sa svojim životnim neprijateljima, onda tu, po prirodi stvari, nema mnogo suptilnosti i obzira. Tako je to i kod najcivilizovanijih naroda, a ne samo kod Balkanaca iz plemensko-patrijarhalnog kruga. Uostalom, da su se neki Kuči i Bjelopavlići borili protiv zvanične vlasti novinama i brošurama, vjerovatno bi im vojvoda Mirko razvalio štampariju, ali budući da su se Cetinju pokušali suprotstaviti oružjem, sudbinu koja ih je snašla sami su izazvali. Ni Kučima ni Bjelopavlićima Petrovići nijesu krivi što su između Cetinja i Skadra, izabrali Skadar. Država čijem su stvaranju nesumnjivo doprinijeli, surovo ih je kaznila zbog počinjene izdaje. Iako su Petrovići ponajmanje krivi za njihov nesrećni izbor, animozitet prema ovoj državotvornoj dinastiji postoji do današnjeg dana.
Za razliku od Danila i Mirka, animozitet prema kralju Nikoli ima dominantno izvorište u političkoj, a ne plemenskoj svijesti. Kraljevi protivnici uglavnom mu zamjeraju dvije stvari: nedemokratsko vladanje i nacionalno-političku ambivalenciju.
Stvaranje animoziteta prema kralju Nikoli počinje još krajem 19. vijeka, i to u beogradskoj štampi, koja je o njemu pisala kao o surovom tiraninu, pokvarenjaku i lihvaru. Krajem 1904. u beogradskom “Dnevnom listu” objavljen je članak u kome se pridodaje da je crnogorski gospodar trovač, vampir i davitelj! Kasnije, u vrijeme svjetskog rata, kampanju protiv kralja Nikole nastavili su pripadnici “Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje”, koji nijesu žalili truda da ubijede javnost da je crnogorski vladar omraženi tiranin, nacionalni izdajnik i zločinac. Za vrijeme okupacije 1916-1918, u Podgorici je nastala i najčuvenija crnogorska rugalica: “Kralj Nikola ukro vola…” Pjesmu su, prema jednom svjedočenju, pred džamijom Glavatovića najprije pjevali neki podgorički muslimani. U prvobitnoj verziji, pjesma je glasila: “Kralj Nikola ukra vola/ a kralj Petar stara kola/ pa se voze preko mora…” Nedugo zatim, u vrijeme jugoslovenske kraljevine, pjesmu je “napustio” kralj Petar, a kralj Nikola je ostao da sa ukradenim volom bježi preko Kotora. O tome kako je za vrijeme Kraljevine Jugoslavije unižavan i diskreditovan kralj Nikola mogla bi se napisati čitava knjiga.
Vjerovatno zaveden tim nekritičkim pristupom, nedavno je jedan istoričar mlađe generacije napisao da je kralj Nikola bio apsolutista, koji je besomučno progonio “napredne ljude”. Da je kralj Nikola bio apsolutista, to je tačno – i logično! Vladar koji s 45 upravlja državom koja nema Ustav i parlament, i koja nema uslova da ga ima, može jedino biti apsolutni vladar. I što je tu neobično? Međutim, svaki apsolutista nije obav-ezno i tiranin. Za istoričara koji je iznio konstataciju o kraljevom progonu “naprednih ljudi”, to ide jedno s drugim. Zaveden ideološkim parolama, ovaj istoričar u “napredne ljude”, koje je kralj Nikola početkom 20. vijeka progonio, ubraja: Lazara Sočicu, Todora Božovića, Marka Dakovića, Andriju Radovića… Zamislite pamet istoričara za koga je vojvoda Lazar Sočica “napredna ličnost”! Vojvoda koji je čitavu Pivu pretvorio u svoj spahiluk, i koji je bio poznat kao jedan od najvećih crnogorskih zelenaša, u očima istoričara postaje “napredna snaga”, samo zato što ga hapsi jedan apsolutista. Kakva je tek “napredna snaga” Marko Daković, koji zajedno sa svojim istomišljenicima, pripada terorističkoj organizaciji “Crna ruka”. Zamislite demokratski sistem nad kojim bdije “Crna ruka”. Uostalom, koliko su uistinu bile napredne političke grupacije koje su okupljale protivnike kralja Nikole, uvjerili smo se poslije 1918. godine.
Kakav je kralj Nikola “tiranin”, najbolje se može spoznati na osnovu njegovog odnosa prema podanicima. Opšte je poznato da je kralj Nikola bio vjerovatno jedini balkanski i evropski vladar koji je svojim podanicima pozajmljivao novac (bez kamate), nezavisno od njihovog porijekla, položaja ili zasluga. Potrebiti podanici nijesu se ustručavali da od ovog “tiranina” traže novčanu pozajmicu, odnosno, da im kupi kravu, sjeme ili đeci knjige za školu. I Gospodar je ozbiljnom moliocu najčešće pomagao. Onda kada nije mogao udovoljiti zahtjevu, kralj Nikola je sa nekoliko riječi obavijestio molioca o tome. Na jednoj neobjavljenoj molbenici kralj je napisao: “Što se mene tiče ja ti ne mogu uzajmiti, premda si mi prvi zajam pošteno povratio.”

Ne zna se da je Karađorđe ubio oca i brata, da su Obrenovići poženili sestre, ali svi znaju za Zeka manitog

Crna Gora je imala četiri dinastije: Vojislavljeviće, Balšiće, Crnojeviće i Petroviće-Njegoše. O Vojislavljevićima, Balšićima i Crnojevićima Crnogorci znaju malo ili gotovo ništa, dok o Petrovićima uglavnom znaju propagandne izmišljotine koje ih prikazuju u ružnom svjetlu. Vjerujemo da nema Crno-gorca koji nije čuo za pretpostavku da je Njegoš umro od neke venerične bolesti ili da je ranjen iznad oka sporeći se oko tuđe žene. Da je Njegoš osnovao Senat i prvu osnovnu školu, zna zasigurno samo manji broj ljudi. A najvećeg državnika dinastije Petrović-Njegoš, knjaza Danila, mnogi ne razlikuju od vladike Danila, ali kada kažete Zeko maniti, svi znaju o kome je riječ. Da je taj Zeko maniti nametnuo “crnogorsko pitanje” evropskoj diplomatiji, malo ko zna, ali da je bio ludak i ubica – to zna svaka rovačka baba. Isto važi i za kralja Nikolu: njegove vrline i državnički uspjesi poznati su uglavnom istoričarima, dok o njegovom “izdajstvu” u toku Prvog svjetskog rata i njegovom šurovanju s Austrijom, zna širi krug ljudi.
Začudo, kada su u pitanju “bratske dinastije”, tj. srpske dinastije Obrenović i Karađorđević, crnogorska obaviještenost nije ni na približnom nivou. O ovim dinastijama, posebno o Karađorđevićima, koji su između dva rata vladali Crnom Gorom, zna se samo ono što ih afirmiše i uzdiže iznad Petrovića. To i nije toliko neobično, budući da ne mali broj ljudi u Crnoj Gori smatra Karađorđeviće “svojom” dinastijom. Vjerovatno zbog takvog političkog sentimenta, mnogi Crnogorci nemaju želju da saznaju nešto više o poročnosti novovjekovnih srpskih dinastija. No, za sve one čije je znanje o Karađorđevićima i Obrenovićima u ovoj sferi nepotpuno, evo nekih podataka koji su plod istraživanja eminentnih srpskih istoričara.
Karađorđe Petrović, osnivač dinastije, imao je veoma naprasitu prirodu. Srpski istoričar Radoš Ljušić, u svojoj knjizi “Vožd Karađorđe” navodi interesantne detalje o karakternim osobinama vođe Prvog srpskog ustanka: “Vožda je na mahove obuzimao neki čudan gnev i bes. U tim periodima, a oni su ponekad duže trajali, kao 1806. i 1808. godine, od njegove ruke stradali su mnogi Srbi, pa tako i njegov brat. On se u tim trenucima nije mogao kontrolisati…” No, Karađorđe nije ubio samo rođenog brata, već i oca! Oceubistvo se dogodilo 1786. godine. Karađorđe je, kako navodi profesor Ljušić, oca teško ranio iz puške, a zatim je naredio jednom od svojih momaka da ga dotuče.
Izvjesnih karakternih sličnosti sa Karađorđem imao je i njegov unuk Petar Karađorđević, koji je na srpski presto došao 1903. godine. I on je ponekad gubio kontrolu nad sobom, ispoljavajući pri tom neuobičajenu agresivnost. Da je ova agresivnost kod Karađorđevića nasljedna, potvrđuje slučaj Petrovog sina, princa Đorđa Karađorđevića. Za njega se pouzdano zna da je uzrokovao smrt svog sluge Stevana Kolakovića. U nastupu bijesa princ Đorđe je udario Kolakovića nogom u stomak, i pet dana kasnije on je preminuo od perforacije tankog crijeva. Uzrok smrti utvrđen je obdukcijom, koju je izvršio francuski hirurg Mihel. Zbog ovog skandala Đorđe je ubrzo morao da abdicira u korist mlađeg brata Aleksandra (1909). Pola vijeka kasnije, Đorđe je u memoarima objasnio da je Kolakovića udario jer je zaboravio da mu odnese pismo nekoj gospođici. “Na nesreću, ruke su mi bile sputane šinjelom, koji još nisam bio svukao, pa sam podigao nogu i snažno odgurnuo Kolakovića. Učinilo mi se da je posrnuo, ali je moja svest bila nesposobna da to registruje”, objašnjava Đorđe kako se sve odigralo. A kada je Kolaković preminuo, izbio je novi skandal, jer je otkriveno da je na samrti bio primoran da potpiše izjavu da se “slučajno” okliznuo na stepeništu!
Đorđev brat, kraljević Aleksandar, istina, nije ubio nijednog slugu, ali je rođenog brata, Đorđa, zatvorio u ludnicu. Aleksandar je, naime, primorao ljekare da Đorđa proglase ludim i opasnim, iako je Đorđe bio samo pomalo čudan i neuravnotežen. U duševnoj bolnici Đorđe je bio zatočen sve do 1941. godine. Za vrijeme zatočenja, Đorđe je Aleksandru često slao pisma koja su uvijek bila naslovljena na isti način: “Kralju Aleksandru – trovaču, iznuđivaču i podmećivaču”. U jednom pismu iz 1931. godine, Đorđe ovako “čašćava” brata: “Užasno si mi odvratan podli iznuđivački trovački gade. Decu ti blesavu pečenu j…m.”
Pored problematičnih moralnih osobina, Karađorđevići su u poređenju sa moralnim profilom većine Obrenovića bili pravi božiji ugodnici. Miloš Obrenović (1815-1839; 1858-1860), to je barem poznato, bio je ozloglašeni nasilnik i razvratnik. Ubijao je ljude zbog očuvanja vlasti (najprije Karađorđa, pa onda njih stotinjak), ali i iz čistog zadovoljstva. Vuk Karadžić navodi da je Miloš naredio da se jednom pijancu “na silu povade svi zubi i zato siromah onaj dan umre i ne otreznivši se više.” Ovaj nesrećni slučaj Miloš je smatrao običnom šalom.
Milošev sin knez Mihailo (1839-42; 1860-6 nije imao očev ljubavnički temperament, ali je, ipak, pokazivao jednu vrstu emotivne i seksualne izopačenosti. Naime, Mihailo je najprije bio u ljubavnoj vezi sa sestrom od strica Ankom, potom sa drugom sestrom od strica Jekatarinom, i napokon sa Ankinom kćerkom Katarinom, sa kojom se i vjerio 1868. godine. Kada je počela njihova veza Mihailo je imao 42, a Katarina 16 godina. Koliko se zna, krivac što je do ove neprirodne veze došlo je Katarinina majka Anka, Mihailova sestra, koja je prije toga bila kneževa ljubavnica.
O psihičkoj nestabilnosti i moralnoj problematičnosti Mihailovog nasljednika, kralja Milana Obrenovića (1868-1889), postoji takođe obilje podataka. Brojna svjedočanstva o njemu ostavili su njegovi politički savremenici, ali i njegova žena kraljica Natalija. U svojim uspomenama kraljica Natalija navodi da je Milan bio “nevaspitan, grub i surovo sebičan, slabog karaktera, podložan laskanju i ženskom uticaju… nedovršena priroda, nesreća za sebe i nesposobna da pruži sreću drugima. Zaista dostojan sažaljenja”. Za razliku od njegove supruge, politički savremenici opisali su Milanovu političku i vladarsku narav, i njihov sud je uglavnom ujednačen: Milan je bio prevrtljiv, podmukao, zao i moralno nepostojan.
O Milanovim ljubavnim avanturama dosta se toga zna, pa i činjenica da je, kao i knez Mihailo, bio sklon incestu. Postoje nepobitni podaci da je bio u ljubavnoj vezi sa svojom sestrom od tetke Simkom Germani. Začudo, i njegova ženidba sa Natalijom Keško bila je jedna vrsta “blažeg” incesta: supružnici su bili rođaci u šestom stepenu (druga bratučad).
Čak i ovaj kratki osvrt na neke lične osobine srpskih vladara 19. i 20. vijeka pokazuje da su na srpskom prestolu uglavnom bili ljudi koji su po ovom ili onom osnovu veoma problematični. Da je, kojim slučajem, neki od crnogorskih vladara imao i deseti dio obrenovićevske ili karađorđevićevske mentalne izopačenosti, vjerujemo da bi dobar dio Crne Gore o tome do u detalje bio upoznat. I naravno, o tome ne bi prestajalo da se priča. Zamislite koliko bi ljudi u Crnoj Gori “plivalo” u najvećoj radosti da je knjaz Danilo ljubavio sa tri bliske rođake ili da je kralj Nikola ubio oca. A što bi tek o ovim našim dinastima pisala beogradska štampa? No, kako ove moralne brljotine ne pripadaju nama, već “bratskim dinastijama”, onda – nikom ništa.

——————————————————————————–

“Mila moja tico, kako ću te ćapiti”

I posljednji Obrenović, kralj Aleksandar (1889-1903), bio je ponekad psihički neuravnotežen, o čemu se dosta zna. Istoričar Radoš Ljušić navodi da je Aleksandar od oca naslijedio “slabe nerve”. Kao i svi Obrenovići, psihičku neuravnoteženost iskazivao je u politici, ali i u ličnom životu. Njegova djetinja vezanost za deset godina stariju Dragu Mašin imala je neke odlike patološkog. Prije vjenčanja pisao joj je cvrkutava pisma: “Mila moja tico! Ah, tico moja, dušo moja, kako sam bio onomad srećan da te vidim, da te imam, ljubavi moja, da te osetim svu onako slatku i nežnu, kao što si mi ti, ljubavi moja slatka… kako ću te ćapiti, kako ću uživati kad budemo u našem malom slatkom krevetiću, tico moja…” Inače, ova “tica” je uspjela da ubijedi mladoga kralja da je u blagoslovenom stanju i da ga nekoliko mjeseci oko toga zamajava, iako je kralj prije toga imao ljekarski nalaz da mu je žena nerotkinja. No, kralj Aleksandar neće biti zapamćen u srpskoj istoriji samo kao tragični i naivni muž, već i kao vladar koji je naredio vojsci da puca u njegovog oca. U to vrijeme kralj Milan je živio van Srbije, a “zahvalni” sin mu je zabranio povratak u zemlji, naredivši pograničnim jedinicama da pucaju na Milana ako stupi na teritoriju Kraljevine Srbije.

——————————————————————————–

Đorđe je vrijeđao riječima i mimikom koja ne dolikuje lijepo vaspitanom čovjeku

Da princ Đorđe Karađorđević ima izvjesnih psihičkih problema, primijetio je i Ilija Đukanović, koji je bio vaspitač Đorđevog brata od strica – princa Pavla. U svojim “Zabeleškama o ponašanju kraljevića Đorđa” Đukanović navodi da on ponekad nije mogao da se kontroliše. Jednom prilikom, kada se princ vozio motornim čamcem po Dunavu, iz obijesti je izazvao sukob sa nekim mornarima, vrijeđajući ih i upućujući im nepristojne gestove. O tome Đukanović veli: “Za vreme ovoga palo mi je u oči da se prestolonaslednik Đorđe služi takvim rečima i izrazima, koji ne samo što ne dolikuju lepo vaspitanom čoveku nego mi je bilo zagonetno od kuda ih zna?! Osim toga, bilo mu je malo rečima naružiti i opsovati, već je propraćao i mimikom, koja je bila nerazumljiva knezu Pavlu. Tako, na primer, raskreči se, podigne desnu nogu, pozadi između nogu proturi desnu ruku sa stegnutom pesnicom i mašući njome pišti kao pastuv?!”