Crnogorci u SAD i Kanadi

Dragan Tacović

Crnogorci u SAD i Kanadi

Često u lavirintima sudbina kao što su ove, ovdje navedene, kriju se korijeni koji antejskom snagom vežu čovjeka za iskon iz koga je poniklo sve ono što on – čovjek predstavlja u konvencionalnom svijetu! Ti korijeni (ili zajednički korijen) zapravo su izvori koji se kao bujice poslije nepreglednih prepreka ipak slijevaju u jednu rijeku koja nosi ime zajedničko za sve… Ime ov(ih)e rijeke (ljudi) je Crna Gora. Ime koje obavezuje na nezaborav!

Na dubrovackim brodovima koji su plovili do americke obale jos tijekom XVIII veka, među mornarima, bilo i Srba i Hrvata iz Dalmacije, kao i Crnogoraca i Hrvata iz Boke Kotorske i Crnogoraca iz Paštrovića. Sredinom XIX vijeka crnogorki iseljenici, moreplovci sa crnogorske obale jadrana sve masovnije dolaze na tlo SAD.

Prema nalazima Adama Eterovica, Crnogorci (i Srbi)  u Americi se prvi put pominju u listu “Podunavka” 5. 03. 1848. godine, u članku S. Popovića, pod naslovom: “Srbi u Americi”. Procjene Popovica, sačinjene nakon puta po Americi, pokazuju da je ‘’iz Dalmacije i Boke Kotorske došlo u Masačusets, odnosno Boston 100 srpskih doseljenika’’. Nesumljivo je značajan broj među njima bio Crnogorske nacionalnosti ili je poticao sa teritorije Crne Gore.

Godine 1864., nekoliko pravoslavnih hrišcana u San Francisku je osnovalo Grčko-rusko-slavonsko pravoslavno dobrotvorno društvo, među njima je bilo i pravoslavnih Crnogoraca.

Godine 1880. u San Francisku je osnovano i Prvo uzajamno dobrotvorno društvo u Americi. Njegov prvi predsjednik bio je Lazar Jovović porijeklom iz Herceg Novog. U san Francisku je bilo aktivno i Srpsko-crnogorsko literarno i dobrotvorno društvo “Njegoš”. Tradiciju ovog prvog, danas nastavlja predsjednik Milorad Golubović, a drugog predsjednik Jefto Davidović, porijeklom iz Paštrovića.

U istorijskim dokumentima Čikaga, ovog, drugog po velicini grada u Americi, nema mnogo pisanih (arhivskih) tragova o početku doseljavanja stanovnika Crne Gore u SAD. Prvo crnogorsko ime (po svemu sudeći i prvo južnoslovensko ime) u tim arhivama pominje se tek 1872. godine. Bio je to Ivan Vučetic, Crnogorac,  koji je doplovio iz Boke Kotorske. Početkom XX vijeka, tek od 1910. godine u opštinskim aktima Čikaga zvanično je registrovano postojanje  Crnogoraca, ali i drugih južnoslovenskih naroda. Prema nekim procjenama, prije Balkanskih ratova, samo u SAD je živjelo oko 20.000 Crnogoraca! Rudarsko mjesto Hazleton poznato je već početkom XX vijeka kao ‘’Mala Crna Gora’’. Prvi Crnogorci, (kao i drugi emigranti sa južnoslovenskog prostora) kopači srebra, rudari i mineri, su u Arizonu došli još početkom XX vijeka. Dolazili su najprije u mali rudarski gradić Bizbi, gdje ih je sredinom vijeka bilo oko pet hiljada. Najvise je bilo Crnogoraca koji su porijeklom iz Paštrovića. Njihov sindikalni vođa je bio izvjesni David Milutinović, a duhovni tetka Anđa Kentera, koja je bila i predvodnik u biznisu.

Crnogorski iseljenici imaju i značajnog udjela u informisanju dijaspore u SAD. U San Francisku dugu istoriju izdavanja baštini i list “Sloboda” koji  je uređivao Crnogorac Špiro Radulovic iz Boke Kotorske.Veliko priznanje crnogorskom vladiki, državniku, književniku i filosofu odaje list koji se izdaje  daleko od Crne Gore, a koji nosi crnogorsko ime‘’Njegoš’’!

Što se vjerskih potreba  iseljenika iz Crne Gore u SAD tiče, one su se počele zadovoljavati još krajem XIX vijeka.  Prva Pravoslavna crkva u Americi izgrađena je u mjestu Džekson 1894. godine. Najveću zaslugu za gradnju Crkve u ovom gradu imao je otac Sebastijan Dabović, inače, prvi pravoslavni svjestenik rođen u Americi, u San Fransisku, 1863. godine.

Kada je o San Francisku riječ, nemoguće je ne pomenuti pionire ove male južnoslovenske  kolonije. U San Francisku sredinom prošlog vijeka živjeli su Bob Konjević, Ilija Ćelovic, Pera Vukotinja, Jovan Ćatovic, Stevan Davidović. Najbrojniji i najpoznatiji žitelji San Franciska (od južnoslovenskih naseljenika) bili su tada članovi familija: Ljepava, Mandić, Lučić, Ljubibratić, Davidović, Lepetić i Kosić. Veliki broj navedenih lica i familija vodi porijeklo iz Crne Gore.

Crnogorski iseljenici u Kanadi takođe su brojni i relativno dobro organizovani i okupljeni u svoja udruženja. Naime, u gradu Torontu, iseljenici iz Crne Gore okupljaju se oko kluba koji nosi ime “Danilo I’’.

Ličnosti i vrijeme ili ličnosti koje su odoljele vremenu…

(z a b o r a v lj e n i…)

Tijekom prve polovine i ulaska u drugu polovinu dvadesetog vijeka, u Njujorku, pojavljuje se  u umjetničkom svijetu jedan mladi pisac i izdavač Vladimir – Vilijam Jovanović sa knjigom “Novi Varvari” i skreće pažnju na sebe čitave američke javnosti. Tu pažnju ovaj crnogorski intelektualac zadržao je kod Amerikanaca i narednih decenija, ne samo svojim novim knjigama: “Ludak”, “Svijet posljednje noći”, “Put novca” i “Usporeno samoubistvo” vec i prijevodima i štampanjem tada disidentskih djela Crnogorca Milovana Đilasa i Srbina Dobrice Cosića. Vilijam Jovanović je rođeni Amerikanac; otac Ilija je došao iz Crne Gore da radi u pitsburškim čelicanama, gdje se oženio 1913. mladom Poljakinjom. Poslije dvije kćerke Mari i Mile, sin Vladimir je rođen 1920. godine u Koloradu i krsten u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. U Denveru je završio osnovnu i srednju školu, a potom i Univerzitet Kolorado, da bi 1941. godine magistrirao englesku književnost na Harvardu. Americku vojsku je odslužio 1942. godine. U vrijeme kada se pripremao da doktorira na Kolumbia univerzitetu u Njujorku, kada mu se ukazala prilika da se zaposli u izdavačkoj kući “Harkort, Brejs i kompanija”. Već krajem šezdesetih u naziv navedene izdavačke kuće upisano je i prezime Jovanović, jer je Vladimir uspio svojim pregalaštvom da postane suvlasnik izdavačke kuće u kojoj je inače radio kao urednik evorpskih izdanja. Postoji i anegdota vezana za ime ove izdavačke kuće. Naime, mnogi neupućeni emigranti sa južnoslovenskog prostora su zbog njegovog prezimena i prezimena jednog od ortaka “Braće”, ovu izdavačku kuću su jednostavno preimenovali u “Braća Jovanović” -a braće nije bilo! U braku sa Martom Dejvis, Vladimir je dobio sinove Stefana i Petra i kćerku Martu mlađu – koji imaju šestoro djece. U knjizi “Ko je ko u Americi” za Jovanovića se navodi da je i gostujući profesor na ‘’Berkliju’’, donator Kolorado koledža, počasni građanin Malte i autor nove zbirke pripovjedaka “Ćud Zapada”, u kojoj se nalazi i velika saga o Crnoj Gori! Kada se 1991. godine Vilijam Jovanovic penzionisao, bio je predsjednik kompanije, predsjedavajuci Upravnog odbora kompanije koja je imala godišnji promet od 1,7 milijardi dolara. Njegov stariji sin Stefan kao pravnik radi za očevu kompaniju, mlađi Petar je predsjednik izdavačke kuće ‘’MekGrou’’, takođe u Njujorku, a kćerka je dizajner u Londonu.

U svijetu likovne umjetnosti, akademski slikar, magistar Arso Ivanovic iz Milvokija se proslavio svojim “smrznutim” akvarelima i tehnikom kristalizacije boja na platnu. Uvršćen je 1996. godine u američko izdanje knjige “Ko je ko u umetnosti”.

Od ljekara crnogorskog porijekla u Arizoni je poznato ime dr Rajka Medenice; u Čikagu  poznati su:  dr Vuko Zečevic, dr Zarija Đurović, dr Jovan Ćupić i dr Milan Leković. U Milvokiju žive i rade   primarijus dr Danilo Vojvodić i dr Ljubo Vujović. Vujović je i veliki poštovalac nauke i fimska mecena, autor je zapaženih filmskih studija o Nikoli Tesli i Mihailu Pupinu. Kao stomatolog, u Kanadi u Torontu istakao se Slavko Jovović.

Ime dr. Dušana Kosovića, psihoanalitičara i neuropsihijatra, vlasnika već čuvenog “Centra za stres” iz Njujorka poznato je crnogorskoj naučnoj javnosti. Dr. Kosović je porijeklom iz Crne Gore, već dvije decenije je u Njujorku. Medicinu je završio u Jugoslaviji, neko vrijeme radio u Podgorici, poslije koga se uputio 1965. godine u SAD. Objavio je veliki broj značajnih naučnih publikacija, od kojih se izdvajaju: “Stres” ; “Optimistička psihoanaliza” ; “Depresija” i “Problemi adaptacije Jugoslovena na američku kulturu”. Dr Kosović je danas član CANU, ali i američkih Akademija za psihoanalizu, za kliničku psihijatriju i Njujorške akademije nauka.

U Njurorškoj akademiji nauka, od 1993. godine nalazi se u svojstvu redovnog člana i dr. Boško Tomašević, pisac srednje generacije, predavač u Francuskoj i član Evropske akademije nauka i umetnosti. Tomašević je ekspret za književne teorije, a najpoznatiji radovi su mu: “Ponavljanje i razlika”; “Svetlost za iskop” ; “Ugarci” ; “Hladno pamćenje” i “Geopolitika”.

Branka Terzića, stručnjaka za energiju iz Milvokija, lično je bivši predsjednik SAD, Džordz Buš angažovao, postavljajući ga u  Vašingtonu za rukovodioca Federalnog  odjeljenja za energetiku SAD. Branko Terzić je rođen u njemačkom izbjegličkom logoru. Zajedno sa roditeljima, ocem Dušanom i majkom Oliverom ušao je u SAD kada je imao samo tri godine. Zahvaljujuci svom znanju ali i uspješnim bavljenjem politikom u centru Republikanske stranke za državu Viskonsin, Branko Terzić je dospio do visoke funkcije u administraciji predsjednika Buša. Svetozar Stiv Pejović , iz Dalasa u državi Teksas je profesor ekonomije Univerziteta u Teksasu i rođeni Beograđanin, crnogorskog porijekla. Mnogi Crnogorci stekli ugled svjetskih eksperta: Miljan Vuksanović se proslavio kao američki stručnjak i ekspert OUN za ekologiju, dok se Miloš Sekulić, iz Milvokija  se dokazao kao arhitekta i projektant!

Svijet finansija i ekonomije takođe pamti mnoga imena čije je porijeklo vezano za  Crnu Goru! Bankar Predrag Mitrović, porijeklom Crnogorac, učinio je mnogo za Srpski narod! Naročito se  istakao u jednom humanom – duhovnom podvigu, koji se ticao sakupljanja priloga za podizanje Hrama Svetog Save na Vračaru. Zadatak je bio složen i tezak, jer je trebalo da za samo četiri mjeseca Srbi u Kaliforniji sakupe milion i po dolara, da bi se finansirala izgradnja i podizanje kupole na Hramu Svetog Save. Mitrović je bio glavni organizator ove velike humane akcije. Sa svojim prijateljima bankarima i srpskim biznismenima Mitrović je u prvom krugu sakupio dva miliona dolara, više nego što je traženo iz Beograda. A potom je u drugom krugu sakupio još pet miliona dolara i predao ih Patrijarhu srpskom gospodinu Germanu. Za ovaj izuzetan patriotski podvig, Sinod Srpske pravoslavne crkve odlikovao je Predraga Mitrovića iz San Dijega Ordenom Svetog Save. Bilo je to prvo takvo odličje dato jednom civilu iz dijaspore. Uručio mu ga je lično vladika Sava koji je zbog toga doputovao iz Srbije u SAD, u Kaliforniju. Predrag Mitrović je porijeklom iz Pastrovića, on je sin Milutina Mitrovića, svještenika i profesora, poznatog javnosti kao autor knjige “Srbi u Dubrovniku”. Rođen je u Dubrovniku i imao je još četiri brata, koji su stradali u ratu. Iz Jugoslavije je izašao 1947. godine  preko Italije, a potom je preko Francuske stigao kod rođaka u San Dijego. Tu je 1950. godine završio srednju školu i zaposlio se kao niži bankarski činovnik. Dvije godine kasnije, kada je stekao američko državljanstvo, Predrag Mitrović je stupio u vojsku SAD i postao marinac. Tek početkom sedamdesetih godina prošloga stoljeća uspio je da se osamostali i da otvori svoju banku i kompaniju za investicije. U njoj je na mjestu predsednika 1991. stekao penziju. Poslije suprugine smrti, Mitrović je nastavio život u krugu svoje porodice, svoje djece. Mitrović Ima tri sina i kćerku. Školovao ih je u Engleskoj i Americi. I oni su ugledani na oca postali vrlo uspješni poslovni ljudi. U San Dijegu Predraga Mitrovića Srbi su birali za predsjednika Crkveno-školske opštine, kojoj je sa prijateljima podario crkvu Sveti Đorđe. Hram se nalazi na najljepšem mjestu u Mislionarskom zalivu, odakle se pruža pogled na luku San Dijego i Pacifik… Hram je zidao Velimir Petaković, obložen je predivnim pozlaćenim mozaikom, koji je rađen kod meksikanskih majstora, a osvećen 1969. godine. U finansijskim krugovima poznato je i  ime Dušana Vujovića, koji se pozicionirao na mjestu direktora Svjetske banke u Vašingtonu. U istom gradu, Svetlana Šoć, Zemunka, crnogorskog porijekla  je 1996. bila najbolji naš student u Vašingtonu

U jesen 1995. u Los Anđelesu, u državi Kaliforniji  preminuo je stogodišnji Marko Radosinović, dični Crnogorac, paradigma riječi: ‘’rad’’. Radosinović je svoj život i život svoje porodice u američkom blagostanju podigao radeći sedamdeset godina, prvo kao prodavac, a potom kao proizvođač mlijeka. U Los Anđelesu, među iseljenicima iz Crne Gore, poznati  su još kao intelektualci i biznismeni: mr Milivoje Brković, prof. Miroslav Tadić i biznismen Đordje Zečević…    U poslovnom svijetu Laguna Hilsa poznata je  crnogorska porodica Radović, vlasnici građevinske kompanije “RR”. Petar Đoković vlasnik je kompanije  “Strategix’’, čije je sjedište takođe u Los Anđelesu. Sigurno najuspješniji u biznisu u Detroitu bio je pokojni Vidak Ćelović sa sinom Petrom Ćelovićem. Oni su Crnogorci iz Boke Kotorske , imaju veliku kompaniju za izvoz-uvoz i za transport izvozne robe naveliko. U Kinu izvoze čitave fabrike koje Amerika prodaje Kinezima. U poslovnom svetu Milvokija poznati su advokati: (vjerovatno crnogorskog porijekla) Linda Ivanović i Mirjana i Danilo Ranković Ugostiteljstvom se uspiješno bave: u Milvokiju: ugostiteljska porodica Raković, vlasnici  restorana “Kamelot”. Restoran “Skadarlija” u Njujorku  vode Crnogorci: Dragan Šutović, Miodrag Miljanić i Mijat Božović.

U umjetničkom svijetu posebno je cijenjeno ime Mališe Bojića, iz Arizone, koji je  bio uspješan biznismen i slikar. Njegova kćerka Milica Bojić je pedesetih godina bila poznata američka manekenka. Muzikom se bave Vladimir Brajović i Bojan Knežević, koji je bariton u Operi San Franciska gdje je započeo svoj put ka internacionalnoj karijeri i slavi. Milisav Ćulafić, Crnogorac iz Švedske kupio je “Metro Goldvin Majer”, a kamerman Boris Bazeli iz Herceg Novog uspješno trasira put svog profesionalnog uspjeha.

I Crnogorska literarna pozornica početkom sedamdesetih godina prošlog stoljeća  pojačava se novim pregalnicima pera. Tada dolaze neki mlađi ljudi, kao što je mr. Ilija Lubarda, crnogorski publicista nastanjen u Njujorku. Američku slavu kao pisac dotakla je i dr Zorka Milić, profesor svjetske književnosti na Njujorškom univerzitetu. Krajem 1996. poznata američka izdavačka kuća  “Sajmen i Šuster” objavila je njen  roman “Tuđa večera”. Roman dr. Zorke Milić jednim nesvakoidašnjim pristupom, zaokupljen je tematikom oslonjenom na život žena u Staroj Crnoj Gori.

U  raznim, tipično američkim sportskim disciplinama ima vrlo uspješnih Crnogoraca: u ragbiju su afirmisani Džim Mandić, Norm Bulajić, Pit Stojanović, zatim Ed Obradović, Džim Obradović, Pit Lasetić, Sem Janković i drugi. Bejzbol su igrali Pit Vučković, Džon Vuković i Pol Popović. Bil Vuković je bio reli vozač. (Većina navedenih ličnosti su crnogorskog porijekla!)

Prezime Niklanović, nalazimo u  časopisu “Serb Word U.S.A.” koji izlazi u Tusonu već trinaestu godinu. Njegovi vlasnici, urednici i dizajneri su Meri Niklanović-Hart, njen suprug Robert Hart i Đrođe Kostić. Urednica Meri Niklanović je dijete crnogorskih i srpskih doseljenika. Njen otac je iz Crne Gore, a majka iz Like. U Ameriku su se doselili 1929. godine.

Crna Gora je narodu  SAD podarila među svojim iseljenicima i ljude koji su svojim ratničkim podvizma postali narodni heroji SAD. Među južnoslovenskim iseljenicima, apsolutnu većinu među herojima SAD činili su Crnogorci. Južnoslovenski iseljenici – heroji SAD bili su: prvi, Rade Grbić, dobrovoljac Ratne mornarice 1906. godine; Joko Meštrović, Stanko Mainović, Radovan Radović, Petar Ratković i Josif Petrović, svi heroji Prvog svjetskog rata. Kongresne medalje časti za ratne zasluge, koje dodjeljuje američki Kongres je u Prvom svjetskom ratu dobilo svega 78 američkih boraca -vojnika i oficira. Ovo visoko priznanje dobili su među iseljenicima sa južnoslovenskih prostora: Slobodan Duletić, Aleksandar (u listu ‘’Iseljenik’’, od 1. 08. 1931. pominje se ime Anđelko) Džek Mandušić (iz Južne Srbije – vjerovatno porijeklom Crnogorac) , Mihailo Cukelja (vjerovatnije ime ovog ratnika, prema članku iz lista ‘’Iseljenik’’ od 1. 08. 1931  je Vjekoslav Lonić Cukela iz Splita), Jakov Mitrović (Crnogorac iz Boke Kotorske)  i Maksim Baćović. Među navedenim herojima SAD apsolutnu većinu čine Crnogorci! U Kanadi, pominje se ime kapetana Antuna Seferovica, Amerikanca crnogorskog porijekla, koji je učestvovao u regrutovanju dobrovoljaca iz južnoslovenskih krajeva u oči proboja Solunskog fronta. Kasnije je kapetan Seferović postao generalni konzul Kraljevine SHS u Montrealu.

Među Crnogorskim doseljenicima u SAD bilo je i masona! Petar Šabović, doseljenik iz Kotora i biznismen iz San Franciska, 1910. godine nije krio da je pripadnik bratstva slobodnih zidara, jer se fotografisao u svojoj masonskoj odeždi. Umro je od silikoze vrlo mlad, ali je ostavio potomke koji i danas žive u SAD.

Postoje ličnosti čiji je korijen vezan za Crnu Goru, a čija “titula” običnim građanima zvuči pomalo “holivudski”. Među takvima je i Crnogorac Boško Radonjić, poznat kao kum za Njujork italijanske porodice Goti!