Specijalno za čitaoce Montenegrine, povodom Vaskršnjih praznika, priredili smo, u nešto skraćenoj verziji, jedno od poglavlja knjige Vladimira Jovanovića “Crnogorska pravoslavna crkva i Vaseljena (1766-1925)”, koja je oktobra 2014. izašla iz štampe.
PIŠE: Vladimir Jovanović
Tek 2013. godine, prvi put za crnogorsku javnost, priređena su četiri pisma arhimandrita Nikodima Janjuševića koja je, 1923. na engleskom jeziku, pečatao emigrantski list Crnogorski glasnik (Montenegrin herald) u Detroitu, Sjedinjene Američke Države (priredio ih je Novak Adžić, časopis Crnogorski anali, “Pisma iz egzila arhimandrita Nikodima Janjuševića“, Crnogorski anali, br. 2, Cetinje 2013, str. 373–379).
Držim da su pisma izuzetne istoriografske vrijednosti; između ostalog, dokumentuju, dosad poznati, posljednji kontakt nekog sveštenoslužitelja ispred Crnogorske pravoslavne crkve sa jerarsima Carigradske patrijaršije i Ruske pravoslavne crkve.
Najprije, nekoliko biografskih napomena o Nikodimu Janjuševiću. Rođen je 1875. godine. Mirsko ime mu je Nikola. Završio je Bogosloviju na Cetinju. Potom je iskušenik u Manastiru Ostrog. Rukopoložen je za jerođakona 1899, jeromonah je od 1900. Bio je nastojatelj Manastira Dobrilovina u kanjonu Tare, potom Manastira Sv. Luke u Župi kod Nikšića. Nakon Božićne pobune, komitovao je protiv srpske okupacije u okolini Nikšića. Služio sv. liturgije prilikom okupljanja komitskih vođa kod crkvi u Broćancu i Rovcima. Od kraja 1920. je u Gaeti, pri garnizonima crnogorske kraljevske vojske u egzilu; dobio čin komandira (majora). Nosilac je Obilića medalje, Danilovog ordena I reda, Spomenice ustanka 1918… Ubijen je juna 1941. iz koristoljublja.
Arhimandrit Nikodim bio je samo jedan od prilično brojne skupine sveštenika autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve koji su se od 1918, vojno ili politički, javno legitimisali kao protivnici uništenja Crkve i Države; u toj skupini su najbrojniji bili parosi (protojereji: Jovan Jovetić, Ivo Ban, Ilija Jovićević, Bogdan Burić, Ilija Kapičić, Simo Martinović, Miloš Turčinović, Pavić Keković, Luka Pekić, Pavle Rajković, Petar Vujović, Marko Plamenac, Petar Kapičić, Ljubomir Nikolić, Petar Vuković, Đorđije Milić…), zatim monasi (arhimandrit Maksim Pavićević, arhimandrit Filaret Koprivica), ili katihete (Mirko Dragović – kasnije će se zamonašiti, te profesor bogoslovije Milo Kapičić)…
Osobitu pažnju su mi privukla dva Nikodimova pisma iz 1923. godine, po njegovom dolasku u SAD: pisma pravoslavnim arhijerejima u Njujorku, Aleksandru i Platonu.
Hronološki, prvo Nikodimovo pismo, datirano u izvorniku na 5. april 1923, upućeno je “mitropolitu Aleksandru“ u Njujorku. Potpisujući se kao crnogorski arhimandrit – a ispred zahvalnih Crnogoraca Sjeverne i Južne Amerike, Kanade i Meksika – Nikodim blagodari Nj. Visokopreosveštenstvu Aleksandru za “Arhipastirske miliosti“, jer ga je, na praznik Cvijeti, “u velikoj Katedralnoj Vašoj Crkvi“, 1. aprila 1923. udostojio da mu saslužuje na liturgiji.
“Osobito mi je milo“, veli dalje u pismu Nikodim, “što ste me tako milostivo i ljubazno, onako lijepo primili i istakli, i što je taj prijem istaknut od strane jednog tako velikog i uzvišenog dostojanstvenika majke Grčko-Istočne Crkve, sa kojom je Crnogorska Pravoslavna Crkva vezana starim i slavnim vezama“.
Ko je Aleksandar, arhijerej kojem je arhimandrit Crnogorske pravoslavne crkve, Nikodim, godine 1923, dakle, kada je u Kraljevini SHS objavljeno da je naša Crkva bila de iure ukinuta – sasluživao u svetoj liturgiji?
Radi se o Aleksandru Dimoglu (†1942) iz jerarhije Carigradske patrijaršije. Prema mojim podacima, Aleksandar nije bio, kako ga tada Nikodim tituliše, mitropolit, već arhiepiskop. To ne mijenja činjenicu da je Aleksandar 1923. prvi po rangu arhijerej Carigradske patrijaršije na američkom kontinentu.
Njegova titula je glasila: Arhiepiskop američki i egzarh okeana Atlantskoga i Tihoga. Službeni naziv američke eparhije Carigradske patrijaršije je Grčka pravoslavna Arhiepiskopija Amerike.
Arhiepiskopu Aleksandru bili su podvlasni episkopi Carigradske patrijaršije u Čikagu, Bostonu i San Francisku. Grčku pravoslavnu Arhiepiskopiju Amerike je 1918–1921. utemeljio Meletije Metaksakis (†1935), isti onaj koji je 1922, tada kao patrijarh carigradski, izdao tomos novoformiranoj Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Međutim, Meletije je 1918. bio arhiepiskop atinski i u tom svojstvu predstojatelj Grčke pravoslavne crkve (autokefalne Crkve Kraljevine Grčke). Po blagoslovu patrijarha carigradskog Germana V u SAD je Meletije, upravo sa Aleksandrom Dimogluom, tada titularnim, vikarnim episkopom rodostolskim, predvodio sinodsku komisiju. Na bazi 1908. izdatog tomosa patrijarha carigradskog, Meletijeva sinodska komisija je objedinila oko 130 tada postojećih grčkih parohija Amerike pod jurisdikciju Grčke pravoslavne crkve.
U međuvremenu, došlo je do širih političkih preokreta u Kraljevini Grčkoj. Meletije je 20. novembra 1920. smijenjen sa dužnosti predstojatelja Grčke crkve. Emigrira u SAD, gdje 15. septembra 1921. i službeno proglašava Grčku arhiepiskopiju, čiji je on bio prvi arhiepiskop. No, par mjeseci kasnije, Meletije je izabran, neki izvori tvrde na nekanonski način, za patrijarha carigradskog – Meletija IV. Već 1. marta 1922. Sv. Sinod Meletija IV će opozvati tomos iz 1908, oduzeti Crkvi Kraljevine Grčke jurisdikciju nad eparhijama Amerike i pretpotčiniti ih svom tronu carigradskom. Da bi Meletije IV sproveo u djelo tu svoju namjeru, episkopu rodostolskom, Aleksandru Dimoglu, 11. maja 1922. dodijeljuje titulu arhiepiskopa i prvojerarha Grčke arhiepiskopije Amerike.
Kada mu je 1. aprila 1923. u sv. liturgiji sasluživao Nikodim Janjušević, arhiepiskop Aleksandar Dimoglu je sigurno imao na umu da je patrijarh carigradski Meletije IV otpočeo sa redefinisanim tumačenjem i primjenom 28. pravila IV Vaseljenskog (halkidonskog) sabora: jurisdikciju nad grčkom dijasporom je proširio i na dijaspore svih ostalih pravoslavnih nacija. O namjeri Carigrada da se dijaspore, širom Vaseljene, stave pod univerzalnu jurisdikciju, još 26. juna 1921. je episkop ohridski Nikolaj Velimirović pismeno obavijestio Sinod novoformirane SPC.
“Meletije IV, kao megaloman i šovinist”, pisao je N. Velimirović, “sve će žrtvovati, da bi iznemoglu Carigradsku crkvu uzdigao na takvu visinu, kako bi ova na osnovu 28. kanona IV Vaseljenskog sabora, prigrabila sve u svoje ruke i ograničila ostale pravoslavne crkve”.
U to vrijeme Srbi u SAD, upravo pod koordinacijom N. Velimirovića, objedinjavanjući tamošnje parohije, proglasili su svoju eparhiju – Američko-kanadsku. Na taj način su se povezali sa matičnom Crkvom u Kraljevini SHS; prvi episkop te eparhije intronizovan je 1926. godine. Sve do tada, tamošnji Srbi su vjerski potpadali pod nadležnost Ruske pravoslavne crkve, tj. njene američke eparhije. Neki ruski autori takav postupak Srba – izdvajanje eparhije koju su potčinili Beogradu – ocjenjuju nekanonskim.
Međutim, dio relativno brojne dijaspore crnogorske, nije želio da istupi iz jurisdikcije Ruske pravoslavne crkve i pristupi parohijama koje je obuhvatila novoustrojena srpska Američko-kanadska eparhija. To je bio odraz i njihove crnogorske nacionalne svijesti. Američki Crnogorci, takođe, naglašavali su i svoju lingvističku posebnost – crnogorski jezik.
Najznačajnije zajedničko udruženje Srba i Crnogoraca, utemeljeno 20. aprila 1880. u San Francisku, nosilo je dvonacionalnu odrednicu – Srpsko-Crnogorsko Literarno i Dobrotvorno Društvo. Ostrašćeni autor monografije o ovom udruženju je 1905. napisao da se “jednoglasno među utemeljivačima zahtijevalo da se društvu dade ime samo ’Srpsko’, jer ova riječ skuplja u sebe Crnogorce“, ali, “da su tako odlučili, neprijateljima ćahu dati priliku da ustanove ’Crnogorsko’ društvo“. U nastavku, veli da bi to crnogorsko društvo “osnovali ovdašnji otpadnici, koji ovaj naš milozvučni jezik ni po što srpskim ne nazivahu i kojima je bilo samo do toga da se srpsko ime ne spominje“.
Drugi srpski autor tvrdi da je dvonacionalan naziv odabran “da se Crnogorci ne bi odmetnuli i stvorili svoje posebno udruženje“. Latentna podvojenost američkih Crnogoraca i Srba je dovela ponegđe i do otvorenih sukoba još u vrijeme Prvog svjetskog rata.
Nakon 1918, odnosno, poslije nelegalnog, nelegitimnog i nasilnog srpskog uništenja Kraljevine Crne Gore, dio Crnogoraca u SAD se početkom 1920-ih politički organizuje u nastojanju da iz emigracije utiču na događaje u zemlji. U Detroitu utemljen list Crnogorski glasnik, “poveo je snažnu propagandu protiv politike bezuslovnog ujedinjenja“; urednik je bio Miro Mitrović.
Paralelno je u Čikagu pečatan Amerikanski Glas Crnogorca (uredništvo: predsjednik Đuro L. Čičarević; članovi Rade Žarić, Đorđije Savić, predsjednik upravnog odbora Saveza nezavisnih Crnogoraca bio je Vaso Đ. Kovačević, sekretar Mašan Borozan, blagajnik Vaso V. Kovačević); list je “slovio za Zvanični organ nezavisnih Crnogoraca“.
Taj kontekst nas dovodi do pisma Nikodima Janjuševića od 8. aprila 1923. “Njegovom Visokopreosveštenstvu Mitropolitu Platonu“ u Njujorku. Riječ je o Platonu Roždestvenskom (†1934), prvojerarhu Ruske pravoslavne crkve u Americi, nosiocu titule mitropolit Amerike i Kanade. Nikodim mu piše:
“Iz dubine duše blagodarim Vašem Visokopreosveštenstvu na velikoj milosti, podarenoj mi dozvoli, da u ovdašnjoj Ruskoj Pravoslavnoj Katedrali, na ovaj svijetli Uskršnji Praznik, odslužim Svetu Božiju Službu i parastos za pokoj duše Njihovih Veličanstava, blaženopočivših Kralja Nikole i Kraljice Milene. Vaše Visokopreosveštenstvo vrlo dobro zna za vjekovno prijateljstvo i odanost crnogorskog naroda velikome i moćnome plemenitome ruskome narodu. Prijateljstvo i odanost ostali su i ostaće uvijek čvrsti i nepokolebljivi. Ne manje čvrste i odane bile su i biće veze Crnogorske Pravoslavne Crkve velikoj majci Ruskoj Pravoslavnoj Crkvi. Naši Arhipastiri išli su Ruskom Svetom Sinodu da budu posvećeni u njihovom visokom činu i da prime Arhipastirski blagoslov“.
Takođe, Nikodim zahvaljuje mitropolitu Platonu što ga je, sa sunarodnicima – Crnogorcima, primio “na onako očinski i ljubazni način“. U tome je vidio odavanje ljubavi i poštovanja “ne prema mojoj skromnoj osobi i prema mojim sunarodnicima, već prema mojoj nesrećnoj Otadžbini i prema mnogonapaćenom narodu crnogorskom, čije stradanje i potonje doba se sliči sa stradanjem velikodušnog ruskog naroda“ i da “vjekovna iskra ljubavi“ prema “braći Rusima“ u “odanim i vjernim Crnogorcima bukti i dalje svom snagom“.
Nikodim pominje da je bogosluženje na Uskrs obavljeno u Njujorku, “u ovdašnjoj Ruskoj Pravoslavnoj Katedrali“; to je, vjerovatno, njujorška Svetonikolajevska saborna crkva (Николаевский кафедральный собор), glavni sakralni objekat Sjevernoameričke eparhije.
Za razliku od tek ustrojene Grčke pravoslavne Arhiepiskopije Amerike, koja je, rekoh, po doktrini Meletija IV, trebalo da okupi sve pravoslavne nacionalne zajednice u SAD pod njegov skiptar – ruska Sjevernoamerička eparhija je već primjenjivala praksu poštovanja nacionalnih osobenosti svoje raznorodne američke pastve.
Naime, nadležni ruski prvojerarsi Amerike, unutar svoje jurisdikcije, oformili su: 1904. Bruklinski vikarijat u Njujorku za pravoslavne Arape, emigrante iz Sirije, pri čemu su Rafaila Havavinija hirotonisali u Svetonikolajevskoj sabornoj crkvi za episkopa; dozvolili su da se u Klivlendu (Ohajo) oformi posebna rumunska parohija; 1905. je u Saut-Kejnanu osnovana Srpska duhovna misija, a 1909. takođe i Bugarska duhovna misija; 1918. utemeljena je Albanska duhovna misija, predvodio je arhimandrit Fan Noli; etc. Da li su ruski arhijereji u SAD uočavali i etničku posebnost Crnogoraca i činjenicu da su u domovini oni imali autokefalnu Crkvu?
Pronašao sam takav primjer. U septembru 1896. ruski episkop aleutsko-aljaski, preosvećeni Nikolaj Ziorov (†1915), bio je u prvoj arhipastirskoj vizitaciji parohije Sv. Konstantina i Jelene u Galvestonu (Teksas). Lokalni list piše tada da je “ova multietnička crkva osnovana samo nekoliko mjeseci ranije”, od strane jednog grčkog arhimandrita “koji je služio u ruskoj misiji”. Episkop Nikolaj je 20. septembra 1896. održao sv. arhijerejsku liturgiju, a tokom službe, stoji u novinskom izvještaju, obilježena je…
…“dvjestogodišnjica nezavisnosti Crkve pod knjazom Nikolom od Crne Gore”.
Navodi se da je pastva sastavljena dominantno od Grka, te “Slovena”, koji su “uglavnom Srbi i Crnogorci”. Iz drugih dostupnih bio-bibliografskih podataka, doznajemo i da je preosvećeni, episkop aleutsko-aljaski Nikolaj, povodom jubileja dinastije Njegoša, napisao i 1902. štampao posebnu besjedu.
Kontakti Nikodima Janjuševića – koji je u SAD doputovao početkom 1923, što je 15. februara te godine i najavljeno u uredničkom komentaru Crnogorskog glasnika – sa prvojerarsima Carigradske patrijaršije i Ruske pravoslavne crkve u vezi su sa njegovim planovima o organizaciji bogoslužbene djelatnosti među američkim Crnogorcima.
To što je Nikodim, sa arhiepiskopom Aleksandrom Dimogluom, služio liturgiju, a mitropolit Platon Roždestvenski blagoslovio njegovu službu u ruskom sabornom hramu, svjedoči da su Carigradska patrijaršija i Ruska pravoslavna crkva, preko svojih američkih eparhijâ, ostale u evharistijskom jedinstvu sa Crnogorskom pravoslavnom crkvom.
Blagonaklonost prema Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi u egzilu, nije bila prisutna samo u ruskoj Sjevernoameričkoj eparhiji. Upravo su Nikodim Janjušević i protojerej Ilija Kapičić u ruskom pravoslavnom hramu Hrista Spasitelja (Храм Христа Спасителя) u San Remu 5. marta 1921. činodjejstvovali na sahrani kralja Nikole I Petrovića. Taj hram se nalazio pod jurisdikcijom arhiepiskopa Evlogija Georgijevskog (†1946), “upravitelja svih ruskih parohija u Zapadnoj Evropi Moskovskog patrijarhata”. U njemu su do 1989. bili sahranjeni kralj Nikola I i kraljica Milena I Petrović, te njihove dvije šćeri – crnogorske princeze Ksenija i Vjera…
U pismu ruskom mitropolitu Platonu, Nikodim naglašava da su “naši Arhipastiri išli Ruskom Svetom Sinodu da budu posvećeni u njihovom visokom činu“. Da li je, svojevrsnim podsjećanjem na osveštanu tradiciju, početkom aprila 1923. u Njujorku, obavljeno i-ili potvrđeno Nikodimovo uzdignuće u čin arhimandrita?
Osnovni činovi u monaštvu su đakon, jerođakon, jeromonah, iguman, arhimandrit. Sačuvani dokumenti, koji pominju Nikodima kao učesnika crnogorskog komitskog oružanog otpora i događaja iz političke emigracije, navode ga kao “arhimandrita“, ali i “kaluđera“ ili “monaha, nastojnika (nastojatelja) Manastira Župa“.
On svakako jeste i monah i kaluđer i nastojatelj manastira; ali, nastojatelj manastira, silom prilika, ne mora imati titulu niti igumana, niti arhimandrita.
Na primjer, Šematizam Crnogorske pravoslavne crkve za 1913. godinu donosi podatak da je Nikodim Janjušević, kao jeromonah, nastojatelj Manastira Župa; niti jedan starješina manastirâ u obje eparhije crnogorske, Mitropolijskoj i Zahumsko-raškoj (Pećka eparhija se tek ustrojavala), nije tada imao titulu arhimandrita, već jeromonahâ ili igumanâ.
Poglavar Crnogorske pravoslavne crkve, mitropolit Mitrofan Ban, piše u svojim memoarima da je Nikodim Janjušević bio iskušenik Manastira Ostrog. U oktobru 1899. Mitrofan je u Lipovu kod Kolašina, i u Štitarici, nedaleko od savremenog Mojkovca, osveštavao novopodignute crkve, a prethodno je boravio u Manastiru Ostrog.
“Iz Ostroga“, veli Mitrofan, “uzeo sam bio iskušenika Nikolu Janjuševića. Ovoga potonjega, po mojoj naredbi, pri dolasku u Kolašin, zamonašio je jeromonah Nikifor Simonović i dato mu je ime Nikodim. Istog dana, ja sam služio u crkvi kolašinskoj i, na toj službi, Nikodima zađakonio sam i on mi je, pri osvećenju crkava lipovske i štitaričke, služio kao đakon“.
Na drugom mjestu, Mitrofan piše: “Nikodim Janjušević iz Ozrinića, rukopoložen je za jerođakona 22. oktobra 1899. u Kolašinu“. Ime jerođakona Nikodima Janjuševića nalazimo među potpisnicima čestitke monaštva Manastira Ostroga povodom jubileja protođakona Filipa Radičevića …
…“na ponos Crnogorske crkve“.
Nikodima je mitropolit Mitrofan proizveo “za prezvitera [jeromonaha] 24. septembra 1900. godine”; u svojim memoarima, napominje da je Nikodim “sada [1904. godine – prim.a] nastojatelj Manastira Dobrilovina”; etc.
Uporede li se hronološke činjenice, prije svega datumi Nikodimovih pisama iz 1923. arhiepiskopu carigradske jerarhije Aleksandru i ruskom mitropolitu Platonu, sa podacima iz ranije objavljenih biografija o njemu (“Janjušević Nikodim”, Istorijski leksikon Crne Gore Č-J, grupa autora, Podgorica 2006, str. 713–714), uočićemo interesantnu podudarnost – da je za igumana rukopoložen 2. aprila 1923. a za arhimandrita 3. aprila 1923. godine. To je indikacija da su, odvojeno ili zajedno, carigradski i-ili ruski arhijerej u Njujorku, uzdigli i-ili priznali Nikodima u stepene i igumana i arhimandrita.
I zaista, prema srpskim autorima, na primjer episkopa šumadijskog Save Vukovića, Nikodima je 1923. za igumana i arhimandrita rukopoložio arhiepiskop Aleksandar, u okrilju Grčke pravoslavne Arhiepiskopije Amerike. Stvari su se, prema srpskim tumačenjima, odigrale na sljedeći način:
“U parohijama su Srbi i Crnogorci živeli zajedno. Međutim, u prvoj polovini 1923. u Ameriku je iz Italije doputovao jeromonah Nikodim Janjušević, zelenaš. On je pokušao da u Americi stvori Crnogorsku Pravoslavnu Crkvu. Pravoslavni grčki arhiepiskop Aleksandar (Rodostul) proizveo ga je u Njujorku u čin arhimandrita. Bio je u službi u samozvanom komitetu nekog Petrovića u Njujorku, koji je propagirao separatnu Crnu Goru”.
U svakom slučaju, arhimandrit Nikodim je organizovao bogosluženje za pravoslavne Crnogorce u SAD. Sačuvana krštenica od 24. avgusta 1923. govori o tome da je u Detroitu, jednom od centara crnogorske emigracije, ustrojena Pravoslavna Crnogorska Crkva Sv. Vasilija Ostroškog. Izrađen je i poseban pečat, sa natpisom na engleskom, Independent Montenegrin Orthodox Church.
Praksa Carigradske i Ruske crkve na američkom tlu proteklih decenija je da unutar svojih jurisdikcija priznaju posebne, ne-grčke i ne-ruske eparhije, čak i za one zajednice koje u evropskim postojbinama imaju svoje matične autokefalne crkve. Zbog čega se to nije 1920-ih, ili kasnije, dogodilo za američke Crnogorce?
Kao monah – arhimandrit, Nikodim je 1923. ili u perspektivi mogao biti rukopoložen za episkopa i prvojerarha crnogrske eparhije na teritoriji SAD, unutar carigradske ili ruske jurisdikcije. Veoma oštra neprijateljstva crnogorskih frakcija – okupljenih u Detroitu oko Mila Vujovića i u Čikagu oko Jovana Plamenca – sigurno su doprinijele da se takvi planovi dezavuišu.
Da bi organizovao bogosluženje za Crnogorce u SAD, Nikodimu 1923. nije izričito bio potreban blagoslov tamošnje carigradske i-ili ruske jerarhije. Ipak, dobio ga je. On je iskoristio za Evropu atipične crkvene prilike u SAD, gdje ne važi pravilo da, na teritoriji jedne pravoslavne države, postoji jedna autokefalna Crkva. Najvjerovatnije, veći dio vremena do 1926, kada se arhimandrit Nikodim, nakon objave opšte amnestije, vratio u Crnu Goru – u Americi je nastavljen liturgijski život, u domovini “ukinute“, Crnogorske pravoslavne crkve. Veoma je interesantna podudarnost, da je prvi poglavar 1993. obnovljene autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve, Antonije Abramović (†1996), poput Nikodima Janjuševića, kao mitronosni arhimandrit služio u Sjevernoj Americi, u okviru tamošnje ruske jurisdikcije.
Međutim, službe Božije, od strane crnogorskih sveštenika, služile su se i na drugom kraju svijeta – u Italiji; konkretno, načelstvovao im je protojerej Antonije M. Jakšić (†1969). O protojereju A. M. Jakšiću nema u dostupnim istoriografskim izvorima previše podataka. Po svemu sudeći, rođen je 1880. godine u Hercegovini. Inače, u crnogorskoj političkoj emigraciji, nakon 1918. nije bilo neuobičajeno da se u njoj nalazio i ne mali broj Srba iz Hercegovine ili Dalmacije. Kao i neki drugi crnogorski sveštenici u egzilu, on je takođe imao čin crnogorskog oficira. Ime Antonija M. Jakšića nalazi se na spiskovima 2. bataljona crnogorske kraljevske vojske u garnizonu Fonte d’Amore kod Sulmone, kasnije i 1. bataljona, sa činom potporučnika.
Nakon emigracije, odnosno objave opšte amnestije u Kraljevini SHS, protojerej A. M. Jakšić vrato se u zemlju i nastavio sveštenosluženje. Izgleda da je bio paroh nikšićki SPC; nakon oslobođenja, izveden je pred sud i osuđen na vremensku robiju, ali je, vjerovatno, pušten nakon djelimično izdržane kazne. Nakon toga, nastavio je sveštenosluženje. Upokojio se 1969. kao protojerej-stavrofor bjelopoljski.
Tokom boravka u emigraciji, bio je osoba od velikog povjerenja većine lidera crnogorske pokreta otpora, te kraljice Milene I Petrović, odnosno, na Dvoru pokojnog kralja Nikole I Petrovića. U Državnom kalendaru Kraljevine Crne Gore za 1918. kao “dvorski proto[jerej]” navodi se arhimandrit Leontije Ninković, starješina Manastira Ostrog. Tri godine kasnije, protojerej na Dvoru je upravo A. M. Jakšić.
On je, takođe, bio član međunarodnog Udruženja za odbranu slobode Crne Gore, koje je okupljalo 181 ličnost, uglavnom iz Italije, zatim iz Francuske, SAD, Norveške, Velike Britanije, Argentine, Kanade… Udruženje je utemeljeno u Bergamu, Italija, jula 1924. godine, a pri njemu je “djelovalo još 10 lica čija imena nijesu objavljivana, zbog delikatne pozicije u kojoj su se nalazili”. Udruženje je pečatalo Natale, svoj godišnjak.
Predsjednik udruženja je bio kapetan crnogorske kraljevske vojske, nosilac visokih crnogorskih odlikovanja Milan M. Kosorić, dok je predsjednik njegovog izvršnog odbora Italijan Enriko D’Aurelio. Od Crnogoraca iz političke emigracije, članovi Udruženja za odbranu slobode Crne Gore su bili general Anto Gvozdenović (Rim), Krsto Popović (Buenos Aires), dr Pero Šoć (Rim), Živko Nikčević (Buenos Aires), Milo Vujović (Njujork), te upravo i protojerej Anto[nije] M. Jakšić (San Remo).
Kao sveštenik, član Udruženja za odbranu slobode Crne Gore, 8. februara 1925. u italijanskom Bergamu, protojerej Antonije M. Jakšić je obavio “svečano posvećenje ovog Udruženja”.
To je bila, dosad pouzdano utvrđena, posljednja javno održana služba Božija nekog sveštenika u ime autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve, prije njenog obnavljanja početkom 1990-ih.
11.04.2015.
© by Vladimir Jovanović
