Poštovani pośetioci, objavljujemo prikaz dr Danila Radojevića najnovije knjige Borislava Jovanovića “ZAMAK MIŠELA DE MONTENJA – ESTETSKO BIĆE KNJIŽEVNOG DJELA”. Tekst je u skraćenom izdanju objavljen u POBJEDI od 26.marta 2018. godine. Zahvaljujemo se gospodinu Radojeviću, koji je omogućio da njegov prikaz objavimo integralno.
Objavljivanje sadržaja na našem portalu ima potpuno neprofitni karakter i služe isključivo u edukativne svrhe. Zabranjeno je preuzimanje teksta “Traganje za filozofskim određenjem estetskog” sa našeg portala i njegovo dalje reprodukovanje u drugim medijima bez odobrenja autora.
TRAGANJE ZA FILOZOFSKIM ODREĐENJEM ESTETSKOG
Knjiga eseja Zamak Mišela de Montenja. Estetsko biće književnog djela očekivan je doprinos esejističko-kritičkom žanru u crnogorskoj književnosti, za sve one koji su pratili stvaralački put usamljene, umne ośetljivosti Borislava Jovanovića. Radi se o književniku i književnom kritičaru uvijek nadnijetom nad otvorenijem knjigama u vlastitoj biblioteci, kome ne promakne nijedna nova (vrijedna) knjiga u literarnim tokovima. On u biblioteci, kao u kakvom duhovnom Misiru, otkriva rijetke putovođe prema kosmičkim bespućima, u čovjeku i izvan njega. Višestruko daroviti, ponorni Borislav Jovanović otkriva i povezuje linije srži estetskog koje su nastajale kroz milenijume mislećeg trajanja i traganja čovjekovog za odgonetkama tajna univerzuma, počevši od sumersko-babilonskog epa Gilgameš. Jovanović neprestano čita i ispisuje: promišlja smisao estetskog u odnosu na čovjekovu egzistenciju. Na tome putu on ne opaža teškoće jer se kreće između literarnih slapova, nadahnjujući se estetskim doživljajem. On je oštar kritičar, precizan i analitičan, jednako poetskih i proznih djela; rezultat njegovih anatomskih opservacija su sinteze teško dohvatljivih literarnih uzlijeta odabranih pisaca.
Borislav Jovanović je u uvodu zapisao da knjiga Estetsko biće književnog djela predstavlja njegov konačni obračun sa vlastitim “faznim lutanjima” tokom sazrijevanja, životnog i čitalačkog. Objašnjavajući uslove pod kojima je teklo pomenuto sazrijevanje, on je istakao da je čovjek “uvijek u prisustvu smrti”, i da iz toga proističe književni logos. Ovu svoju knjigu Jovanović je (“inicijalno”) posvetio začetniku esejistike Mišelu de Montenju pa je njegovo ime unio i u naslov. Montenjovi eseji postali su, dijelom, Jovanovićevi oslonci jer oni nude prozračnost umjesto apsolutne spoznaje “svega postojećeg”. Jovanović je uočio značaj opredjeljenja Mišela de Montenja, da bude izdvojen u Zamku od svijeta, da stiče saznanja i sazrijeva u biblioteci, na putu do vlastitog bića. Zamak i biblioteka činili su Montenjov kosmos. Ta izdvojenost velikog esejiste ostavila je snažan utisak na Borislava Jovanovića jer je u tome otkrio sličnost sa vlastitom osamom i izučavanjem književnosti.
Umjetnik sâm dolazi do saznanja da je estetsko alternativa njegovoj egzistenciji, zaključuje Jovanović. Kao potvrdu za taj stav on ističe trajne vrijednosti antičke umjetnosti, filozofije i graditeljstva. Ti kreativni uzlijeti svjedoče o čovjekovom trajanju u univerzumu, a estetsko, kako veli Jovanović, dolazi od ljepote kosmičkog. U odnosu na te ranije epohe, B. Jovanović doživljava moderno doba kao harmoniju haosa. Definiciju estetskog on dovodi u pitanje, smatra da je neizreciva jer se čovjek nalazi između “gozbe duha i gozbe ništavila”. Pošto je nemoguće jednom definicijom sažeti bit estetskog, Jovanović se kroz cijelu knjigu vraće tome problemu i dograđuje svoju misao novim detaljima. Sabirati razne definicije estetskog, znači isticati osnovnu namjeru autora da krene putem tijeh filozofsko-estetskih traganja. To bi značilo i praćenje, zajedno sa autorom, razvoja misli o suštini estetskog, kroz sve epohe u svjetskoj književnosti.
Nakon relativiziranja opšeg iskustva, pošto je izveo zaključak da je nedosljednost prisutna u svakoj dosljednosti, Borislav Jovanović vidi “sivilo” u teoretisanju pa za estetsko, prateći najnovija shvatanja, kaže da nije sinonim za lijepo, niti je estetika nauka o lijepom, već o nečemu što je daleko od običnog, vidljivog i tradicionalnim čulima opazivog. U pojmu estetsko Jovanović nalazi prisustvo semantičke raznolikosti koja nadilazi dosadašnje teorije. On ne vidi u prirodi pojavu estetskog, već samo u čovjeku, u njegovoj “dubljoj recepciji svijeta”, što znači da estetsko doživljava kao sažeto iskustvo. Tu spada i ono iskustvo koje nije izrečeno umjetničkim djelom. To opredjeljenje vodi Jovanovića da estetsko definiše kao duhovnu moć koja se nadređuje materiji.
1.Jovanović misli da djelo ne može nastati kao umjetničko ako autor tokom stvaranja ne ośeti ljudsko prisustvo “u svemirskom vremenu”, ako ne doživi “vanvremensku predstavu o sebi”. Ipak, tajna svijeta ostaje neprozirna. Postavlja se problem položaja estetskog u odnosu na ništavilo, pa Jovanović govori o potrebi održavanja ravnoteže između ljepote i tragike jer čovjek “balansira između realnog i nadrealnog”. To stanje “balansiranja” podstiče filozofsku i literarnu misao, koja je slobodnija što je njen predmet nedovršeniji i nejasniji. To označava okretanje univerzalnom.
Jovanović se često vraće shvatanju estetskog u antičkoj literaturi. Osim na Platonu, – njegovim djelima Gozba i Fedon, o kojima ističe da su sinteza nauke, filozofije, etike, paradoksa i estetike, – najviše se zadržava na Aristotelu, na njegovoj nezaobilaznoj knjizi O pjesničkoj umjetnosti, koja čini osnovu književno-teoretske literature, naglašavajući stavove koji predstavljaju Aristotelov otklon od Platonove misli o negativnom uticaju književnosti. Docniji usporeni razvoj evropske teoretske misli, u srednjem vijeku, učinio je da postane dominantan Platonov deduktivni stav o ideji kao izvoru totaliteta. Tome prodoru Platona doprinio je filozof Plotin (oko 205-270) koji je imao za uzor Platonovo djelo, pa je uticao na shvatanje lijepog u evropskoj književnosti.
Njemački filozof Aleksander Gotlib Baumgarten, u studiji Filozofske meditacije o nekim aspektima pjesničkog djela (1735), analizirao je probleme na koje nailazi filozofija u naporu da objasni pjesništvo. Pri kraju te studije Baumgarten je zaključio da naziv predmeta o senzitivnoj spoznaji treba da bude estetika. Jovanović kaže da je Baumgartenovo istraživanje i njegova definicija estetike, s obzirom na razvoj te nauke, zadržala elementarne antičke poglede jer je estetiku definisao kao nauku o spoznaji ośećajnog, tj. istakao je da se do ljepote dolazi čulnom spoznajom. On dalje veli da je Baumgarten naslutio elemente za tretman estetike kao posebne nauke.
Za definisanje okvirne misli Borislava Jovanovića o estetici literarnog djela bitno je zapaziti jedan njegov zaključak: da estetika književnog nije moguća “bez izvanracionalnog poimanja svijeta”. Da bi se približio oblikovanju vlastite definicije estetskog, Jovanović navodi misao Platonovu, da se ono najbitnije, kad je u pitanju fenomen estetskog, nalazi iza granica pojmljivog, tj. iza “mogućnosti pjesničkog iskaza”, to je ono što ostaje za naslućivanje primalaca. B. Jovanović se naslanja na misao Bokača, da poezija treba da prekriva istinu velom mistike.
U knjizi eseja Estetsko biće književnog djela nekoliko puta srijećemo Jovanovićevo vraćanje antičkoj (helenskoj) tradiciji, mitskom, filozofsko-literarnom nasljeđu, koje je najizdašniji izvor za nastanak i razvoj evropske književne, filozofske i estetske misli. U velikom helenskom nasljeđu dugo se razvijalo složenije saznanje o određenju estetskog. Lirski pjesnik Pindar (521-441. p. n. e.), u sedmoj Nemejskoj odi napisao je stihove u kojima je iskazana granica jasnoće i objektivnosti poetske misli:
Kako je uzvišeno sve ovo,
premda istinito nije,
što obmanu umjetničku u sebi krije
Zanosi pjesništvo izmišljenom pričom.
Za potvrdu ove, osobito značajne, tvrdnje o estetskom užitku, Pindar navodi neke motive iz Homerove Ilijade.
Borislav Jovanović je zapisao da je estetsko “nešto što je po svojoj prirodi izvankanonsko” pa zato estetika traje i u vremenu čovjekovog obezličavanja. On dalje zaključuje da je estetsko – filozofija sama po sebi, koja je u savremenom stanju teorije nadišla opažajno, čulno. Jovanović odriče potrebu za književnošću i umjetnošću ako su shvaćene kao slika “društvene stvarnosti” jer smatra da je podržavanje takve umjetnosti i književnosti odbrana vanestetskog djelovanja. Na drugom mjestu on zapisuje i stav da u umjetnosti ništa ne nastaje “bez śemena života”.
Komentarišući jedan tekst Miroslava Krleže, nastao u vrijeme spora na književnoj ljevici, u kome se nalazi iskazan njegov odnos prema angažovanoj literaturi, tj. stav o vrijednosti književnosti sa društvenom tendencijom, B. Jovanović navodi Krležine riječi, da je takva književnost “ideološki, a ne poetski čin”. Na ovako postavljenu Krležinu tezu dali su odgovor tadašnji daroviti pobornici angažovane književnosti, koji su takođe odbačali prazne, socijalno usmjerene tekstove bez estetske vrijednosti.
Jovanović je iskazao stav da estetsko ima smisao i kad primalac ne uspijeva doprijeti do racionalnog jezgra nekog djela. U prvoj polovini XX stoljeća nastajala je literatura čiji su autori pravili napore da ostvare zagonetne likove i irealne teme. Oni su tražili nove žanrove i forme naracije, da bi upleli u svoja semantičko-semiotička kreiranja književnih ostvarenja – i čitaoca, koji treba da se pridruži autoru u odgonetanju smisla i estetskih supstancija koje sadrži djelo, što je plod piščeve fantazije i osobite metaforičnosti.
Tragajući za činjenicama koje bi bile valjana potvrda, i odgonetka, vrijednosti i trajnosti nekih književnih i umjetničkih djela, Jovanović dolazi do saznanja da ih takvima učini samo onaj autor koji zaobiđe utilitarnost i racionalnu projekciju: “Velika književna djela liče na velika sazvježđa” jer su rezultat estetskog uobličavanja određene ideje.
Dominacija mitološke svijesti kod antičkih naroda rađala je simboliku koja se, dijelom, prelijevala u docnije epohe. U modernom vremenu nastajala su djela u kojima je izgrađivana estetika na drukčijim simbolima, kao rezultat novih eksperimenata. Jovanović uzima za reprezentativni primjer metod argentinskog pjesnika H. L. Borhesa, izdvajajući njegovu priču “Alef”, i naznačuje je kao ključ za razumijevanje “svekolike moderne književnosti dvadesetog vijeka”. U toj priči Borhes je (navodno) ugledao, u mračnom podrumu, loptu, veličine dva do tri santimetra, i u njoj vidio kosmički prostor “u nesmanjenoj veličini”. U toj lopti javila mu se predstava svega što se zbiva, od vlastitog tijela do svemira. Za razumijevanje Borhesove fikcije nužan je napor čitalaca: iako on uzima za motive (kao polazište) poznate stvari, preko njih želi pokazati nepoznato i nedokučivo. Borhes potire granice spoznajnog i isplijeće fantastiku koja ga dovodi u krug metafizike i nove tajne. A ta Borhesova tajna otvara mogućnost različitog tumačenja, što čitaoca ostavlja pred zagonetkom postojanja. Pošto je svaka odgonetka upitna, odgovori ostaju pod velom fantastike.
Pošto je uzeo Mišela de Montenja kao primjer radoznalog, istraživačkog duha, Jovanović ističe i Borhesov kult biblioteke, u kojoj on uporno traga za izlazom iz lavirinta nepoznatog, zemaljskog i kosmičkog. I Borislav Jovanović, u svojim esejima, roni po knjigama, kroz “bespuća misli” jer ih vidi kao jedini ubjeg od zaborava. On svojim estetskim okom ponire kroz nepoznate horizonte, a traganje za estetskim doživljava kao čovjekov put do saznanja svijeta. Istovremeno to znači i odstupanje od jasnoće. Iz toga izlazi Jovanovićev stav prema utilitarnom u umjetnosti, da ono ukida univerzalnost djela.
Književno-filozofski mislilac Borislav Jovanović, u monotematskoj knjizi eseja Estetsko biće književnog djela, proučava estetiku kroz primjere iz dubine od nekoliko milenijuma. On naznačuje razlike, drukčija ośećanja svijeta, ali i izraze težnje za dodirom sa univerzalnim, a poeziju stvarnih umjetničkih dometa doživljava odvojeno od one koja ima tendenciju da bude oslonac socijalnim promjenama. Borislav Jovanović postavlja krupnu dilemu: na koji se način dolazi do spoznaje lijepog, čulima ili umom, pa zaključuje da lijepo ne poimamo čulima. Savremenu estetiku označava kao intelektualni alat za zaobilaženje poruka u umjetničkom djelu, njegove definitivnosti i ukrivene slike realnog.
