Dr Anastazija Miranović – Gusle naše nasušne

Izložba Narodnog muzeja Crne Gore pod nazivom “Kad javorovo drvo zapjeva”, na kojoj su prikazane gusle iz Zbirke muzičkih instrumenata, otvorena je u petak, 12. februara 2021. godine, u Etnografskom muzeju na Cetinju. Za postavku izložbe iz fundusa Etnografskog muzeja izdvojeno je 34 predmeta koji datiraju od XIX do prvih decenija XX vijeka.

Izložbu je otvorila i o postavci govorila istoričarka umjetnosti, direktorica Narodnog muzeja, dr Anastazija Miranović.

Autorski tekst dr Anastazije Miranović, koji je objavljen u katalogu koji je štampan povodom otvaranja izložbe, objavljujemo integralno. Zahvaljujemo se gosp. Miranović, koja je omogućila objavljivanje teksta.

Gusle naše nasušne

“CRNOGORCI, ZA SVAKU SVOJU RABOTU POMISLITE ŠTO ĆE GUSLE KAZATI!”

(Knjaz Danilo)

Iz vizure čovjeka dvadeset prvog vijeka osvrt na gusle i guslanje neminovno dovodi do uporednih paralela i ovovremenog, raznolikog kontekstuiranja. Otvaraju se brojna pitanja, prvenstveno, njihove fenomenologije i simbolike, višestrukih značenja i značaja. Nauka i struka daju odgovore o porijeklu, istoriji, strukturi i sl. gusala/guslanja. Ono što su nekad predstavjale – sredstvo i način pronošenja glasa -informacija, poruka pojedinaca, zajednice i/ili naroda, u svijetu digitalnih medija i Interneta čine analogne prakse i formati – Twitter, Instagram, Facebook, Tik Tok i slične društvene mreže. I baš, kao i danas, informacija se “od usta do usta” vremenom, tokom prenošenja proširivala, dopunjavala, mijenjala ili današnjim žargonom rečeno – apdejtovala, šerovala, spinovala i sl.

Iako porijeklo gusala/guslanja, po brojnim istraživačima, seže od Ilira, preko antičkog svijeta, grčke i vizantijske kulture, Azije i Istoka, ili ih vezuju za dolazak Slovena na Blakan, dinarski predio, narode regiona – gusle/guslanje su najkarakterističnije utemeljene u crnogrskom etnosu i patosu. Znameniti pisani izvori koji se vezuju za narode i prostore današnje Crne Gore, bilježe pomen gudačkih instrumenata još od Andreacijeve povelje  s početka devetog vijeka, preko srednjevjekovnih spisa dvanaestog vijeka – Ljetopisa Popa Dukljanina, Miroslavljevog jevanđelja, potom Ilovičke krmčije iz trinaestog vijeka, da bi već u petnaestom vijeku imali konkretne pomene “pjevaca” – pjevača uz gusle u bugaršticama[1]i kasnijim deseteračkim epskim formama. Od “Braja Bjelopavlića”, prvog zabilježenog pjevača uz gusle sa teritorije današnje Crne Gore iz XV vijeka, do posljednjeg, autentičnog guslara, pjesnika-pjevača, Bjelopoljca – Avda Međedovića( 1875-1953) , “balkanskog Homera” iz XX vijeka[2], brojne su se pjesme pojale/pjevale uz gusle u kojima je uvijek bilo “više istorije nego poezije” (Vuk Karadžić).

Ove svojevrsne “epske hronike” veličale su, slavile, vječno/trajno “zakivale” u nezaborav junaštvo, ratničke podvige, istorijske ličnosti i događaje, hrabrile i podsticale borbeni duh. One su istovremeno bile  posijelo i opijelo, tužbalice, jadikovke, ali i svadbarske radosnice. Ništa se u Crnoj Gori nije moglo dogoditi “bez gusala”, pa se ta krilatica i danas često, žargonski u kolokvijalnom govoru upotrebljava da kratko i jezgrovito/slikovito opiše neki savremeni “dramatičan”događaj. Upravo takva i tolika utemeljenost gusala/guslanja u fundament crnogorskog bića svrstava ih, uz tradicionalnu, crnogorsku narodnu nošnju i crnogorski oro, u najupečatljivije identitetske idiome crnogorskog kulturnog nasljeđa.

Gusle su kao narodni instrument skromnih tonskih karakteristika, kao i pjevanje uz njih, zbog čega je u nedovoljno upućenoj javnosti uvriježeno pogrešno mišljenje da su Crnogorci nenadareni i nedostatni voklano-muzikološkim mogućnostima, što, zapravo, govori koliko nas identitetski kodifikuju spram njih. Gotovo i danas svaka crnogorska kuća posjeduje gusle, više kao “trofej” ili obavezni “suvenir” prošlih vremena i tradicije, a činjenica da je vještina/umijeće guslanja – sviranje i pjevanje uz gusle i izrada gusala “živa tradicija”[3], kojoj ne prijeti izumiranje, referišu opravdanost njihove zakonske zaštite kao nematerijalnih kulturnih dobara Crne Gore od nacionalnog značaja.

Jedinstvenost/specifičnost gusala/guslanja i pjevanja uz gusle ogleda se u njihovoj heterogenoj primjeni i karakteru, čime se izdvajaju od većine, današnjem svijetu, poznatih muzičkih instrumenata. Sinhrono sviranje, pjevanje, igranje, dramaturgija, kostimografija, naracija i sl. doprinose da ukupan ugođaj praktikovanjem ove tradicionalne vještine i umjeća dobija auru svojevrsnog, kompleksnog, etnomuzikološkog, nerijetko, umjetničkog performansa. Ova “muška rabota” svojstvena je samoukim (u junačkoj, crnogorskoj prošlosti često slijepim izvođačima), guslarima, koji sviraju “po sluhu” i osjećaju – bez nota, poju dubokim, razgovjetnim glasom, teatralnog stava i specifične, u zavisnosti od prilike i tematike, mikrofacijalne ekspresije, što doprinosi dramatičnosti cjelokupnog događaja. Simplicifirana preklopljenost/usklađenost i jednoličnost guslarevog glasa i zvuka/tona gusala nadomješta se i nadograđuje kompleksnošću narativa/fabule, “držeći” pažnju konzumenata. Nerijetko, isključivo posredstvom pomenutih elemenata – guslanjem/pojanjem ona prelazi u egzaltiranu tenzičnost.

Fascinantna, scenska statičnost guslara, svedenost notnog/tonskog izvođenja/muziciranja, i istovremena, raskošna narativnost is(o)pjevanog opravdavaju, u ovom kontekstu, čuvenu krilaticu njemačko-američkog arhitekte, Ludwig-a Mies-a van der Rohe-a: “Manje je više”.  Vremenom je značenje ove izreke permutovalo u “manje je dosadno”[4], a slično se dogodilo sa guslanjem u današnjem vremenu. Mlađe generacije upravo tako (najblaže rečeno) karkaterišu praktikovanje guslanja –kao dosadno. Kako je došlo do ove “antiguslarske retorike”? Kako se značenjsko klatno epistemiološke amplitude pomjerilo iz afirmativne, pozitivističke u “prezrivu”, nihilističku krajnost? Kako u vrjednovanju gusala/guslanja od “svetinja/e” i svjedočanstava burnih, čojsko-junačkih vremena (poput fakata da putnik/namjernik nije htio zanoćiti u kući bez gusala, ili vjerovanje u njihove iscjeliteljske moći, zaklinjanje “mlijekom sa gusala”, a u slučajevima određenih nepredviđenih okolnosti ukoliko bi se morala napustiti kuća – prvo su se gusle iz nje iznosile), dođosmo do njihove upotrebe u ovovremenim, pežorativnim izrekama, poput “ne guslaj” i sl., pitanje je kvalitativno – vrijednosnih sudova i atribucija. Kako god kontekstuirali (pozitivno ili negativno), svakako, najcjenjenija je narativna uloga guslanja, duboko ukorijenjena u crnogorsku epiku i istorijsku svakodnevicu/tekovinu, čineći da “omiljeni razgovor” postaje aksiom kojem se bezpogovorno vjeruje i kojeg gusle/guslanje legitimišu/e. Otuda izjava knjaza Danila: “Crnogorci! Zasvaku svoju rabotu pomislite što će gusle kazati.”

Iz savremene vizure ova izjava bi se mogla konotirati kao politički diskurs i/ili svojevrstan “politički medij”, preko kojeg pojedinac i/ili plebs provjerava i potvrđuje sopstvene istine i mišljenja. I danas je slično – iščekujemo s oprezom, radošću ili strahom što će se obznaniti na portalima i društvenim mrežama. Na tragu još jedne zapisane misli knjaza Danila: “…I same gusle nisu činile onoliko koliko bi trebalo i koliko su mogle…”, dogodila se i ova izložba. Upravo, u želji da se ne zaboravi, da ostane u kolektivnom sjećanju “ono što je crnogorski guslar znao, a vrag zaboravio”[5], da ono što sjeća ne bude fenomen “ratnog folklora” ili “sraslost gusala sa ubijanjem”, niti njihova “fatalna supstancijalna karakterističnost”, već da finim mehanizmima oblikovanja i ispoljavanja patriotsko-rodoljubivog narativa, kroz očuvanje kulturno-komunikacijske memorije dekonstruišemo uvriježene tradicijske vrijednosti, artikulišući vlastita ograničenja, nesposobnosti i neprihvatanja drugosti i drugačijeg unutar zajedničke kulturološke matrice.

“Baš zato ne treba odbacivati ovaj melos, već naprotiv, cijeniti. Možda će mu pripasti sasvim druga uloga – umjesto da mi njega objasnimo, on će osvjetliti naše nepotpuno znanje.”[6]

---

[1] Najstarije zapisane, srednjevjekovne narodne/epske pjesme dugog stiha.

[2] Kako ga je nazvao američki istraživač i naučnik Milman Perry, profesor na Univerzitetu Harvard, koji se zajedno sa takođe, harvardskim homerologom, profesorom, Albertom Lordom posebno bavio i Avdovim spjevom „Ženidba Smailagić Meha“.

[3] Koja se praktikuje kroz određena guslarska društva i/ili saveze ili individualno.

[4] Kao kod američkog, postmodernističkog arhitekte Roberta Venturia (1925-2018).

[5] Franjo Ksaver Kuhač (1834-1911), hrvatski etnomuzikolog i istoričar muzike, vrsan poznavalac crnogorskog folklora, prvi je uradio zapise starih crnogorskih narodnih pjesama.

[6] Ludvik Kuba ( 1863-1956), češki slikar, muzičar, folklorista i pisac koji je ostavio određene autentične zapise crnogorskih narodnih pjesama, opise događaja i pojedinaca, kao i crteže iz onovremene crnogoske svakodnevice.

*U tekstu su korišćeni podaci iz elaborata UZKD o utvrđivanju kulturne vrijednosti nematerijalnih dobara Izrada gusala i Guslanje – sviranje i pjevanje uz gusle.