Dr Danilo Radojević – Nazivi u službi imperijalne politike

Zahvaljujemo se gospodinu Danilu Radojeviću koji je omogućio da tekst “Nazivi u službi imperijalne politike” koji je preuzet iz njegove knjige “Od književnog do povijesnog”, izdate 2003. godine u Podgorici, objavimo na stranicama Montenegrine.

Objavljivanje sadržaja na našem portalu ima potpuno neprofitni karakter i služe isključivo u edukativne svrhe. Zabranjeno je preuzimanje ovog teksta sa našeg portala i njegovo dalje reprodukovanje u drugim medijima bez odobrenja autora.

Danilo Radojević rođen je u Mokrome, kraj Šavnika, 1932. godine. Filološki fakultet i magistraturu završio je u Beogradu, a na Sveučilištu u Zagrebu stekao je zvanje doktora humanističkih nauka. Do danas je objavio 18 monografskih publikacija, priredio 14 knjiga te nekoliko desetina studija, eseja i novinskih članaka.

Tekst o bogatom naučnom radu dr Danila Radojevića možete pročitati ako kliknete na sljedeći link: NAUČNI RAD

NAZIVI U SLUŽBI IMPERIJALNE POLITIKE

Toponimi imaju poseban značaj pri istoriskim, lingvističkim, etnološkim i drugim istraživanjima. Zato se smatra da geografski nazivi imaju vrijednost kulturno-istoriskih spomenika, jer se, preko njih, mogu identifikovati i rekonstruisati preplijetanja raznih kulturnih slojeva. Čest je slučaj da su pojedinu teritoriju, tokom vremena, posijedali različiti osvajači koji su ostavljali tragove i u toponimima, isto kao u jeziku, usmenoj i pisanoj literaturi, pravnim normama i dr. U novije vrijeme politički pokreti, u nekim sredinama, težili su da se učvrste i preko davanja naziva po ličnostima koje su za nj zaslužne, pa je dolazilo do odstranjivanja (zamjene) onih naziva koji ne odgovaraju ciljevima određenog pokreta ili osvajača. To se naročito ispoljilo tokom posljednjeg jednog i po stoljeća. Nakon ratova vršene su takve izmjene.

Kad su u pitanju južnoslavenske zemlje, može se navesti više primjera promjene naziva cijelih oblasti, kao što je Južna Srbija (Makedonija), Stara Srbija (Kosovo), i dr., čije je trajanje bilo uslovljeno opstankom određenog režima. Novi nazivi koji se odnose na mjesta, oronime, hidronime i dr., u nekim slučajevima su se zadržali. Takav slučaj je sa nazivom rijeke – Bugar-Morava koji je, poslije Berlinskog kongresa, promijenjen u Južna Morava, i na taj način je nestalo živo svjedočanstvo o ranijem bugarskom posjedovanju te teritorije.

U periodu poslije prvog svjetskog rata, pošto je multietnička Vojvodina ušla u sastav Kraljevine SHS, srpske vlasti su radile na izmjeni više starih naziva naselja, kao što je, na primjer, mađarsko mjesto Szent Tomas dobilo naziv Srbobran (1922). Tada je šesnaest mjesta u Kraljevini SHS dobilo nazive po kralju Petru I Karađorđeviću. I u Crnoj Gori, dok je još trajao ustanak protivu srpske okupacije, promijenjen je naziv Lastva (Kastelastva) u Petrovac, sa docnijim dodatkom – “na moru”. I danas se neki mještani ljute što im pošta luta u Petrovac na Mlavi.

Na čiji je podsticaj izvršena promjena starog naziva Lastva, koji pominje još Pop Dukljanin u hronici Kraljevstvo Slavena (XII vijek), nije teško pretpostaviti, ali je sačuvan originalni dokument sa imenima Lastvljana koji su tome dali “demokratsku formu” i “legitimitet”. Na “seockom zboru” kome su prisustvovala 23 mještanina, 2. februara 1919. godine, a koji je sazvao kmet Niko I. Medigović, istaknuta je “potreba” promjene imena Kastelastva, odnosno Lastva, “u jedno srpsko ime”, da bi “cijeli svijet” znao da je “ovaj naš kraj u svemu i po svemu (…) srpski”. Kmet je predložio da se dotadašnje ime zamijeni sa Petrovac ili Aleksandrovac. Od prisutnih, 12 je glasalo za Petrovac, a 11 za Aleksandrovac. Pošto je utvrđeno da je većina za Petrovac, u zapisniku je konstatovano: “Ovo ime stavljamo u čast sijedog srpskog vladara Nj. V. kralja Petra I Karađorđevića”. Na zboru je zadužen sazivač da o zaključku obavijesti “općinsku upravu, kojoj se stavlja dužnost da ovu preimenu u djelo privede”. Predlagači nijesu čekali da opština “u djelo privede” njihov prijedlog, već su u istom zapisniku napisali da je urađen u “Petrovcu”.[1]

Predlagači ove preimene nijesu mogli znati da je Lastva sveslavenska riječ, izvedena od laz, što znači – uski put, staza, krčevina (otuda: prolaz, izlaz, prilaz, razlaz i dr.), inače ne bi naveli u zapisniku da su taj naziv dali osvajači. Isto tako, oni nijesu mogli znati da je biblijsko ime Petar, od grčke riječi petros – stijena, kamen. U Evanđelju Matijinom obraće se Hristos Petru (Simeunu): “Ti si Petar – Stijena, i na toj stijeni sazidaću crkvu svoju”. Drukčije rečeno, ime Petar je, kao i mnoga druga, internacionalno.

Potrebno je napomenuti da je, poslije prvog svjetskog rata, ulica pored Ribnice u Podgorici nazvana Nemanjina riva, a da su tursku tvrđavu na ušću Ribnice u Moraču, poslije drugog svjetskog rata, neki počeli nazivati “Nemanjin grad”, iako je u istoriografiji poznato da je tvrđavu, u cjelini, podigao sultan Mehmed (1475-77).[2] Istovremeno davanje novih naziva Kastelastvi i Obali Ribnice, po imenima dva osvajača, – jednog iz XII, a drugog iz XX vijeka, potvrđuje stanje okupacije. Interesantno je ovđe spomenuti da Turci, tokom svoje duge vladavine balkanskim zemljama, ni jednom mjestu nijesu dali naziv po imenu nekog od svojih sultana.

Logičan je zaključak da su političke koncepcije u osnovi svih novijih promjena geografskih naziva. Drukčije rečeno, asimilacioni projekti reflektuju se i u toj sferi. Tako je naziv Crna Gora, poslije nestanka crnogorske države (1918), promijenjen u Zetska oblast. Duh te imperijalne ideologije, iako sve anahroniji, čuje se još ponekad u uzvicima kao što je – “ovo je Srbija”. U vrijeme posljednjeg rata u Bosni, preimenovan je naziv Foča, čiji je najstariji pomen (Hotča) zabilježen u XIV vijeku; prihvatanjem novog naziva – Srbinje – prešutno se odobravaju rezultati genocida koji je izvršen nad tamošnjim muslimanskim stanovništvom.

Posebno velike posljedice ostavlja nasilno ukidanje etnika, odnosno nametanje tuđega. Takav je slučaj sa Crnogorcima, čije je narodno biće uporno negirano od srpskih naučnih, političkih i crkvenih krugova, kao i od crnogorskih potuđenika, koji opstaju zahvaljujući srpskoj podršci. Jedan od (zaobilaznih) metoda negiranja crnogorskog naroda predstavlja i forsiranje pojma Srbijanci. Taj se oblik javio u Vojvodini, poslije I srpskog ustanka, đe ga je i Vuk Karadžić zabilježio i unio u drugo izdanje Srpskog rječnika.[3] Treba dodati da je taj naziv imao u vojvođanskoj sredini, pežorativni prizvuk, zbog značajnih mentalnih i civilizacijskih razlika, a u pitanju je bilo i natjecanje u kulturnom doprinosu.

U samoj Srbiji, sve dok je trajala samostalna država, njene su institucije označavane isključivo pridjevskim oblikom – srpske, a ne “srbijanske” (srpska zemlja, srpski knez, srpski kralj, srpska granica, srpski ustav, srpska vojska, srpska vrhovna komanda, i td), kao što nije (u Srbiji) egzistirao ni naziv Srbijanci. Vojvođanski oblik Srbijanci u Crnu Goru prvi unosi Simeon Milutinović Sarajlija, dok je bio sekretar mitropolita Petra I. Izvanjci iz Vojvodine, u drugoj polovini XIX vijeka, bivši članovi Ujedinjene omladine srpske, koji su radili u Crnoj Gori, širili su taj termin, s namjerom da crnogorskom narodu sugeriraju “pripadnost” srpskom narodu, misleći da im “olakšaju” i da im ne smeta da budu i Crnogorci i “Srbi”, kao što Srbima ne smata da budu “Srbijanci”. Može se pretpostaviti da je pomenuti naziv prihvaćen po ugledu na rusko imperijalno iskustvo, jer je ruski kulturni i vjerski uticaj bio jak u Vojvodini, od početka XVIII vijeka: naprama oblika Rosijanin koji znači Rus, napravljen je i oblik Rusak, u značenju – onaj što postaje Rus, ili hoće da bude Rus.

Zanimljivo je navesti kazivanje Sava Ivanovića, iz njegove, anonimno štampane, anticrnogorske paskvilne knjige, o pojavi termina Srbijanci u Crnoj Gori.[4] Da bi dokazao dinastičke pretenzije kralja Nikole I na srpski prijesto, on ga optužuje da je naredio, 1897. godine, da u štampi srpski kralj bude naznačavan kao “srbijanski”: “Pusta želja i nekakvi neostvarljivi snovi doveli su Vaše Visočanstvo čak i dotle, da naredite da se u ‘Glasu Crnogorca’ – Vašem zvaničnom organu, zamijeni riječ srpski sa srbijanski, kad se god u tome listu spomene ime kralja Aleksandra (Obrenovića – DR), tj. da se ne smije pisati ‘srpski kralj’ nego ‘srbijanski kralj'”. Ivanović kaže da je kralj Nikola izdao to naređenje Lazaru Tomanoviću, tadašnjem uredniku “Glasa Crnogorca”.

Pojam Srbijanci bio je u čestoj upotrebi u krugu oko crnogorske Vlade u izbjeglištvu, naročito pošto je srpska vojska okupirala Crnu Goru, što izražava rezultate ranije (prosrpske) propagande, da se radi o “istom” narodu. Takav stav je odgovarao ne samo srpskoj Vladi i Dvoru, već i velikim silama koje su radile na likvidaciji crnogorske države, jer su, na taj način, crnogorski predstavnici sami isključivali crnogorski narod iz prava na primjenu principa samoopredjeljenja naroda koje je proklamovao predsjednik SAD Woodrow Wilson. Ivo Banac primjećuje da je ideologija svesrpstva ostavila “nezaštićene sve prilaze Crnoj Gori, otvorivši put velikosrpskoj penetraciji”.[5] Kad je u pitanju Rusija, prema izjavi njenog ministra inostranih poslova, već je od početka XX vijeka vodila srpsku politiku prema Crnoj Gori.

Značajan je bio učinak teksta, iz 1929. godine, srpskog filozofa Dušana Nedeljkovića, u kome je preporučio “regionalizaciju” Srba, tj. da se nominiraju regionalno kao “Srbijanci”, da bi etnikom Srbi mogla biti naznačena većina pripadnika drugih naroda koji su se našli u granicama Kraljevine Jugoslavije, posebno pripadnici pravoslavne konfesije. To bi bio put da se osigura integralistički (imperijalni) sadržaj toga etnika.

Nakon drugog svjetskog rata, kada je crnogorski narod izvojevao ravnopravni status u odnosu na ostale jugoslavenske narode, prosrpski orijentisani pojedinci, prepanuti da će doći do afirmacije Crnogoraca, oživljavali su pojam Srbijanci. Tako je, na primjer, Lj. Durković-Jakšić u svojim radnjama insistirao na tome terminu. On je, prema njegovoj izjavi autoru ovih redova, obustavljao dvije godine štampanje svoje knjige Srbijansko-crnogorska saradnja, u izdanju Srpske akademije nauka, sve dok Akademija nije odustala od zahtjeva da se promijeni naslov u “Srpsko-crnogorska saradnja”. U toj knjizi Durković je falsifikovao neka Njegoševa pisma, u kojima se pominje pridjev srpski i etnik Srbi, prepravljajući ih u oblike srbijanski i Srbijanci. Tako je učinio izmjenu u pismu od 14. I 1849. godine, koje je Njegoš uputio, uz orden, Stevanu Knićaninu, promijenivši “vitezovah srpskih” u “vitezovah srbijanskih”. Durkoviću je bilo glavno “pronaći” oslonac za tu koncepciju na Njegoša.[6]

Paralelno pojavi naziva Srbijanci, koji treba da označi stanovnike Srbije, ušla je u upotrebu i sintagma srpske zemlje, koja takođe izražava imperijalnu usmjerenost prema drugim narodima i teritorijama.

(“Pobjeda”, Podgorica 19. I 2002; – Od književnog do povijesnog, Podgorica 2003)