Slavni boj pod velom sumnje
Jedna od rijetkih tema iz crnogorske istorije o kojoj su početkom druge decenije XX vijeka stavovi u istorijskoj literaturi do te mjere promijenjeni da praktično nije ostavljen prostor ni za kakve “vezivne tačke” sa ranijim tumačenjem ovog događaja jeste pitanje bitke na Carevom lazu tokom turskog pohoda na Crnu Goru 1712. godine.
Dotadašnje tradicionalno shvatanje o “nesumnjivo velikoj crnogorskoj pobjedi”, bazirano prevashodno na domaćim izvorima i narodnom predanju, u nedostatku čvršćih istorijskih izvora, ozbiljno je dovela u pitanje rasprava Jovana Tomića “Turski pohod na Crnu Goru 1712. godine”, napisana prije svega na osnovu dokumenata iz mletačkih arhiva.
(Sima Milutinović u knjizi Istorija Crne Gore od iskona do novijega vremena (Beograd, 1835) o tom događaju kaže: “Tako sultan za osvetit se Crnoj Gori pošalje svojega serašćer-pašu s dosta vojske 1712. goda da mu volju naverši, razhorivi Cernu Goru, negomu se naopako dogodi, i kako no se baš tada nadao”. U tekstu dalje navodi narodnu pjesmu o bici na Carevom lazu.
U Povjestnici Crne Gore od naistarieg vremena do 1830. (Zemun, 185) Milorad Medaković boj na Carevom lazu ovako opisuje: “Strašna je ođe borba bila, u kojoj je poginulo oko 300 Crnogoraca, a Turaka opet toliko, da im se ni broja ne zna. Mjesto straženija nazvalo se poslje ove bitke “Carev laz”; a to za to, što su mrtva tjelesca careve vojske pokrila bila polje straženija, kao kada se gora isječe ili spali. U istom ovom boju, koji je bio tako strašan, da je i sam vladika Danilo zadobio ranu na lijevoj sisi, i da mu nije bilo zlatnog lanca, na kom je obično krst nosio, skoro bi platio i samim životom svoje odvažno junaštvo”.
I Dimitrije Milaković u Istoriji Crne Gore (Pančevo, 1855) detaljno opisuje ovaj događaj: “U ovom boju palo je od crnogorske strane nji(h) oko 300 mrtvi(h) ljudi među njima Janko Đurašković, a rana su dopali mnogi, pa i sam vladika Danilo ranjen je: od Turaka pak popadalo je nji(h) mrtvi(h) bez broja, kao lazina, te od tada se to mjesto prozvalo Carev laz. Ako je vjerovati, što se pripovjeda, zaglavilo je tu preko 20.000 Turaka, kojima su Crnogorci uzeli, pored mnogo bogatog oružja i odijela, 86 barjaka. Ova srećna srpska pobjeda, bez sumlje najsjajnija od sviju, o kojima je stara i nova istorija Crne Gore sačuvala spomen, održana je 29. jula”.
U Istoriji Crne Gore Đorđe Popović (Beograd, 1896), na osnovu Milutinoviće Istorije i Medakovićeve Povjesnice, i bici navodi iste osnovne podatke. Od istoričara XIX vijeka jedino je Ilarion Ruvalac, komentarišući rad Zahara Orfelina, u djelu “O žitiji slavnih djela imperatora Petra Pervogo – na slovenskom jezikje”, štampan u Veneciji 1772, ispoljio izvjesne rezerve prema načinu prikazivanja ovog događaja. Vidjeti: Ilarion Ruvarac, Montenegrina, prilošci istorije Crne Gore, Zemun 1899.)
Tomić ne vjeruje vladici Vasiliju
Tomićeve ocjene da se “prvi pomeni” o ovoj pobjedi nalaze se u spisima mitropolita Vasilija i njegovoj Istoriji o Crnoj Gori, uz upućene kritike na račun poznate sklonosti njenog pisca ka izmišljanju i dotjerivanju činjenica, osporavale su istorijsku autentičnost navedenog događaja. Kritika je polazila od apsolutnog nepovjerenja prema vladičinom pisanju, jer gdje god Vasilije u svojoj Istoriji ili kasnijim “memorijalima” nije “potpuno izmislio, bar je dotjerivao ili izopačivao fakte”. Sem toga, negiranje istinitosti vladičinih kazivanja u ovom slučaju je imalo i konkretnu istorijsku podlogu, tj. zasnivalo se na sadržajima koje su nudili telegrami glavnog mletačkog providura Pizanija, u kojima nije bilo ničega od onog o čemu je pisao Vasilije.
Diskusija koja je o ovom pitanju zatim vođena, bez obzira na napore učesnika, nije donijela uvjerljivu prevagu nijednom od suprotstavljenih gledišta. Štaviše, ona je tokom vremena promijenila suštinu početnog spora upućujući raspravu sa problema pobjede ili poraza Crnogoraca na Carevom lazu na pitanje da li je nekog većeg otpora, odnosno boja Crnogoraca sa Turcima tokom Mahmut-pašinog pohoda na Crnu Goru 1712, uopšte bilo.
Nakon Tomićevog rada “velika crnogorska pobjeda” se, dakle, sasvim neočekivano našla na razmeđu između teško dokazive istorijske realnosti i još teže prihvatljivog stava o vještačkim stvorenom istorijskom mitu.
S obzirom na to da je vladika Vasilije, osim u Cetinjskom ljetopisu, sva “izmišljanja” o crnogorskoj pobjedi na Carevom lazu ostvario u pismenim obraćanjima, tokom prve od tri svoje misije u Sankt Peterburgu, pažnju ćemo zadržati na Tomićevim argumentima “da o takvom događaju nema pomena nigdje prije Vasilijevih sastava”. Rezultati istoriografije koji su nakon otvaranja ove rasprave ostvareni daju mogućnost za relativno lako negiranje takvih tvrdnji. Međutim, samo tim putem, pokazivanjem da većinu podataka koje navodi Vasilije srećemo i prije Cetinjskog ljetopisa i njegovih kasnijih spisa, nije moguće dokazati zasnovanost tradicije o Carevom lazu, budući da se ona još uvijek ne može neposredno vezati za istorijske izvore koji u potpunosti objašnjavaju sve pojedinosti ovog događaja. Pošto to nije moguće, da bismo izbjegli sasvim opravdane prigovore da, na jednoj strani, pokušavamo da dokažemo da vladika Vasilije nije autor “izmišljenih činjenica” koje su poslužile kao osnov za formiranje legende o Carevom lazu, koja se, kako smatra Tomić, tridesetih godina XIX vijeka pod Njegoševim uticajem razvila na Cetinju “odozgo, literarnim putem”, a da, na drugoj, ne dajemo konkretne dokaze o samoj bici, pokušaćemo da i jedno i drugo pitanje posmatramo u okvirima šire istorijske realnosti u čijem fokusu bi bili crnogorsko-ruski odnosi u drugoj i trećoj deceniji XVIII vijeka.
Vasilije nije ćutao o porazu
Svakako da se odgovorom na pitanje kako su na događaje u Crnoj Gori 1711-1712. godine gledali najviši ruski zvaničnici i kako se sadržaj njihovih stavova reflektovao na dalju rusku politiku prema Crnoj Gori – na indirektan način može izreći sud i o njihovom stvarnom istorijskom značaju, pa i o tome koje je od dva suprotstavljena istoriografska gledišta bliže istorijskoj istini. Prethodno, se, ipak, moramo kratko zadržati na već spomenutom pitanju, jednom segmentu kritike vladičinih interpretacija bitke na Carevom lazu 1712. izrečene najprije od strane Jovana Tomića, a zatim, sa malo drugačijom argumentacijom, i od Gligora Stanojevića.
Osporavani stavovi vladike Vasilija koji se odnose na bitku na Carevom lazu sadržani su u Cetinjskom ljetopisu, u nekoliko pisama nastalih povodom njegovih obraćanja najvišim ruskim zvaničnicima tokom 1753. i u Istoriji o Crnoj Gori, koju je štampao u Moskvi 1754.
U prvom od ovih izvora, u Cetinjskom ljetopisu iz 1749. godine, u vezi sa bitkom na Carevom lazu stoji: “Va ljeto 1712. dođe z gramatami ot Moskve ot cara Petra Mihailo Miloradović va Černuju Goru ka vladiki Danilu i Černogorcima za veliko zlo manastirsko i černogorsko koji počeše vojevati na turske gradove. Va ljeto 1712. posjekoše Černogorci Turke u Carev Laz no sila turska odolje i dođoše na Cetinje i raskopaše crkvu i manastir”. (Carev laz nikada nije bilo naselje i zato drugu riječ iz ovog naziva treba pisati malim slovom. Međutim neki autori su ga pisali drugačije s velikim početnim slovom. Iz poštovanja izvornosti nastala je “mješavina”, tj. razlika koja se u ovom radu javlja u pisanju ovog lokaliteta).
Priređivači Cetinjskog ljetopisa navode da je pored ovog tekstva na lijevoj margini napisan datum: 29. jula 1712. Njegovo značenje je različito tumačeno, kako od onih koji su imali u rukama originalni rukupis tako i od drugih koji su se služili njegovim publikovanim verzijama. Po jednom gledištu, to je datum bitke na Carevom lazu, a prema drugom to je datum rušenja manastira.
Cetinjski ljetopis se s pravom ne može uzimati kao posebno značajan za nastavak narodnog predanja o boju na Carevom lazu. U njemu, izuzev samog naziva lokaliteta, nema drugih podataka važnih za objašnjenje događaja: datuma boja, broja turskih vojskovođa, broja turskih i crnogorskih vojnika, broja poginulih i sl. Sem toga, “Vasilije u ovoj bilješci ne krije poraz Crnogoraca, ali nastoji da ga prikaže kao djelimičnu pobjedu”, iz čega proizilazi da nije mogao biti osnov za nastavak legende o velikoj crnogorskoj pobjedi. Štaviše, prema ocjeni G. Stanojevića, “da Vasilije u drugim svojim spisima nije govorio o ovim događajima, problem Careva Laza ne bi se postavljao u našoj nauci”.
Ni Stanojević ne vjeruje Vasiliju
Od tih drugih spisa, Jovan Tomić je, u radu kojim je otvorio raspravu o ovom pitanju, obratio pažnju na tri vladičina pisma nastala u vrijeme njegovog boravka u Sankt Peterburgu. U prvom, upućenom grofu Alekseju Bestuževu Rjuminu, od 22. aprila 1753, vladika, između ostalog, piše o borbama u Crnoj Gori po dobijanju gramate ruskog imperatora Petra Velikog i o pobjedi Crnogoraca. U ocjeni ovog pisma Tomić zamjera vladici na zakašnjelom spominjanju samog boja, jer je ono izostalo u njegovim prvim pismenim obraćanjima po dolasku u rusku prijestonicu.
Tom argumentacijom Tomić nastoji da umanji vrijednost dokumenta, konstatujući da “kad se Vasilije oslobodio u Rusiji, gdje nije imalo koga da provjerava njegovo kazivanje, i kada je počeo u većoj mjeri isticati zasluge Crnogoraca i uopšte, i za Rusiju posebice, stao je drugačije pisati o godini 1712. Na sličan način Vasilijevo pismo iz aprila 1753. godine komentariše i G. Stanojević ističući da “već poslije nekoliko godina u pismu Bestužev-Rjuminu, od 22. aprila 1753. god., pričao da je sultan, za to što su Crnogorci 1711. god. pomogli Rusiju protiv Porte, poslao na Crnu Goru veliku vojsku koju su Crnogorci do noge potukli pod vođstvom vladike Danila 1712. god. Osim neskrivenog nepovjerenja u istinitist kazivanja samog autora, nepominjanje mjesta i datuma borbe sljedeća je glavna zamjerka koja se upućuje u pogledu značaja ovog pisma.
Drugo vladičino pismo koje spominje Tomić napisano je 2. maja 1753. Upućeno je grofu Petru Ivanoviču Šuvalovu i u njemu vladika saopštava više podataka o samoj bici, navodeći i datum boja. Ovo vladičino obraćanje Tomić ocjenjuje kao ponavljanje prethodnog kancelaru A.P. Bestuževu-Rjuminu, a Stanojević o njemu kaže: “Nekoliko dana poslije toga (misli se na prethodno pismo Bestuževu-Rjuminu, prim. R.R.), u pismu Petru Ivanoviču Šuvalovu, od 2. maja, Vasilije je još opširniji i daje nekoliko novih pojedinosti. Za tursku vojsku kaže da je imala 60.000 ljudi, a da je boj bio 17. jula i da je ta strašna turska pogibija bila razlog da je sultan ponovo, 1714. god. poslao novu vojsku od 100.000 ljudi protiv Crne Gore. Kao karakteristika ovog pisma ističe se da je to jedini dokument u kome Vasilije “datira borbu, ali ne navodi mjesto te borbe”.
Sa izraženijim nepovjerenjem Tomić u svom radu citira vladičino pismo od 28. decembra 1765. knezu Aleksandru Mihailoviču Galicinu, za koje kaže da ga je “još ljepše Vasilije iskitio”. U njemu se veoma detaljno opisuju borbe Crnogoraca po dolasku Miloradovića u Crnu Goru. O samom boju na Carevom lazu vladičino kazivanje se kreće u poznatim okvirima, dok se o crnogorsko-turskim odnosima poslije boja i okolnostima koje su uslovile Ćuprilićev napad na Crnu Goru saopštavaju zaista neuvjerljivi podaci.
Od male ka sve većoj pobjedi
Osim navedenih vladičinih pisama koja su Tomić i Stanojević koristili u raspravi o Carevom lazu, svakako da je tokom njegove prve misije u Sankt Peterburgu bilo i drugih pismenih obraćanja sa sličnom interpretacijom ovog događaja. Mada ovo pitanje još uvijek nije cjelovito istraženo, trenutno su nam poznata dva takva pisma. Jedno je mitropolit Vasilije uputio Petru Feodoroviču (bez datuma) 1753. godine i još davno ga je objavio Dušan Vuksan. Drugo njegovo pismo nije objavljeno, a upućeno je Praviteljstvujuščem sinodu u avgustu 1753. godine i čuva se u ruskom Državnom istorijskom arhivu u Petrogradu. Mi smo ga koristili zahvaljujući ljubaznosti ruskog kolege, istoričara Jurija Petroviča Anšakova, na čemu mu ovom prilikom iskreno zahvaljujemo.
Iako tekst ovog dokumenta o boju na Carevom lazu ne donosi ništa što nije sadržano u drugim Vasilijevim pismima, to što je ono tek nedavno pronađeno upućuje na mogućnost da ruski arhivi posjeduju i drugu, sadržajno bogatiju, vladičinu prepisku, koju tek treba istražiti.
Karakteristično je da ova dva pisma, kao i ono od 22. aprila 1753. upućeno grofu A.B. Rjuminu na koje se u raspravi osvrću Tomić i Stanojević, sadrže, izuzev uvodnog i završnog dijela, sasvim identične tekstove koji se odnose na borbe Crnogoraca 1711. i 1712. godine i na bojeve iz 1716, 1727, 1739. i 1750. Njihova istovjetnost je gotovo potpuna kako po sadržaju tako i po strukturi izlaganja, uz razlike koje se mogu objasniti i različitim čitanjem izvornika. Utoliko je zanimljivije da se jedino u pismu vladike Vasilija Šuvalovu nalaze dva podatka kojih nema u drugim navedenim pismima: prvi se tiče datuma bitke, a drugi govori o tome da su Crnogorci “od saveznika svojih Srba, turskih podanika, ostavljeni bili”. Da su ovi podaci saopšteni i u druga dva pisma koja pominjemo, onda bi pitanje datiranja bitke izazivalo mnogo manje nesporazuma, a cjelina događaja vezanih za Carev laz bila bi znatno jasnija.
Ali, da spomenemo i preostali spis vladike Vasilija “Istoriju o Crnoj Gori”, kome se takođe osporava istinitost u opisu događaja, a koji se, s druge strane, ubraja u red najvažnijih dokumenata koji su, “izmišljanjem činjenica”, presudno uticali na nastanak legende o Carevom lazu. Štaviše, u svojoj drugoj raspravi o Carevom lazu Tomić kaže da vladika Vasilije “poslije nekoliko godina, pišući o toj pobjedi u nekoliko mahova, svakom prilikom pravio je većom, dok nije najzad u svojoj “Istoriji o Crnoj Gori” 1754. godine načinio od nje veliku i potpunu pobjedu Crnogoraca nad Turcima… “
U osnovi, međutim, između ovog i drugih zapisa vladike Vasilija nema suštinske razlike. Događaje koji se mogu vezati za Carev laz i u svojoj “Istoriji o Crnoj Gori” vladika Vasilije je izložio po istom principu kao i u svojim pismima.
Potcjenjivanje narodne poezije
Ističe pobjedu Crnogoraca nad turskom vojskom od 60.000 pod komandom Ahmet-paše, ali ne datira boru i ne navodi mjesto.
U cjelini uzev, Tomićeve ocjene o spisima vladike Vasilija o Carevom lazu vrlo su negativne. Osim što konstatuje da u “njegove sastave” treba sumnjati i da im se ne može “pokloniti vjere”, tvrdi i da je na bazi njih vladika “pravi tvorac” ovog događaja, pošto nema “nijednog poznatog dokumenta iz godine 1712. niti iz vremena prije pojave Vasilijeve Istorije o Crnoj Gori u kome bi bilo riječi o crnogorskoj pobjedi nad Turcima bilo na Carevom lazu bilo drugdje u 1712”. Ni Gligor Stanojević nema bolje mišljenje o vladičinim zapisima. Dijeli Tomićevo gledište da je Vasilije u svojoj “prvoj bilješci o borbama 1712. udešavao ovaj zapis za prevaru, koju će vršiti nekoliko godina docnije, o crnogorskoj pobjedi”.
Ali, za razliku od Tomića Stanojević smatra da zapis “nije bio namijenjen ruskim vlastodršcima nego onima na Cetinju. A tada se na Cetinju znalo o prevari 1712. god. a i o Carevom lazu”. On zato konstatuje da upravo zbog toga Vasilije “prosto kao da se boji da u spisima gdej govori o crnogorskoj pobjedi 1712. godine veže za to Carev laz.
Uz odbacivanje narodne tradicije i izvora domaćeg porijekla, crnogorsku pobjedu tokom turskog pohoda na Crnu Goru 1712, Tomić je dakle okvalifikovao kao izmišljen istorijski događaj. (Osim Cetinjskog ljetopisa od izvora domaćeg porijekla posebno su značajni Savinjski ljetopis i zapis iz jedne srbulje koju je pronašao Ljubomir Kovačević, a objavio ga je Vladan Đorđević. O njima i o pismima crnogorskih glavara na osnovu kojih G. Stanojević bitku na Carevom lazu smatra događajem iz Morejskog rata biće riječi u nastavku teksta).
Njegove zaključke koji su potirali tradicionalna shvatanja komentarisalo je i osporavalo u svopjim radovima nekoliko naučnika: Nikola Banašević, Jovan Erdeljanović, Vladimir Ćorović, Dušan Vuksan, Risto Dragićević. (Banašević je kritikovao Tomićevo potcjenjivanje značaja narodne poezije za proučavanje istorijskih događaja, posebno one u kojoj je opjevan boj na Carevom lazu. Erdeljanović je branio stav da narodno predanje “ne može biti izmišljeno nego mora imati neku istorijsku podlogu”, ne instistirajući pri tom da je 1712. bila godina tog događaja.
Osim što Tomićevo nepridavanje značaja domaćim izvorima smatra pogrešnim, Ćorović skreće pažnju i na protivurječnost njegovog kazivanja sa sadržajem Pizanijevih izvještaja koji govore o otporu Crnogoraca Turcima. Na osnovu istraživanja dokumenata iz Dubrovačkog arhiva on je došao do zaključka da broj od 60.000 turskih vojnika koji se pominje u domaćim izvorima “ne treba smatrati pretjeranim”. Sem toga smatra da dubrovački izvori mjesto borbe vezuju za Lješkopolje ali se na osnovu njih ne može utvrditi datum borbe, pri čemu nije isključivao mogućnost da bi to mogao da bude 17. jul 1712. …)
Vuksan: Ljetopis je pisao Sava
(… Dušan Vuksan zamjera Tomiću što se na “naše izvore” nije “ni malo osvrtao smatrajući da ne zaslužuju povjerenje”. Za pitanje boja na Carevom lazu posebno naglašava značaj Cetinjskog ljetopisa koji je završen 1. januara 1749. i za koji tvrdi da ga je pisao mitropolit Sava. Zbog toga Cetinjski ljetopis “zaslužuje punu vjeru” jer je Sava bio ozbiljan čovjek i savremenik bitke na Carevom lazu “a nije čak ni nevjerovatno da je i lično u bici učestvovao”. Pošto se “pisanju Vasilijevu ne daje mnogo vjere” on ističe “da Vasilije u pisanju Cetinjskog ljetopisa nije imao nikakvog učešća, jer je on, kada je Ljetopis pisan bio u Peći”.
Nepominjanje mjesta boja u Vasilijevim spisima koje Tomić u svojoj raspravi posebno naglašava, Dragićević nije ocjenjivao tako važnim jer je smatrao da “mjesto na kome je vođena borba između Crnogoraca i Turaka nije tako brzo nazvano Carev laz, već je vjerovatno mnogo kasnije iza smrti Vasilija Petrovića, narodna tradicija, prepričavajući taj događaj, dala ovo ime mjestu gdje su se vojske sukobile, pa je tek kasnije taj naziv ušao u istorijsku literaturu, te ga mitropolit Vasilije nije mogao upotrijebiti u svojoj Istoriji i u svojim spisima. U potvrdu svog mišljenja navodi stav da “izraz” Carev laz ne ulazi u istorijsku literaturu skoro do nekih sto godina poslije izdanja Istorije mitropolita Vasilija (štampana u Moskvi 1754) i vremena kada je pisao svoja pisma u kojima je riječ o crnogorsko-turskim borbama 1712. godine”.)
Na neka od ovih pisanja Tomić je odgovorio posebnom knjigom “Pitanje Carevog laza”. U njoj je bio još eksplicitniji u pogledu tvrdnje da je Carev laz izmišljen, odnosno da sve okolnosti isključuju mogućnost bilo kakvog boja. Osnov za narodno predanje Tomić je pokušao da pronađe udaljavanjem ovog događaja od vremena za koje je vezano, tj. za turski neuspjeh iz 1604. godine. Ponudio je takvo objašnjenje i pored toga što je njegovo ispitivanje “istoričnosti ličnosti” koje narodna tradicija vezuje za događaje na Carevom lazu, vršeno i na osnovu mletačkih izvora, pokazalo da su one, gotovo sve, savremenici zbivanja koja se vezuju za 1712.
Prihvatajući Tomićevo mišljenje da nikakve crnogorske pobjede na Carevom lazu 1712. nije bilo, Gligor Stanojević ipak smatra da on nije uspio da pokaže šta je poslužilo kao osnova epske i narativne tradicije o ovoj bici. Po njegovoj ocjeni, Tomićeva “metodska greška” bila je u tome što je “shvatajući da se narodno predanje ne može odbaciti” pokušao da objasni “da je osnovu za tradiciju o Carevom lazu dao jedan turski nauspjeh iz 1604. godine”.
Istovremeno je ocijenio teško objašnjivim da se “u jednom narodu gdje je narativna i epska tradicija takoreći jedina istorija može literarnim putem stvoriti predanje o jednom događaju a da za to u narodu ne postoji nikakva osnova”.
Što je osnova narodnoj predaji
Analizirajući domaće izvore o ovom događaju, Stanojević je zaključio da Carev laz postoji kao istorijski događaj koji je poslužio kao osnov za narodnu legendu, ali da se desio u doba Morejskog rata, a ne 1712. godine. Kao argument za takav zaključak naveo je pismo crnogorskih glavara iz novembra 1747. upućeno “G-nu Vicencu Gritiju sopraproviduru od Arbanije i Kotora i Novoga”. Taj dokument je objavio Jevto Milović i u vrijeme kada je Stanojević pisao svoju studiju to je bio jedini izvor u kome se izričito pominje borba na Carevom lazu. Mada je “sumnja u Tomićeve interpretacije nastala onog trenutka kada je Jevto Milović objavio poznato pismo” ono samo po sebi nije riješilo dilemu o kome Carevom lazu je zapravo riječ.
Nekoliko godina kasnije sam Stanojević je pronašao drugi sličan dokument; pismo crnogorskih glavara iz 1749. godine upućeno sindicima i inkvizitorima, koje je objavio u Istorijskim zapisima. Taj dokument smatrao je dodatnom potvrdom svoje ranije tvrdnje da je osnov legende o Carevom lazu događaj iz Morejskog rata. U ovom dokumentu su, po Stanojevićevom mišljenju nabrojana sva mjesta borbi u kojima su učestvovali Crnogorci u doba Morejskog rata, među kojima i Carev laz. Pri ovakvoj, u osnovi nepromijenjenoj tvrdnji Stanojević je ostao i u tekstu koji je kasnije napisao za višetomnu Istoriju Crne Gore, i pored toga što je Risto Dragićević osporio njegove stavove tvrdeći da je “sigurno da se borbe o kojima je riječ u pismima crnogorskih glavara iz 1747. i 1749. g. nijesu odigrale za vrijeme Morejskog rata. Doduše, Stanojević u višetomnoj istoriji više nije tako izričit u pogledu potpunog poraza Crnogoraca 1712. godine, pa navodi da “savremeni dokumenti” govore o njihovom “relativnom uspjehu” u borbi protiv Turaka 1712. godine”, odnosno da su “Crnogorci (Katunjani) pružili žilav otpor Turcima prilikom nadiranja kroz Crnu Goru… “
Čini nam se da i savremeni ruski izvori koji u cjelokupnoj raspravi nisu mnogo korišćeni govore u prilog ovakvom znatno realnijem sagledavanju događaja vezanih za turski pohod na Crnu Goru 1712. Štaviše, oni, a to bi i nastavak ovog rada trebalo da pokaže, svojim sadržajem čine sasvim legitimnim nastojanja koja imaju za cilj da dokažu da istorijski osnov narodnom predanju o Carevom lazu nije neka ranija borba Crnogoraca protiv Turaka, već da ga treba tražiti u događajima iz 1712. godine.
Razmatranje uticaja turskog pohoda na Crnu Goru 171-1712. godine na crnogorsko-ruske odnose tokom druge i treće decenije XVIII vijeka, pored ostalog podrazumijeva i odgovor na pitanje: kako je, posmatrano iz ugla vojno-političkih interesa Rusije ocjenjivan ukupan vojni doprinos Crnogoraca rusko-turskom ratnom sukobu 1710-1711. U bliskoj vezi sa prethodnim jeste i pitanje: da li su se prva iskustva u vojnoj saradnji ostvarenoj nakon uspostavljanja političkih odnosa 1711. pozitivno odrazila na dalju poziciju Crne Gore u spoljnopolitičkim i vojnim planovima carskog dvora.
Carska gramata Crnogorcima
Već smo kazali da analiza ruskih stavova prema zbivanjima u Crnoj Gori na početku druge decenije XVIII vijeka osim opšteg značaja za političku i vojnu istoriju dvije zemlje, na posredan način može biti korisna i za razrješenje dileme o istorijskom utemeljenju narodnog predanja o “velikoj crnogorskoj pobjedi” tokom turskog pohoda na Crnu Goru 1712. godine, odnosno za odgovor na pitanje: kakvu je stvarnu vojnu težinu crnogorski otpor imao. Međutim, smještanje ovog pitanja u širi vojni i politički okvir podrazumijeva ako ne potpunu istorijsku rekonstrukciju, a ono barem osvrt na glavna spoljno politička zbivanja u okviru kojih je ta saradnja u vidu ratnih operacija Crnogoraca, realizovana.
Kao što je poznato, nakon što je Turska objavila rat Rusiji (9. novembra 1710), u visokim političkim krugovima u Sankt Peterburgu razmotreno je “Mišljenje” S.A. Vladislaviča – Raguzinskog da se u borbi protiv Turske iskoriste južnoslovenski narodi. Pošto je u njima već vladalo borbeno raspoloženje, prihvaćen je predlog o slanju u Moldaviju, Albaniju i druga mjesta specijalnih izaslanika radi podizanja na oružje “tamošnjeg naroda”.
Počinjući prutski pohod, Petar I je, dakle, računao na antiturski ustanak na Balkanu. U tom duhu je bila sačinjena i njegova gramata od 3. marta 1711. godine namijenjena “Blagorodnim visokoprevashodnim, preosveštenim, mitropolitima, kneževima, vojvodama, serdarima, arambašama, kapetanima, vitezovima i svim dobronamjernim hrišćanima pravoslavne grčko istočne i rimske vjere i drugim duhovnim i svetovnim ljudima Srbije, Slavonije, Makedonije, Bosne, Hercegovine, a prije svega: Crnogorcima, Nikšićanima, Banjanima, Pivljanima, Drobnjacima, Gačanima, Trebinjanima, Hrvatima i drugim hristoljubivim koji se nalaze pod jarmom tiranskim turskog sultana…”
Carska gramata je preko nekoliko naročitih izaslanika Petra I upućena predstavnicima balkanskih naroda. Aleksa Popović je poslan u Peć, gdje je trebalo da pripremi ustanak u turskom dijelu Srbije. Arhimandrit Grigorije Srbin upućen je u Austriju srpskim pukovnicima I. Tekeliji, Vulinu, H. Raškoviću i ostalim, dok je trebalo da pukovnik Mihail Miloradović i kapetan Ivan Lukačević carev poziv na ustanak predaju mitropolitu Danilu Petroviću i njegovom bratu knezu Luki Petroviću, i ne samo njima.
Prema pismu S.L. Vladislaviča – Raguzinskog pukovniku Miloradoviću od 4. marta 1711. od njega je traženo da ode “u Srbiju i Arbaniju, do Klimenata, Kuča, Pipera, Crnogoraca i drugih i da ih savjetuje da se okupe da bi ratovali protiv Turaka”. Carske gramate, u kojima je ruski imperator objavljivao svoj poziv na ustanak “tamošnjim narodima” sa pečatom monarha, proslijeđene su Miloradoviću, zaduženom da ih “razašalje ili sam preda, kome bude trebalo”, uz potpisivanje ili na drugi način “kako sam ocijeni najpodesnijim”. Uz gramate su mu poslane i njihove kopije.
Miloradović poziva u borbu
Od Miloradovića je zahtijevano da uradi sve što zna u okupljanju vojske i u izvođenju napada na Turke, kako bi na taj način doprinio realizaciji zamišljenog ratnog plana: “Vi bi s jedne strane a mi od druge” udarili.
Sam Miloradović za obavljanje povjerenih poslova odmah je nagrađen činom pukovnika. Poslato mu je i 500 zlatnika (cekina), za izdržavanje i troškove koje bude imao. Ukoliko pak povjerene poslove dobro obavi “i mnoge narode protiv Turaka podigne” Vladislavič mu je nagovještavao i skoro dobijanje generalskog čina i “preveliku milost” gospodara imperatora. Označenu sumu od 1000 zlatnika, 500 za njega i 500 za Aleksu Popovića, trebalo je da primi u Bukureštu od trgovca Angelakija Spaidaki.
Prema podacima iz ruske literature, gramata ruskog cara balkanskim narodima 5. juna 1711. uručena je ruskom konzulu u Mlecima Dimitriju Bocisu, koji ju je zatim predao Miloradoviću. Sam Miloradović u pismu caru “s kraja 1712.” navodi, a tako je prihvaćeno i u našoj istoriografiji, da je gramate primio 12. aprila 1712. Ovaj datum je svakako vjerovatniji, jer je Miloradović početkom juna već bio u Crnoj Gori. Prema navodima iz pisma, početkom aprila on je, obavljajući svoje privatne porodične poslove, bio u “Bukurešti Muntrnskoi” kada je kod njega došao “kapetan Ivan Albanez tj. kaluđer Mojsije” i donio mu dvije gramate – jednu pisanu u Moskvi 4. marta 1711. sa potpisom Save Vladislaviča. Sem toga, predao mu je i “drugih 12 gramata poslanih po carskom ukazu u Crnu Goru, i Hercegovinu, i Albaniju i ostalima”. U gramati koju je potpisao Galovkin rečeno je, između ostalog da “protiv neprijatelja nevjernika s vojskom i moćnim oružjem u središte njegove zemlje ulazimo, ugnjetene pravoslavne hrišćane ako Bog da od paganskog jarma njegovog da oslobodimo… lično krećemo… zbog toga u ovo da Boga dato vrijeme… ako budemo jedinstveno, svak po svojim mogućnostima, radili i za vjeru ratovali, onda će se ime Hristovo još više podvizima proslaviti a pagani nasljednici Mogomenta biće prognani u staru svoju domovinu u pijesak i stepe arabijske”. Po ukazu carskog veličanstva, grof G.I.Galovkin i gospodin S. Vladislavič zapovijedali su Miloradoviću da primi 12 gramata i da ih “odmah u rečena plemena preda kako bi ona istog časa počela zajedno ratovati”.
Postupajući po carskoj zapovijesti, Mihailo Miloradović je sa kapetanom Ivanom Lukačevićem iz Podgorice otišao u Crnu Goru. Početkom juna carski izaslanici su stigli u Grbalj i odmah pozvali Grbljane u borbu protiv Turaka. Prema izvodima iz kasnijeg Miloradovićevog pisma D.F. Bocisu (od 5. februara 1712.), kad je po ukazu Njegovog carskog veličanstva došao u ovu zemlju s gramatama od 5. juna, razaslao ih je komandantima provincija kojima je trebalo da budu uručene.
Gramata naišla na oduševljenje
Osim predaje carskog pisma i podizanja naroda na ustanak, zadatak Miloradovićeve misije bio je da vrši komandu nad odredima u Crnoj Gori, Hercegovini i susjednim oblastima shodno okvirnom ratnom planu djelimično izloženom u pismima S.L. Vladislaviča – Raguzinskog i grofa Galovkina.
Prvih dana juna 1711. Miloradović je predao carsku gramatu mitropolitu Danilu. Prema podacima koje navodi A.P.Bažova: “Gramata Petra I je pročitana u kući Danila Šćepčevića Njegoša u kojoj je održano savjetovanje 24 uticajne starješine plemena i donijeta odluka da se: s prvom viješću o ruskom nastupu krene protiv vojske Osmanske imperije”.
Vladika je prema kasnijem izvještaju Gavrila Miloradovića Petru I odmah počeo podsticati narod da ustane protiv neprijatelja, nevjernika Turaka, za vjeru hrišćansku i čast “presvijetlog carskog veličanstva”. Okupili su se knezovi, serdari, vojvode i drugi hrišćani. Na crnogorskom zboru je pročitana carska gramata. Crnogorci su sa oduševljenjem prihvatili poziv ruskog cara i svoga vladike na oružje, a kad su se sa zbora razišli otišli su “da svaki za svoje novce nabavi ponešto praha i olova”.
Prema podacima koje navodi V.Đorđević vladika i ruski oficiri su “prepisivali rusku poslanicu na srpski jezik pa su te prepise razašiljali u sva pogranična mjesta pozivajući sve pravoslavne hrišćane na oružje”. I sam mitropolit Danilo u pismu imperatoru Petru I od 12/23. oktobra 171. govori da su gramate, nakon što ih je Miloradović donio razaslane “po svim plemenima primorskim, crnogorskim, brdskim, zetskim i u svu bogom danu eparhiju Skenderijsku i svu eparhiju Zahumsku a nekoliko i u Arbaniju u sve gradove i varoši”.
Prema pisanju Miloradovića iz februara 1712. u svim zemljama u koje je gramata bila poslana “narod se potčinio ukazu njegovog imperatorskog veličanstva”, “za vjeru ustao”, radi nje “sa velikom turskom vojskom ratovao” i mnogo je “turskih džamija razoreno, mnoge su okolne turske oblasti zauzete, mnoga sela spaljena, mnogi distrikti pusti ostali” i “mnogo turskih glava nazad donijeto”. Zamahom ustanka brojni turski gradovi u Albaniji i Hercegovini držani su pod opsadom tako da je položaj Turaka u njima bio težak, a njihova međusobna komunikacija prekinuta. Osmanska vojska je 15. juna 1711. razbijena kod Gackog i za kratko vrijeme bio je oslobođen značajan dio teritorije. Na masovnost i širinu ustanka ukazuju podaci o brojnosti ustanika po pojedinim ustaničkim mjestima koja Miloradović u nastavku svoga pisma F.Bocisu navodi i prema kojima se procjenjuje da su odredi pod njegovom komandom brojali blizu 30.000 ljudi. O kakvoj se krupnoj vojnoj snazi radilo mnogo je jasnije ako se ima u vidu da je sastav ruske armije u vrijeme pruskog pohoda brojao 38.326 vojnika i 122 oruđa.
Crnogorci prvi u vojevanje
O borbama koje su po dolasku Miloradovića preduzeli Crnogorci, vladika Danilo u pismu ruskom imperatoru Petru I oktobra 1711. kaže: “I načaše naši dobrim podvigom podvizati se… I mi eliko bozmogosmo trudimo se i podvizasmo se i sostavismo plemena i ponudismo ih za veru i zakonu voevati. I vsi edinosrdačno i edinodušno ustaše i svu Arbaniju smetoše i mnogo tursku vojsku razbiše da ne bi mogli pojti na boju i pomoć k veziru turskomu”. Osim da pod svojom komandom ima “vojkah dosta” vladika je u nastavku isticao i da su “suproć nas naiboli i naihrabriji turski vojaci, koji bi vsi tamo obrnuli suprotiv carske vaše vojske”.
Citirano pismo Danila Petrovića Njegoša datirano je 12/23. oktobra 1711. Ako se izuzme “otvetnaja gramota” starješina crnogorskih i brdskih plemena, ovjerena sa 22 pečata, datirana sa 21. oktobrom 1711, to je prvo vladičino pismo ruskom imperatoru od dolaska Miloradovića u Crnu Goru. Osim što je predstavljalo odgovor na carsku gramatu, budući da je napisano nekoliko mjeseci po prispijeću naročitog ruskog izaslanika, ono sadrži i informacije o tome što se zbivalo u Crnoj Gori nakon obnarodovanja carskog poziva balkanskim narodima na ustanak. Iz vladičinog pisma jasno se da zaključiti da u vojničkom pogledu Crna Gora do tada nije bila izložena razaranju turske vojske niti da su borbe vođene na njenoj teritoriji. Naprotiv, vladika kaže da su Crnogorci “udarili voevati prije svih” i skromno dodaje: “I ne hvalismo se da smo koe dobro i pošene učinili do sada, ali paki nadeiemo se na boga i na svetuju bogorodicu daćemo ot napretka… “ Međutim, vladika u pismu sasvim otvoreno upozorava na nesreću koja može zadesiti Crnu Goru u slučaju da bude ostavljena od Rusa i prepuštena Turcima. Zato od ruskog imperatora traži zaštitu i posebno moli da Crna Gora u slučaju pregovora sa Osmanlijama, odnosno u slučaju mirovnog sporazuma sa Osmanskim carstvom, ne bude prepuštena sultanu. Navodeći koliko u njegovoj eparhiji ima “gradovah i plemenah” i kako koje pleme stoji na koju krajinu, on moli ruskog cara da te gradove “ogradi” da se drugi kraljevi “ne bore i ne ratuju za njih”. Carsku zaštitu je tražio i za Zahumlje i Bosnu. Ukoliko se pak tako ne uradi, vladika Danilo je poručivao ruskom imperatoru: “Bolje bi bilo da si nas poklao, koi smo se svakomu omrazili i udarili voevati prie svih”.
Razlog za vladičinu zabrinutost u pogledu ishoda borbe sa Turcima bio je svakako u tome što se ratni događaji nijesu razvijali onako kako je bilo prvobitno planirano i kako je u svom carskom pismu, i preko svog izaslanika, ruski imperator nagovijestio. Izostala je očekivana pomoć ruske vojske ustanicima, mada u Crnoj Gori nijesu znali da su uzrok tome ratni neuspjesi Rusije. Naime, poslije nepovoljnog ishoda borbe na Prutu, Rusija je bila prinuđena da 12. jula 1711. potpiše Prutski mir. On doduše nije dugo trajao, jer je Porta 17. decembra 1711. ponovo objavila rat Rusiji.
Niko ne zna za vijesti o miru
I ovaj rat je međutim, brzo okončan tako što je uskoro zaključen novi mirovni sporazum, takođe nepovoljan za Rusiju.
O svemu ovome se u Crnoj Gori u to vrijeme ništa nije znalo. To potvrđuje sadržaj pisma Mihaila Miloradovića ruskom konzulu u Veneciji D.F. Bocisu od 5. februara 1712, kao i jedno njegovo kasnije pismo ruskom caru.
U pismu Bocisu Miloradović ga moli da sa njegovim izvještajem o prilikama u Crnoj Gori upozna ruskog poslanika u Beču i izvještava da je “mnoga pisma pisao Dvoru ali da nikakvog odgovora nije dobio i da do ovog časa ne može razumjeti šta se tamo dešava”. Zbog toga je riješio da tamo pošalje brata Gavrila sa svojim pismima i pismima glavara pojedinih oblasti. No, iako su od tada već bila prošla tri mjeseca, nikakvih vijesti o njemu i njegovoj misiji, pa time i o stanju na rusko-turskom frontu nije imao.
U Crnoj Gori je dakle vladala potpuna neobaviještenost u pogledu ratnih dejstava ruske vojske. S druge strane, izostanak očekivane pomoći ili barem bilo kakvih vijesti iz Rusije svakako da nije mogao ojačati ratni zanos Crnogoraca. No i pored toga borbe nijesu prekidane. S.Vladislavič-Raguzinski pisao je 12. juna 1712. G.I. Galovkinu: “Drugo za izvještaj nemam, jedino pišu iz Venecije da pukovnik Mihailo Miloradović, koji je prošle godine poslan u Arbaniju, sa Crnogorcima i drugim tamošnjim narodima, i sad ratuje protiv Turaka sa državnim znamenjem”.
Ali veoma brzo su se pojavile i ozbiljne teškoće koje su značajno slabile planove ustanika. Kontinuitet uspjeha započetog ratovanja podrazumijevao je zauzimanje opsjednutih turskih gradova u kojima su se nalazile glavne osmanske snage. Ipak, mogućnosti za to nije bilo. Miloradović je početkom februara 1712. pisao Bocisu da se gradovi plaćanjem vojnika bez topova i baruta zauzeti ne mogu. Pojavio se i ozbiljan nedostatak novca. “Mi nemamo novca koliko je za vojnike potrebno” stoji u Miloradovićevom pismu ruskom konzulu. Dodatne probleme stvaralo je držanje Venecije. Zatvorivši svoje granice, mletačke vlasti ne samo da nijesu htjele da pruže bilo kakvu pomoć već su zabranile prolaz Crnogorcima preko svoje teritorije a po naredbi generalnog providura nije im bio dozvoljen ni pristup moru. Crnogorcima se nije smio prodavati barut, olovo niti bilo šta drugo potrebno za vojsku.
Nedostatak sredstava neophodnih za nastavak započetog ratovanja onemogućavao je širenje ustaničke plime koja se objektivno mogla izliti dalje, bar dotadašnjih vrlo širokih okvira. Miloradović je uvjeravao Bocisa: “Kad bih ja barut, olovo i novac imao, mogao bih još 20.000 drugih ljudi pridobiti, koji bi se uvijek, pored ranije pomenutih, za vjeru i čast Njegovog carskog veličanstva borili”. Zbog toga je molio ruskog konzula u Veneciji da mu pruži pomoć u barutu, olovu i kremenju da bi, koliko je moguće, “time ove ljude snadbio”.
Na Crnu Goru obrnu sva sila
Prema jednom kasnijem Miloradovićevom pismu caru (vjerovatno s kraja jula 1712) nakon što su carske gramate “bile poslate u Maćedoniju, Crnu Goru i Hercegovinu i u druge provincije” jedinice koje su bile pod njegovom komandom vojevale su “i zimi i u ljeto bespresta-no… mjeseca 14” i “mlogo bojeva s Turcima satvorili”. U ovom obraćanju on ponavlja da su tada “mloge turske varoši i sela” popalili i “Turke isjekli” i razbili. Međutim, kada je mir između Rusije i Turske bio zaključen, “a mi za mir ništa ne znasmo niti nam tko pisa”, Crna Gora se našla u velikoj nevolji. Tada se, kako se dalje navodi, “okrenu na nas sva sila Turska. Najprije dođe paša Mahmutbegović, s vojskom od Urumelije i š njime tri paše od Arbanije i od Avluna i šnjima vojske 25.000 turske. I bismo se tri nedjelje dana i Turke razbijasmo u svaki raz”. Miloradović dalje obavještava cara da je poslije tih turskih poraza prispio veliki serasker bosanski “i š njime paša sedam i turska sila od Biograda i Bosne i Hercegovine i sva donja krajina i snjima turske vojske 40.000”. Tada se “svi Turci zajedno sastaše, gori rečene prve paše i njihova vojska svakolika. I tako na nas jedinokupno navališe. MI ih dočekasmo i snjima teški boj učinismo, u dva raza razbismo i pogibe Turaka 10.000, a našije hrabrije vitezova 250”.
Prije nego što obratimo pažnju na nastavak ovog Miloradovićevog pisma imperatoru Petru I, kratko ćemo se zadržati na sadržaju prethodno citiranog teksta. Želimo da otvorimo pitanje moguće saglasnosti podataka koje on nudi sa podacima iz nekih domaćih izvora čiji je značaj u diskusiji o Carevom lazu uglavnom osporavan. Naime, akademik Ljubo Kovačević pronašao je u jednoj srbulji iz XVIII vijeka zapis o boju na Carevom lazu, koji je 1912. objavio Vladan Đorđević. Iz ovog dokumenta u istorijskoj literaturi je po pravilu obraćana pažnja na dio u kome se kaže da je bitka bila na Carevom lazu i “u Pržnik” ili “u praznik” zavisno od čitanja prepisa, na dan svete čudotvorne mučenice Marine. Na osnovu toga se kao datum bitke određivao 17. jul 1712. godine, jer se toga dana po julijanskom kalendaru, proslavlja ovaj vjerski praznik. Taj datum se podudara sa onim koji je naveden i u Savinskom ljetopisu kao dan bitke na Carevom lazu. I jedan i drugi dokument su korišćeni u dokazivanju tvrdnje da se bitka zaista odigrala na Carevom lazu i da je datum te bitke 17/28. jul 1712.
Međutim, u dokumentu koji je objavio Đorđević postoji i podatak na koji, po našem mišljenju nije obraćana dovoljna pažnja, a to je da je datum boja naveden dva puta. Prvi put slovnim znacima, koji označavaju 17. jul, a drugi put njegovim vezivanjem za praznik svete i čudotvorne mučenice Marine, koji takođe pada 17. jula. Toj činjenici nijesu pridavali posebnu važnost ni oni koji su do sada objavljivali ovaj dokument.
Zbrka oko čitanja slova
Gligor Stanojević je u svojoj studiji Crna Gora u doba vladike Danila ćirilično 3Ř pročitao kao 31. jul i njime označio dan datiranja dokumenta, izražavajući istovremeno čuđenje: “Kako je Ćorović (u pitanju je Vladan Đorđević – prim.R.R.) odjednom našao da je datum ovog zapisa 17. juli, nije nam jasno”. (U ćirilici brojna vrijednost slova “3” je sedam, a slova “i” deset. U brojevima 11-19 jedinice se pišu ispred desetice.)
U višetomnoj Istoriji Crne Gore isti autor ovaj izvor ne pominje.
Ni drugi istraživači koji su se ovim dokumentom zanimali ili koji su čak vršili popravke u njegovom čitanju nijesu obraćali pažnju na to, tako da se bitnije nijesu udaljili od do tada uobičajene interpretacije sadržaja ovog dokumenta. Pomaci u njegovom tumačenju izostali su, iako je mogućnost da se napravi logička veza između dva puta navedenog istog datuma i dva mjesta borbe posebno otvorena napretkom u čitanju pojedinih riječi iz ovog dokumenta, koji je ostvaren tako što su prethodno tačno pročitana neka sporna mjesta iz Savinskog ljetopisa. Odavno prisutne nejasnoće – da li su prilikom prvog objavljivanja Kovačevićevog dokumenta i Savinskog ljetopisa, a i kasnije, bile dobro pročitane pojedine riječi u njima, kao što su na primjer: skaženije – sraženije, Tražnic – Pržnik, kao i sama godina na početku prvog – u velikoj mjeri su otklonjene ispravkama koje su u odnosu na ranija čitanja u svojim radovima o ovom pitanju učinili P.D.Šerović i Risto Dragićević.
Mada se nepostojanje originala dokumenta koji je pronašao akademik Kovačević, a objavio V. Đorđević pojavljuje kao nepremostiva prepreka za neke potpunije analize čini se sasvim logičnim da se ispravke u čitanju Savinskog rukopisa koju su izvršili P.D. Šerović i Risto Dragićević mogu primijeniti i na Kovačevićev zapis. To je u svom radu R.Dragićević i učinio. Prema tome, ukoliko prihvatimo njegovo mišljenje da je sporna i nejasna riječ iz Savinskog zapisa koja glasi “u Pržnik” istovjetna sa onom u zapisu koji je Ljubo Kovačević dao Vladanu Đorđeviću proizlazi da tekst koji je objavio Đorđević u cjelini glasi: “1712. da se zna mjeseca jula 17 dana kako bi veliki boj i bitka u Crnoj Gori na mjestu zvanom Carev laz i u Pržnik na dan svete čudotvorne mučenice Marine. Biše tu od turske strane bosanski paša Ahmed, carev serasker i Durmir-paša hercegovački i Tahir-paša skadarski, Kurta-beg Dukađinski, Ahmed-beg prizrenski i Selim-paša izvornički i Kliški-beg i hiljade vojske. I razbi ih 10.000 Crnogoraca. Tako im bog dade.”
Proizlazi dakle, da u Kovačevićevom dokumentu postoje, pored dva puta navedenog istog datuma, i dva mjesta borbe Crnogoraca sa Turcima, tj. da je 17. juna bio boj na Carevom lazu, ali da je istog dana vođena bitka i u Pržniku.
Turci planirali utvrdu na Cetinju
U tom slučaju bi se podaci o broju borbi iz Kovačevićevog dokumenta podudarili sa podacima iz Miloradovićevog pisma ruskom caru koje smo prethodno citirali (“s nimi teški boj učinismo u dva raza razbismo i pogibe turaka 10.000, a našie hrabrih vitezova 250”). Isti podatak je sadržan i u Savinskom ljetopisu. Osim toga, u prilog zaključku da su 17. juna mogla biti dva krupna okršaja sa Turcima mogu se navesti i istoriografski poznati podaci o načinu prethodne koncentracije ruskih trupa, takozvane sjeverne i južne vojske. (Trupe “sjeverne vojske” prvovitno su bile koncentrisane u Gacku. Glavnokomandujući Ahmet-paša raspolagao je sa 8.000 vojnika a očekivao je “da mu se priključe: hercegovački poglavar – Durmiš-paša sa 3.000 i zapovjednik Zvornika sa 2.500 vojnika”. Sem toga, na putu za Crnu Goru vršena je popuna pojedinih jedinica u pokretu po mjestima kroz koja je vojska prolazila. Ona je sa sobom vukla dva artiljerijska oruđa i neophodan alat za rušenje Cetinjskog manastira i podizanje “gradića” za tursku posadu, kako je stajalo u turskom fermanu. Suprotno očekivanjima da će svojim odredom iz Gacka krenuti za Nikšić, Ahmet-paša je svoje trupe usmjerio kroz Ostroški klanac da bi se u rejonu Spuž-Podgorica spojio sa trupama “južne vojske” pod komandom skadarskog vezira. Južnu vojsku su činile trupe skadarskog vezira Tahir-paše Mahmutbegovića. Brojala je oko 7.000 vojnika, uglavnom Arbanasa i nalazila se u Podgorici “gdje je očekivala nove snage iz Prizrena, Ohrida i Valone”.)
Mada koncentracija svih turskih trupa u rejonu Spuž-Podgorica istoriografski nije sporna “teško je ustanoviti tačnu hronologiju vojnih dejstava koja su prethodila glavnoj bici” kao što je teško i “sa sigurnošću reći kada je serasker Ahmet-paša izdao naredbu za pokret trupa pravcem Lješkopolje-Kokoti-Carev Laz-Rijeka Crnojevića-Cetinje. Ali, s obzirom na to da su na Crnu Goru istovremeno krenule i Ahmed-pašine i Tahir-pašine trupe, što potvrđuje Miloradović u svom pismu (“I svi se Turci zajedno sastaše, gori rečene prve paše i njihova vojska svakolika. I tako na nas edinokupno navališe…”), sigurno je da se one nijesu kretale jednim pravcem i da je zbog toga sasvim moguće da su se Crnogorci sa njima sukobili na dva mjesta. Borbenom rasporedu turskih formacija bila je prilagođena i crnogorska odbrana. Na takav zaključak upućuje i narodno pamćenje koje je bez sumnje sasvim vjerno preneseno i sačuvano u Njegoševoj Svobodijadi i Istoriji Crne Gore D. Milakovića.
Uostalom, i sama terminologija upotrijebljena u dokumentu koji je Kovačević pronašao i u kome se kaže: “i bi boj i sraženije” upućuje na to da je njegov pisac i na taj način želio da izrazi ono što se 17. jula desilo, tj. da su se na dva mjesta odigrala dva okršaja s Turcima, ali različitog intenziteta.
Mlečani javljaju da Cetinje slavi
Očito je da je veća ratna pobjeda izvojevana na Carevom lazu protiv glavnine turskih snaga pod komandom Ahmet-paše, nego na Pržniku, pa je sve ono što se odnosi na ratni okršaj Crnogoraca i Turaka 17/28. jula 1712. u narodnom pamćenju kasnije vezivano za Carev laz. Da Kovačevićevom dokumentu treba pokloniti veću pažnju nego što je to do sada činjeno, govori i podudarnost u imenima glavnih turskih zapovjednika koja su u njemu nevedena sa onim, što se, u vezi sa tim može smatrati istoriografski nespornim. Sem toga, prethodne zaključke koje smo izveli na osnovu ovog dokumenta i Miloradovićevog pisma potvrđuju i mletački izvori iz Kotorskog državnog arhiva koje je u svom radu o ovom pitanju koristio Slavko Mijušković. Riječ je o mletačkim obavještajnim izvještajima koje je iz Kotora slao pukovnik Jerolim Buća (bukia) bailu u Carigradu Alvizu Moćenigo i generalnom providuru u Zadru.
Od izvještaja koje je Mijušković koristio u svom radu spomenućemo samo najvažnije. Tako na primjer u izvještaju od 13/24. jula 1712. generalnom providuru koji je tada boravio u Boki (Perastu) jer je Miloradovićev rad smatrao vrlo opasnim za mletačke interese, Buća javlja o turskim pripremama za napad na Crnu Goru. Osmanske snage bile su podijeljene u tri korpusa i “usmjerene na ustanike s namjerom da ih zaokruže”. Mada nije skrivao zadovoljstvo zbog pokreta turskih trupa radi slamanja ustanka, generalni providur je istovremeno izrazio sumnju “da bi Turci mogli uzeti pravac i preko mletačke teritorije, a naročito preko Paštrovića, da bi stigli u Grbalj”. Zbog toga je od Buće tražio da “udvostruči budnost” kako bi “na vrijeme saznali za njihova kretanja i kako bi mogli preduzeti potrebne mjere na onim stranama na kojima bi se oni mogli približiti”.
Međutim, već poslije nekoliko dana u pismu Bući od 18/29. jula 1712. generalni providur kaže “da iz mnogobrojnih izvještaja o događaju između Turaka i Crnogoraca koji se tu skoro desio između Gradca, Rijeke i Bobije (lokaliteti u blizini Careva laza – primj. R.R.) ništa se tačno ne može razumjeti o slavljenoj pobjedi ovih posljednjih, koja se po onome što piše Danilo, svodi na pet posječenih glava”. I prikupljene vijesti su govorile “o otimanju konja i zastava”. Iako informacije kojima su u tom trenutku raspolagali nijesu bile potpune, mletački izvještaji su očigledno govorili o ozbiljnom crnogorsko-turskom sukobu i “slavljenoj” pobjedi Crnogoraca. Pošto su mletačke vlasti bile veoma zainteresovane da budu podrobno obaviještene o daljem “dejstvovanju jednih i drugih”, Bući je naložena budnost i preporučeno da se “oni koji budu donosili vijesti” saslušavaju u kancelariji vanrednog providura “sa pravilnim redosljedom pitanja u vezi sa borbom kako bi se jasno razumjelo šta se zbilo”.
Razur Cetinja na prevaru
Nema nikakve sumnje da se navedena prepiska, vođena između Buće i generalnog providura odnosi na sukobe Crnogoraca i Turaka na Carevom lazu i Pržniku od 17/28. juna 1712. Ona upućuje na zaključak da je odgovor Crnogoraca na započetu tursku akciju bio veoma brz i snažan i da takvu njegovu jačinu i efikasnost na turskoj strani nijesu očekivali. S obzirom na to da i pored “naložene budnosti” narednih dana u Bućinim izvještajima nema podataka o novim crnogorsko-turskim okršajima može se zaključiti da je nakon 17/28. juna na jednoj i drugoj strani nastupilo zatišje. To potvrđuje i jedan kasniji Bućin izvještaj mletačkom bailu u Carigradu od 6/17. septembra 1712. u kome Buća “govori o prekidu ratovanja u Crnoj Gori” i kaže da su se “Crnogorci smirili pošto im je obećana milost, iako su Turcima nanijeli nevjerovatne gubitke pogubivši oko 2000 većinom arbanaških Turaka i zaplijenivši arbanašku komoru, tako da je skadarski paša ostao lišen svega”. U izvještaju dodaje i to da se “u bici o kojoj je riječ ne radi samo o porazu vojske Tahir-paše skadarskog, koja je svakako najviše stradala, već i o porazu vojske udruženih paša pod komandom serašćera Ahmet-paše bosanskog”.
Ako se sada vratimo nastavku Miloradovićevog pisma proizlazi da su se poslije navedenog sukoba s Turcima događaji odvijali ovim redom:
Nakon pretrpljenih poraza Turci su “zaiskali vjeru” da izađu na Cetinje “da ondje mir satvorimo”. Pošto su dobili “vjeru” izašli su na Cetinje “gdje je manastir i kuće i ćelije vladike Danila koji je dosta poharčio za ljubav Carskoga Ti Veličanstva”. Ali “nevjerni Turci na silu se pouzdaše i manastir raskopaše. I druge tri crkve na Cetinju raskopaše i sve kuće ristjanske što su na Cetinju popališe i raskopaše”. Kad su Crnogorci vidjeli tursku “nevjeru i prevaru” kako dalje piše Miloradović “mi … udrismo u Turke i, s pomoću božijeju i srećom Carskago Ti Veličanstva, pobismo i isjekosmo Turaka 8.000 i tri paše pogiboše. I šćerasmo Turke u Lješko polje pod Podgoricu”.
O dolasku na Cetinje Ahmet-paše i velikim gubicima njegove vojske pri povlačenju slično je pisao i Buća. U jednom od njegovih izvještaja kaže se “da su serašćeru Ahmet-paši Crnogorci pružili oštar otpor i da je on sa neobičnim gubicima vojske i jednog dijela komore uspio da stigne na Cetinje, gdje se poslije petodnevnog boravka, osjećajući se suviše slabim, prividno izmirio sa jednim dijelom pobunjenih opština, od kojih je dobio najbjednije ljude za taoce. Zatim je porušio manastir i crkvu i krenuo sa vojskom prema Hercegovini, ali ustanici koji mu se nijesu bili pokorili i koji su bili zauzeli mjesta sa kojih su mogli najefikasnije djelovati napadoše njegovu vojsku nanijevši joj veće gubitke pri povratku od onih koje je pretrpjela pri dolasku”.
Miloradović na svoju ruku
I u citiranom izvještaju od 6/17. septembra bailu u Carigradu Buća navodi da je “bosanski paša imao ne male gubitke kada je pri povlačenju sa Cetinja bio sačekan i napadnut”. I mletački izvori koje je Tomić koristio, depeše providura Pizanija, potvrđuju podatke o velikim turskim gubicima, odnosno, ističu da je Ahmet-pašin odred po povratku sa pohoda na Crnu Goru “bio smanjen za trećinu”.
Nakon što su protjerali Turke iz Crne Gore, prema Miloradovićevom pismu ruskom caru sakupili su se “svi knezovi i vojvode i ostali rišćani” da bi “savjet učinili”. Situacija u kojoj se nalazila Crna Gora bila je veoma teška. Osim što je sve bilo popaljeno i porušeno, vladala je i velika oskudica u svemu. Pošto devet mjeseci “nebi” njegovog “brata Gavra od Vašeg Carskog Veličanstva, ni drugog nikakva glasa”, u pismu Petru Velikom Miloradović navodi da je on do tada svu svoju ličnu imovinu, “što gođ imah jošt od mog oca” poharčio, da se još zadužio kod “ljudi crkovnije i vladika i drugije rišćana dobrije koji usrdije imaše ka Carskomu Veličanstvu”, i da je to sve potrošeno za barut i olovo i druga “potrebija što valja za vojsku, boj bijući za 14 mjeseci i plaćajući soldate koji su bili na straži ot turskije granica”. Novca više nije bilo, a dug za učinjene izdatke iznosio je 9.000 cekina. U takvoj situaciji Crnogorci su na zboru odlučili da Mihaila Miloradovića pošalju na carski dvor.
Miloradović je u Rusiju otišao u avgustu 1712. Zbog rada mimo instrukcija dobijenih pri dolasku u Crnu Goru, više od godinu dana je čekao da bude primljen od kancelara G.I. Galovkina i ruskog cara. Prekoračenje ovlašćenja u odnosu na instrukcije koje je kao carev izaslanik dobio ticalo se gramate koju je sam napisao i pročitao na crnogorskom zboru 16/27. aprila 1712. Tim aktom je Crnogorce primio u rusko podanstvo, garantujući im crkvenu samostalnost, građansku slobodu i oslobođenje obaveze plaćanja poreza (“da nemaju davati nikom ni dacije, ni harača, ni desetka, ni na baščinu, ni na vinograd, ni na livadu, ni na konja, ni na vola… “). Rusija se, prema ovom dokumentu obavezivala da obezbijedi Crnoj Gori materijalnu pomoć, a Crnogorci su za uzvrat bili obavezni da ratuju na njenoj strani kad ona to bude tražila. Sklapanje ovakvih aranžmana nije moglo biti u okvirima kompetencija carskog činovnika koji je sa sasvim drugim zadatkom bio upućen u Crnu Goru. Zbog toga su u Rusiji s razlogom bili nezadovoljni ovom vrstom Miloradovićevih aktivnosti, a najviši zvaničnici odbili su da ga po povratku prime u službenu posjetu.
Ovaj primjer navodimo kao dokaz o dobroj obaviještenosti političkog vrha Rusije o onome što se početkom druge decenije XVIII vijeka zbivalo u Crnoj Gori. Na tu činjenicu skrećemo pažnju da bismo preduprijedili mogući prigovor da podaci o borbama u Crnoj Gori, sadržani u dokumentima koje ćemo u nastavku analizirati, prije svega u gramati ruskog cara i ukazu ruskog Senata iz 1722. (nastalom povodom duga koji je trebinjskom manastiru u toku ratnih operacija učinio M. Miloradović) mogu biti proizvod netačnog informisanja ili slabog poznavanja stvarnih prilika u Crnoj Gori.
Novo pustošenje paše Ćuprilića
Sasvim je sigurno da takvi argumenti u ovom slučaju ne bi mogli biti istaknuti, odnosno da ne postoji nijedan valjan razlog zbog koga se u tačnost podataka sadržanih u dokumentima najviših predstavnika ruske vlasti ne bi moglo vjerovati. Sama pak, predistorija nastanka ovih dokumenata direktno je vezana za zbivanja u Crnoj Gori. Odmah po okončanju turskog pohoda na Crnu Goru 1712. postavilo se pitanje obezbjeđivanja novčanih sredstava potrebnih za asaniranje teškog unutrašnjeg stanja, ali i pripreme za odbranu od eventualnog novog turskog napada. Sem toga bilo je neophodno vratiti pozajmljeni novac zahvaljujući kome je najvećim dijelom i organizovano prethodno četrnaestomjesečno ratovanje s Turcima. To je bio jedan od glavnih razloga misije Mihaila Miloradoviča na ruskom dvoru, koja je kao što smo vidjeli, neuspješno okončana. Zbog njenog nepovoljnog ishoda do novog turskog pohoda, pod zapovjedništvom bosanskog vezira Numan-paše Ćuprilića 1714. Crnogorcima iz Rusije nije poslata nikakva materijalna pomoć. Potuno nespremna za nastavak daljeg ratovanja u novom napadu turske vojske koji je imao široke razmjere, Crna Gora je praktično pregažena i opustošena. Pohod koji je po svemu imao karakter odmazde za ranije pretrpljeni poraz, usljed velike iscrpljenosti prethodnim ratovanjem i potpunog pada borbenog morala Crnogoraca rezultirao je gotovo katastrofalnim posljedicama: “Nastupio je takav tragičan istorijski trenutak za Crnu Goru i opstanak njenog stanovništva da se u narodnoj svijesti, u ranijoj crnogorskoj povijesnici ništa nije moglo porediti s ognjem i mačem koji su prijetili te 1714. da potpuno opustoše zemlju, obezglave i satru Crnogorce”. U opštem metežu vladika Danilo je sa nekoliko stotina crnogorskih pravaka prešao nateritoriju Mletačke republike. Tada je donijeta odluka o njegovom odlasku u Rusiju. (Prema sultanovom fermanu jedan od zadataka Ćuprilićeve vojske bio je da se vladika Danilo sa nekoliko crnogorskih prvaka živ dovede u Carigrad. Njene operacije imale su karakter hajke, pri čemu nije poštovana ni mletačka državna granica.)
Tokom misije u ruskoj prijestonici 1715. godine vladika Danilo se obratio najvišim državnim zvaničnicima, uključujući i samog cara, sa nekoliko zahtjeva: molio je da Rusija ustanovi pokroviteljstvo nad Crnom Gorom, da odobri novčanu pomoć crnogorskim manastirima, da se oni snabdjeju crkvenom odjećom i knjigama, kao i da se daju nagrade onima koji su se posebno istakli u periodu antiturskog ustanka, a tražio je i djelimičnu nadoknadu rashoda, učinjenih manastirima i svjetovnim licima radi kupovine oružja i municije.
Mada su ga na ruskom dvoru primile visoke političke ličnosti, uključujući i samog cara – imperatora Petra I Aleksejeviča, na koje je kao sagovornik ostavio prijatan utisak, Danilo nijebio zadovoljan rezultatima obavljenih razgovora.
Puste nade vladike Danila
Na to je presudno uticalo saznanje o promijenjenom pravcu ruske spoljne politike, tj. o njenoj preokupiranosti ratom sa Šveđanima. Pošto je to isključivalo mogućnost novog rusko-turskog rata, što bi bila jedina prava prilika za Crnu Goru, Danilo je shvatio da je otpala i posljednja nada koja je mogla bitnije popraviti stanje u kome se zemlja nalazila. Sve ostalo što je u razgovorima izrečeno s ruske strane, zahvalnost za pomoć pružnu u ratu s Turcima, materijalna podrška postradalom narodu, mogućnost preseljavanja Crnogoraca u Rusiju – za vladiku nije imalo onakav značaj kakav su izazivala očekivanja od rata Rusije i Osmanskog carstva i nade da se njegovim proširenjem može osloboditi Crna Gora. Ali, pošto je izmijenjenim ciljevima ruske spoljne politike valjalo prilagoditi životne interese Crne Gore, vladika je, shodno preporuci Kolegije inostranih djela, u opširnom izvještaju koji je imao karakter memoranduma u šest tačaka formulisao predloge o daljim rusko-crnogorskim vezama i odnosima. Ovaj dokument, kao neka vrsta peticije upućen je Kolegiji inostranih djela 3/14. maja 1715. Sa sadržajem vladičinih zahtjeva upoznat je i ruski car. Nakon što su vladičini zahtjevi proučeni, na njih je odgovoreno imperatorskom darovnom gramatom od 9. jula 1715. godine. Iako je neposredan povod za njeno donošenje bilo vladičino obraćanje, stilizacija teksta gramate bila je takva da je po sadržaju i broju subjekata na koje je bila adresirana imala mnogo širi karakter. Pored odluke po podnijetim zahtjevima crnogorskog mitropolita, gramata je sadržala i poruke koje su se odnosile na druge balkanske narode. Time se, s jedne strane isticao neuporedivo veći doprinos Crnogoraca ustaničkim naporima tokom 1711 – 1712. u odnosu na druge slovenske narode na Balkanu, kojima je carsko pismo takođe bilo upućeno, a s druge, Crna Gora predstavljala kao veoma važan centar antiturskog otpora značajan za buduću rusku politiku prema ovim prostorima. Svakako da osnov za takav tretman Crne Gore nijesu mogli biti porazi, već ratne pobjede Crnogoraca 1711-1712. Upravo zbog posebnog odnosa Rusije prema Crnoj Gori, sasvim izvjesno formiranog na osnovu rezultata ratnog angažovanja Crnogoraca, dolazak vladike Danila na ruski dvor iskorišćen je da se i drugim balkanskim narodima upute poruke o pravcima ruske spoljne politike na evropskom jugoistoku u narednom periodu.
U carskom pismu imperator Petar Veliki je s naročitim poštovanjem istakao odanost i hrabro držanje Crnogoraca koji su na carski poziv, uručen posredstvom Mihaila Miloradovića i kapetana Lukačevića, ustali i “naoružavši se svi skupa, pokazakli vojnički hrabra i slave vrijedna djela izvedena protiv zajedničkog hrišćanskog neprijatelja”. Zbog toga je kasnije “kada je taj turski sultan sa nama mir ponovo obnovio i poslao u vaše provincije svoju tursku vojsku” ona “mnoge od vaših naroda posjekla, mučki pobila, a druge po robijama razvukla, manastire i crkve zapalila, a crkvene stvari i pokućstvo vaše opljačkala”.
Navedeni opis prilika u Crnoj Gori dat u gramati imperatora Petra Velikog svakako se odnosi na cjelinu ratnih zbivanja, tj. na period od sredine 1711. do kraja 1714. godine. Zato je i veoma uočljiva razlika u ocjeni uspješnosti borbi koje su Crnogorci vodili protiv Turaka tokom 1711-1712. od situacije koja ih je zadesila Ćuprilićevim napadom 1714. Štaviše, potpuno je izvjesno da imperator u svojoj gramati novi turski pohod na Crnu Goru vezuje za prethodne ratne uspjehe Crnogoraca. Zbog razmjera tragedije koju je doživjela Crna Gora, imperator je, kako dalje stoji u gramati, naredio da se u cijelom ruskom pravoslavnom carstvu “u hramovima božijim, u crkvama i manastirima, za one postradale za vjeru hrišćansku, krunisane mučeničkom krunom, saborno bogu mole i u molitvama ih spominju”.
Ratnicima koji su ostali u životu Petar Veliki je poručivao: “Mi veliki gospodar, naše carsko veličanstvo preko ove naše gramate želimo da za vaš onaj podvig s početka onog rata, predan hrišćanstvu i jednovjerju s nama, i učinjena ratna dejstva, najmilostivije vas pohvalimo i da se zahvalimo na potpori pokazanoj tom prilikom prema nama velikom gospodaru i prema cijeloj našoj imperiji”.
Van svake sumnje je da su se u carskom pismu ovako snažne riječi zahvalnosti za pruženu pomoć, koja je označena tako krupnom da se njen značaj vezivao za cijelu Rusku imperiju i hrišćanstvo u cjelini nijesu mogle izreći ukoliko ona zaista nije i bila takvih razmjera. Takođe je jasno da ruski imperator nije imao nikakvu potrebu da značaj crnogorske pomoći, u bilo čemu, preuveličava, odnosno da izmišlja krupan ratni doprinos Crnogoraca ako ga nije bilo, ili, pak, da njihove poraze, ili beznačajne otpore, pretvara u “velike crnogorske pobjede” od od značaja za Rusku imperiju.
Saopštivši odluku o materijalnim zahtjevima vladike Danila ruski imperator je u gramati dalje naveo i prilično nepovoljne spoljnopolitičke prilike u kojima se Rusija u tom trenutku nalazila. One su bile uslovljene dugotrajnim, iscrpljujućim ratom koji je Ruska imperija vodila sa švedskim kraljem. Zbog tog je taj rat što prije trebalo okončati, i na taj način smanjiti velike rashode državne kase. Time je objašnjeno zašto ni odobrena materijalna pomoć Crnoj Gori nije bila naročito velika, odnosno zbog čega imperator nije mogao “po vrlinama i po zaslugama” učiniti nagradu Crnogorcima. Ipak, kao znak carske milosti, po njegovom preosveštenstvu Danilu Šćepčeviću u Crnu Goru je poslato 160 zlatnih medalja Crnogorcima koji su se istakli u borbama sa Turcima, 5000 rubalja za pomoć postradalom narodu, 5000 rubalja njemu, mitropolitu, za otplatu dugova nastalih ovim povodom, kao i za građenje u mitropoliji porušenih crkava i manastira.
Danilo donosi carsku poruku
Car je nagovještavao da ubuduće, kada mir bude uspješno zaključen i kad se od “preteških vojnih rashoda oslobodi”, neće propustiti da ih “za tu njihovu vjernu službu” većom carskom milošću nagradi. Pošto je Rusija bila sa Turskom u miru, koji nije željela da naruši, Petar Veliki je upućivao savjet da i Sloveni na Balkanu sa njom žive u miru. Ako bi, pak, Turska krenula u ratni pohod na Rusiju, što on u tom trenutku nije očekivao, izražavao je želju da u tom slučaju oni koji su iste vjere i istog jezika “oružiju njegovom pomognu”. Na kraju im je ulivao nadu u njegovu veliku carsku milost i nagradu koja od njih nikad ubuduće neće biti otuđena. Gramata se završavala porukom Slovenima na Balkanu da će o svemu ostalom saopštiti “našu milost prema vama preosvešteni Danilo, koji je bio ovdje pri našem dvoru”.
Vladici Danilu je na taj način dodijeljena uloga izaslanika ruskog cara ovlašćenog da slovenskim narodima na Balkanu prenese njegove poruke. Poslovi naloženi crnogorskom arhijereju u pogledu bližeg upoznavanja sa neposrednim političkim planovima Ruske imperije odnosili su se na sve nabrojane na samom početku carskog pisma, tj. na Srbe, Makedonce, Crnogorce i Primorce, Hercegovce, Nikšićane, Banjane, Pivljane, Drobnjake, Gačane, Trebinjane, Kuče, Bjelopavliće, Pipere, Vasojeviće, Bratonožiće, Klimente, Grahovljane, Rudinjane, Popovljane, Zupce, prema kojima se vladika Danilo pojavljivao u ulozi donosioca poruka Petra Velikog. Kao znak posebne imperatorske milosti prema Crnoj Gori, Cetinjskom manastiru je dodijeljena stalna subvencija od 500 rublja koja se imala isplaćivati svake druge godine. Odluka o tome nije bila sadržana u već citiranoj gramati, već je donijeta posebnim carskim ukazom. Na predlog Kolegije, dodijeljena je i odgovarajuća novčana suma za pokriće putnih troškova vladike i njegove pratnje do Crne Gore. Iako su sve odluke ruske vlade po crnogorskim zahtjevima bile izražene samo u materijalnom smislu, one su i te kako imale moralni i politički značaj i, u cjelini uzev, vladičinu misiju činile veoma uspjelom. Međutim, sredstva koja je vladika Danilo donio u Crnu Goru nijesu bila ni izbliza dovoljna da se obnovi razorena zemlja, poprave porušene crkve i manastiri, podmire svi učinjeni ratni rashodi a posebno vrati novac koji je bio pozajmljen od crkava i manastira i svjetovnih lica u Crnoj Gori tokom 1711-1712. godine, čiji iznos je vladika Danilo naveo u tački 6, ovoga memoranduma Kolegiji inostranih djela. Tu se računalo i vraćanje novca koji su P. Arkoleo i M. Miloradović uzeli iz trebinjskog manastira za kupovinu oružja i municije. Zbog toga će ovo pitanje biti ponovo postavljeno nekoliko godina kasnije, u pismu mitropolita Danila od 1. januara 1721. upućenom kancelaru G.I. Galovkinu.
Nakon decenije ponovo o dugu
Pismo ruskom državnom kancelaru upućeno je posredstvom trebinjskog mitropolita Leontija, koji je početkom te godine putovao u Rusiju. U obraćanju G.I. Galovkinu vladika je najprije opisao teško stanje u kome je po povratku iz Sankt Peterburga, aprila 1716. godine, zatekao Crnu Goru. Naveo je i za šta je utrošena odobrena ruska pomoć. Potom su iznijeti zahtjevi za koje je molio da budu riješeni tokom boravka trebinjskog arhimandrita u ruskoj prijestonici.
U zadatak arhimandrita Leontija ulazilo je dobijanje novčane subvencije za Cetinjski manastir, odobrene ukazom Petra Velikog 1715. godine. Polagana je nada da će ruska vlada vratiti novac crnogorskih manastira utrošen za kupovinu oružja i municije, kao i krupne sume koje su iz trebinjskog manastira date P. Arkaleu i M. Miloradoviću, o čemu su po Leontiju bile poslate potvrde. Na vladičino pismo od 1. januara, koje je otac Leontije donio u Sankt Peterburg 10. novembra 1721. kancelar G.I. Galovkin je odgovorio pismom iz marta 1722. Obavještavao ga je da je, po njegovoj molbi i predlogu oca Leontija, iz državne blagajne trebinjskom arhijereju isplaćeno hiljadu zlatnika kao nadoknada za novac koji je Pavle Arkaleo uzeo iz manastira “i neke predmete” koje je založio, kada je bez ukaza i carskog naređenja u “zemlje vaše” 1712. dolazio. Javljao je da je Cetinjskom manastiru Rođenja presvijetle Bogorodice poslata pomoć od 500 rublja uz priloženu mjenicu, na čiji prijem je vladika trebalo blagovremeno da ukaže kancelaru. Vladika je obaviješten i o iznosu koji je u vrijeme boravka u Sankt Peterburgu i Moskvi isplaćen ocu Leontiju i njegovoj pratnji za ishranu i putne troškove.
Osim toga, crnogorski mitropolit je izviješten o negativnom odgovoru na jedan od podnijetih zahtjeva mitropolita Leontija. Kancelar G.I. Galovkin je, naime, pisao vladici Danilu da je trebinjski mitropolit molio povraćaj duga od 700 zlatnika koje je iz manastira uzeo Mihailo Miloradović. Podsjetio ga je da u vrijeme njegovog boravka na ruskom dvoru, kao ni u podnijetim izvještajima i izvještajima Mihaila MIloradovića, taj dug nije spominjan. Zbog toga zahtjevu oca Leontija nije udovoljeno i traženi novac iz državne kase nije isplaćen. Sam G.I. Galovkin je izražavao sumnju da takav dug uopšte više postoji, jer je za sve što je odnijeto bilo “njegovom preosveštenstvu iz državne blagajne imperatorskog veličanstva već vraćeno i druge nagrade učinjene”.
Pitanje duga Mihaila Miloradovića trebinjskom manastiru Uspenja Bogorodice time, ipak, nije bilo skinuto sa dnevnog reda. U nekoliko navrata tokom aprila i maja 1722. o njemu je raspravljano i u carskom Senatu. O rješenju koje je nakon tih rasprava usvojeno bio je sastavljen i posebni carski ukaz koji je iz Senata upućen Kolegiji inostranih djela. Sama rasprava u Senatu o dugu Mihaila Miloradovića za ovaj rad ne bi imala neki poseban značaj da njegov nastanak nije vezan za događaje u Crnoj Gori 1711-1712.
Bitka za Ruse bila nesporna
Sem toga, u sklopu činjenica koje objašnjavaju kako je do duga došlo, u senatskom ukazu navedene su i neke pojedinosti vezane za turski pohod na Crnu Goru, koje, iako ne presudno značajne, svakako predstavljaju zanimljive podatke koje treba imati u vidu pri analizi pojedinih aspekata turskog pohoda iz 1712. Na prvoj raspravi vođenoj 5. aprila 1722. Senatu Njegovog imperatorskog veličanstva predstavio se pukovnik Mihailo Miloradović. U tekstu ukaza iz Senata koji je u vezi sa tim sačinjen pored ostalog stoji da su 1711. godine “kada je Njegovo imperatorsko veličanstvo počelo rat sa neprijateljem, sultanom turskim, sa milosrdnim staranjem Njegovog veličanstva izvoljeli pisati njima u srpskim zemljama, da bi se te iste godine, okupili i ujedinili narod tamošnjih zemalja”. I oni, “dobivši Njegovog imperatorskog veličanstva ukaz i gramate, taj narod su okupili i objedinili u vojsku od 20.000 i više, i ne malu sumu novca su potrošili darujući novac svakom od njih i ohrabrujući ih milošću Njegovog veličanstva, kao što je obećano u gramatama poslanim od onih, koji su se nalazili u tim zemljama i koji su ratovali sa tamošnjim neprijateljskim narodom. I protiv tih vojski došao je Ahmet-paša serasker s velikom silom, vrativši se s Prutske bitke, i s njim 11 paša, sa 60 hiljada i više vojske, i mnogo je bojeva i krvoprolića bilo. I milošću božijom i srećom Njegovog imperatorskog veličanstva ove neprijatelje oni su pobjeđivali i razbijali”.
Podaci koje je prema senatskom ukazu iznio M. Miloradović su upravo oni koje je nekoliko decenija kasnije, najprije u Cetinjskom ljetopisu, a onda i u nekoliko drugih svojih spisa, saopštio vladika Vasilije. Dvadesetih godina prošlog vijeka.
J.Tomić je te spise vladike Vasilija izvrgao oštroj kritici, optuživši ga da je u cjelini izmislio događaj koji je uzet kao osnov za narodno predanje o velikoj crnogorskoj pobjedi, koje po njemu nije ni bilo, jer Crnogorci nikakav otpor nijesu te 1712. godine pružili nadmoćnoj turskoj sili. O onom, dakle, što je 1920. Tomić označio nepostojećim istorijskim događajem, za koji je tvrdio da nema nikakav faktografski osnov prije izmišljenog kazivanja vladike Vasilija, dvjesta godina ranije govorilo se u ruskom carskom Senatu. To je činjeno bez izražavanja bilo kakvih sumnji ili osporavanja, kao o sasvim izvjesnom istorijskom događaju koji se odigrao nekoliko godina ranije, uz čak vrlo precizno navođenje istih onih podataka za koje je kasnije, kao njihov “tvorac”, optužen vladika Vasilije. Iz teksta senatskog ukaza iz 1722. može se dakle zaključiti da su podaci o borbama u Crnoj Gori i pobjedama nad turskom vojskom od 60.000 pod komandom seraskera Ahmet-paše, sredinom 1712. godine, kako ih je saopštio pukovnik Miloradović, od strane članova Senata uzeti kao nesumnjivo tačne činjenice.
Senat vjerovao Miloradoviću
Opis ratnih zbivanja i pored nenavođenja mjesta i vremena borbi u ovom slučaju je poslužio kao ilustracija prilika koje su uslovile nastanak glavnog pitanja koje se pred Senatom raspravljalo a to je bilo pitanje duga Mihaila Miloradovića.
Kao ni podatak o veličini turskih snaga od 60.000 koje su učestvovale u pohodu na Crnu Goru i njenim zapovjednicima, nikakvo podozrenje nije izazvala ni činjenica da je ta neprijateljska vojska “pobjeđivana i razbijana”, ali i da je ustaničku vojsku u Crnoj Gori zadesila velika oskudica u barutu i olovu i drugim vojnim potrebama, zbog čega su na raznim stranama morale biti učinjene velike pozajmice. Svakako da bi, ako bi bilo koja od prethodnih konstatacija smatrana netačnom, ona bila izostavljena iz carskog ukaza upućenog iz Senata Kolegiji inostranih djela, ili bi, da je bilo razloga za sumnju, u tako visokom aktu ona bila označena sa jasnom rezervom.
Što se, pak, tiče duga o čijoj nadoknadi je Senat trebalo da odluči, u ukazu je rečeno: “I on kaže da je za vojne potrebe imetak i pokućstvo koje je od oca i od djeda sa bratom imao potrošio, a ostale stvari kojima je raspolagao u Makedoniji i drugim mjestima, Turci su odnijeli i sve opustošili”. I kada je, “kaže, novca nestalo, oni su bili prinuđeni da zbog velikih vojnih potreba, pozajme novac od arhijereja Savatija hercegovačkog”. U pitanju je bila suma od 700 zlatnika. Ovaj novac Miloradović je prvobitno uzeo iz trebinjskog manastira za svoje potrebe, ali ga je upotrijebio “na ovu vojsku vidjeći da se sprema veliko napredovanje naprijatelja i krvoprolića”. Zbog toga je ne samo iz toga manastira nego i od drugih lokalnih trgovaca pozajmljivan novac. U senatskom ukazu dalje se navodi da je o pomenutim dugovima 1715. godine “u Sankt Peterburgu, gradu njegovog imperatorskog veličanstva, u prisustvu preosveštenog arhiereja Danila, on (Miloradović – primj. R.R.) izvještavao, a takođe i pismom grofa Galovkina o svim dugovima obavijestio” i da je “njegova svjetlost obećala da će te dugove tokom vremena vratiti”.
Miloradović je u iskazu pred Senatom kazao i to da ga je “sada arhimandrit tog trebinjskog manastira otac Leontije obavijestio u Sankt Peterburgu i Moskvi o pomenutih 700 zlatnika”. I mada je bila “Njegovog imperatorskog veličanstva milost da pošalje preko Matveja Koretova u Veneciju 3.000 zlatnika”, da bi ih ovaj poslao u Crnu Goru za vojne potrebe, Matvej “nije to uradio” i “nije im poslao ništa”. Da su taj novac kojim slučajem dobili, “on bi im bio velika zaštita i pomoć od najezde turskih snaga”.
U ukazu dalje stoji da je Njegovo imperatorsko veličanstvo, u želji da za vjernu, usrdnu i krvavu službu i gubitak domovine i imovine nagradi arhimandrita Leontija, naredilo da mu se isplati “onih 700 zlatnika”. Radi toga se 30. maja 1722. predstavio Senatu arhimandrit trebinjskog manastira sa bratijom, da bi dobio nazad pozajmljenih 700 cekina, “koji su po priloženim pismima iz manastirskog dohotka na ime više označenog Njegovog visočanstva pukovnika predati”.
Duga prepiska oko cekina
Postojanje duga potvrđivalo je i svojeručno Miloradovićevo pismo. Po ukazu Njegovog imperatorskog veličanstva, Senat je 5. juna naredio da se provjeri da li je za višerečenih 700 zlatnika takva molba bila podnijeta Kolegiji inostranih djela i da li je sa njene strane po tom pitanju nešto učinjeno. Ukoliko nije, Kolegiju se nalagalo da postupi po ukazu Njegovog imperatorskog veličanstva. Pri sprovođenju ukaza carskog Senata, nakon konsultacija sa Kolegijom inostranih djela, prvobitno je arhimandritu Leontiju bila odbijena isplata duga Mihaila Miloradovića. Obrazloženje je bilo da od 1715. Rusija svake godine izdvaja novčanu pomoć za Crnu Goru. Zbog toga je 5/16. novembra 1725. uslijedilo novo pismo vladike Danila iz Crne Gore, u kome je on objasnio da je subvencija dobijena iz Rusije utrošena za likvidaciju posljedica rata i obnovu crkava.
Pošto dug trebinjskom manastiru nije mogao biti isplaćen iz pomoći dodijeljene Crnoj Gori, pitanje njegovog vraćanja konačno je riješeno od strane novog ruskog cara Petra II. Najprije je 2/13. februara 1727. izdat carski ukaz da se “poslanom iz Crne Gore” arhimandritu Leontiju po darovnoj gramati Njegovog imperatorskog veličanstva isplati 500 rubalja, kao i odgovarajući putni troškovi. Novim ukazom od 8. juna 1727. Petar II je, na osnovu izvještaja Kolegija inostranih djela, odredio da se novac uzet radi vojnih potreba u trebinjskom manastiru Uspenja Bogorodice od strane pukovnika Miloradovića vrati arhimandritu Leontiju u iznosu od 600 zlatnika. Ukaz je proslijeđen vrhovnom tajnom savjetniku 13. juna 1727. i time je ovo pitanje skinuto s dnevnog reda.
Rješavanjem pitanja duga crkvama i manastirima nastalog tokom turskog pohoda na Crnu Goru 1712. crnogorsko-ruski odnosi ušli su u fazu zatišja. Period od Požarevačkog mira (1718) i mira u Sankt Peterburgu (1723) do smrti vladike Danila (1735) protekao je u relativnoj stabilnosti, koja je donekle bila iznuđena prethodnim ratnim pustošenjima Crne Gore. Usljed toga, do kraja vladavine Danila Petrovića značajnih kontakata između Rusije i Crne Gore nije bilo. No, rezultati Požarevačkog mira i ponašanje Mletačke republike nakon toga pokazali su da Crna Gora, i pored svega, podršku u ostvarivanju svojih oslobodilačkih težnji treba da traži u Rusiji.
Međutim, nakon uspostavljanja političkih odnosa sa Crnom Gorom, i u politici ruskog dvora ispoljen je nedovoljno aktivan odnos, bez neposrednih političkih kontakata. To je posebno bilo izraženo u periodu poslije smrti Petra Velikog (1725), kada je zbog zaokupljenosti unutrašnjim prilikama, dvorskim prevratima i borbama oko prijestola, izostalo interesovanje za sudbinu Crne Gore. Tek će sa stabilizovajem stanja u zemlji i stupanjem na prijesto najmlađe kćerke Petra Aleksejeviča, carice Jelisavete Petrovne (1741-1762), političke veze između Rusije i Crne Gore biti produbljene.
Savi plaćen dug do zadnje rublje
Ovakva reputacija je uticala i na zapostavljanje obaveza koje je Rusija bila preuzela u vrijeme posjete vladike Danila Sankt Peterburgu 1715, što se ogledalo u neisplaćivanju odobrene subvencije, mada krivica za to nije bila prevashodno na ruskoj strani. Ukazom imperatora Petra I Aleksejeviča iz 1715. bilo je zapovijeđeno da iz Crnogorsko-primorske mitropolije i Cetinjskog manastira Rođenje prečiste Bogorodice u budućim vremenima dolaze u državi Njegovog imperatorskog veličanstva u Moskvi i “ovdje u Petrograd na dvor svake treće godine po milostinju koju je naredio slati u taj manastir u tako rečene godine po 500 rubalja”. Putnicima je trebalo obezbijediti stan, hranu i piće i platu za dolazak i odlazak. Ipak, zbog velikog rastojanja od Crne Gore do Ruske imperije i teškog i neudobnog putovanja kroz mnoge države, ne samo za “milostivu pomoć manastiru već i za ohrabrenje Njegovog imperatorskog veličanstva zbog pretrpljenog razaranja”, sve do dolaska vladike Save u Sankt Peterburg nijedno “kurirstvo” tamo nije bilo poslato. Jer “ako bi mi u tako rečeno vrijeme kurira trebali slati, to oni za jedno putovanje mogu dvaput više potrošiti nego što ovdje milostinje mogu dobiti”. Iz tih razloga milostivo davanje Crnogors-koj mitropoliji od 500 rubalja 1718. dobijeno je preko Venecije putem mjenice, a 1727. preko arhimandrita Leontija, koji je dolazio ovamo “radi svojih potreba”.
No, to nikako ne znači da su u Rusiji bili zaboravili na crnogorske zasluge i razloge zbog kojih je pomoć bila odobrena, niti da je ranije carska odluka na bilo koji način bila dovedena u pitaje. Da je ukaz cara Petra Velikog i da-lje bio na snazi pokazala je posjeta vladike Save Sankt Peterburgu 1741. godine.
Pošto do tada, osim te dvije subvencije, Cetinjskog mitropoliji ništa više nije bilo poslato, Sava je tražio da se na ime zaostalih davanja za protekle 23 godine Mitropoliji odobri isplata 5.750 rubalja. Iznos zaostale pomoći utvrđen je shodno rečenom carskom ukazu, po kome je odobrena pomoć Cetinjskom manastiru isplaćivana svake druge godine (za protekle 23 godine tj. za 11,5 godina x 500 rubalja = 5.750 rubalja), a da se treća godina, iako je u njoj bio dozvoljen dolazak u Rusiji, računa za naredni obračun. Shodno takvom računanju, vladici Savi je i isplaćena sva zaostala subvencija, što znači da razlozi za prekid koji se u međuvremenu desio nijesu bili političke prirode.
I ta činjenica pokazuje da su čvrste temelje crnogorsko-ruskim odnosima postavili događaji iz 1711. i 1712. godine. Da je ratni doprinos Crnogoraca tada bio tako slab kakvim ga prikazuju kritičari “velike crnogorske pobjede”, svakako da Rusija ne bi imala razloga da carskim ukazom odnose sa Crnom Gorom, u smislu materijalne pomoći, uredi na način koji nije primijenjen u odnosima ni sa jednom drugom zemljom na Balkanu. Iako ta pomoć u materijalnom pogledu nije bila velika i mada je bila namijenjena Cetinjskom manastiru, ona je imala krupan moralni i politički značaj za Crnu Goru i dalji tok oslobodilačkih i državotvornih procesa u njoj, posebno zato što je na njihovom čelu stajala Cetinjska mitropolija.
Vasilije nije izmislio bitku
Naravno da se, donoseći odluku o njenom isplaćivanju, Rusija rukovodila sopstvenim interesima i da su se ti interesi jedino mogli zasnivati na ratničkoj snazi Crnogoraca. Činjenica da su oni svojim borbenim nastupom po dolasku Miloradovića u Crnu Goru zadržali tursku, arbanašku, hercegovačku i bosansku vojsku, koja zbog toga nije mogla da krene u susret drugim djelovima sultanove vojske ka rijeci Prute i time oteža položaj ruske vojske, uvjerljivo je govorila o vojno-strategijskom značaju Crne Gore. Još veću potvrdu njene vojne važnosti predstavljao je otpor Crnogoraca poslije ruskog poraza na Prutu, kada je na Crnu Goru krenula moćna turska sila sa kojom se negdje morala odigrati odlučujuća bitka, u kojoj su Turci sasvim izvjesno doživjeli neuspjeh.
Ali, ako i ruski dokumenti koje smo koristili u dokazivanju tvrdnje o uspješnom otporu Crnogoraca tokom turskog pohoda na Crnu Goru 1712, zbog napominjanja mjesta i datuma boja, to i dalje čini na posredan način, van svake je sumnje da oni pokazuju da istorijski osnov za narodno predanje o bitki na Carevom lazu 1712. godine nije izmislio vladika Vasilije, posebno ne onako kako to iznose njegovi kritičari. U ovom radu su o tome prezentirani, po našem mišljenju, uvjerljivi dokazi. U carskoj gramati iz 1715. i ukazu ruskog Carskog sinoda nastalom desetak godina poslije pomenutih događaja saopšteni su u osnovi isti podaci o turskom pohodu na Crnu Goru poslije mira na Prutu i o broju turskih vojnika i zapovjednika koji su u njemu učestvovali – za koje je vladika Vasilije optužen da ih je u svojim znatno kasnijim spisima izmislio.
Iako, dakle, ne donose nove informacije o mjestu i datumu borbe, već više potvrđuju one koje je zapisao vladika Vasilije, zbog hronološke bliskosti sa događajima o kojim govore i sadržinske podudarnosti sa drugim domaćim izvorima – ovi dokumenti sa nesumnjivom uvjerljivošću upotpunjuju skicu o cjelini ratnih zbivanja u Crnoj Gori, na način na koji je predanje o njima sačuvano i u narodnom pamćenju. Posmatrani zajedno, izvori jedne i druge vrste svakako demantuju polaznu tvrdnju kojom je Tomić otvorio raspravu o ovom pitanju, tj. da je turski pohod na Crnu Goru pod komandom Mahnut-paše sa 60.000 vojnika izmislio vladika Vasilije najprije u Cetinjskom ljetopisu, a zatim u svojim spisima nastalim tokom njegove prve misije u Sankt Peterburgu, zaključio sa Istorijom o Crnoj Gori štampanom u Moskvi 1754. Pošto je, krajnje pojednostavljeno govoreći, diskusija otvorena ogledom kojim su se kao izmišljeni nastojali prikazati podaci koji to očigledno nijesu, proizlazi da je rasprava u cjelini vođena oko pogrešnog pitanja i da je odbacivanje značaja domaćih izvora, koji istorijsku osnovu Carevog laza vezuju za 1712, takođe bilo pogrešno.
S druge strane, ocjena značaja vojnih zbivanja u Crnoj Gori 1712. u širem kontekstu rusko-crnogorskih odnosa na početku XVIII vijeka govori da su upravo ona – zbog svoje važnosti za ratna dejstva ruske vojske, u vrijeme njenog sukoba sa Turskom (1710-1711) – bila osnov cjelokupne kasnije ruske politike prema Crnoj Gori. To se svakako ne bi moglo desiti da su tvrdnje o turskom pohodu na Crnu Goru 1712. i beznačajnom otporu Crnogoraca, koje je dvadesetih godina prošlog vijeka iznio J. Tomić, odgovarale istorijskoj realnosti.
