Dvije decenije od početka “antibirokratske revolucije” – Branko N. Filipović

Branko N. Filipović:
DVIJE DECENIJE OD POČETKA “ANTIBIROKRATSKE REVOLUCIJE”
– OKTOBARSKI MITINZI

Tako je osmišljen novi pohod na Crnu Goru

Još za vrijeme titogradskog mitinga (20. avgusta 1988) pojedinci i grupe iz Crne Gore su kontaktirali sa članovima Odbora (iz Kosova Polja – organizatora protestnih okupljanja – prim. red.), kao i pojedincima iz Srbije, radi dogovora o organizovanju novih mitinga u Crnoj Gori. Toga dana su se povezali i sa grupom ljudi iz Bara, koje su informisali o konkretnim aktivnostima Odbora i njegovim planovima u Crnoj Gori i šire. Grupa nacionalista nastojala je da se miting održi i u Baru, ali do toga nije došlo.

MITING U NIKŠIĆU

Neki akteri tadašnjih mitinga u Srbiji, još u julu su bili u kontaktima sa pojedincima iz Nikšića, koji su, poslije, na njihovu inicijativu, u formi tzv. „inicijativnog odbora”, tražili odobrenje za održavanje „mitinga solidarnosti” u tom gradu. U organizaciju su bili uključeni i pojedini novinari, koji su smišljali sadržaj transparenata za budući miting.
Na inicijativu te grupe, a po instrukcijama iz Srbije, transparenti su ispisivani u Željezari i Pivari, kao i po privatnim stanovima, gdje su boravili gosti iz Srbije i gdje je zajednički analiziran i korigovan govor koji će Kosta R. Bulatović, potom, čitati na mitingu.
Pripremljeni su transparenti: „Bijela knjiga, crno školstvo, a autori crveni”, „Žarkoviću, Vuče Brankoviću”, „Crnogorski političari, narod se izjasnio, a vi” i sl. a za njihovo nošenje angažovana su djeca rodbine i prijatelja, kako bi se izbjegla odgovornost.
Miroslav Šolević (predsjednik Odbora, vođa mitingaša – prim. red.) je, inače, nakon titogradskog mitinga, među okupljenom masom ispred Hotela “Crna Gora”, uz skandiranje „Dođite nam opet”, „Dođite u Nikšić”, „Dođite na Cetinje” itd., najavio dolazak Srba i Crnogoraca sa Kosova u Nikšić i na Cetinje – 18. septembra.
Na miting u Nikšiću okupilo se oko 20.000 građana iz Crne Gore, Srbije i Hercegovine. Glavni govornik bio je već pominjani Kosta Bulatović, inače jedan od pokretača pobune Srba sa Kosova.

“NA VRELIMA TRADICIONALNE HEROIKE, POŠTENJA…”

Pošto je istakao da im je izuzetno stalo do podrške crnogorskog naroda „koji se i danas napaja na vrelima tradicionalne heroike, poštenja, časti i ljuckosti”, Bulatović je izjavio čuđenje da rukovodstvo Crne Gore nije „još davno prije, podiglo svoj glas protesta protiv zuluma na Kosovu”, izuzimajući „časne pojedince”, prije svega „neustrašivog” Batrića Jovanovića, potom Marka Orlandića i Nenada Bućina. Zatim je nastavio pitanjima: „Ko zaduži ovu prebogatu zemlju, socijalističku Jugoslaviju, kod 24 kapitalističke zemlje?”, „Da li će neko snositi odgovornost ako se zahtjevi komunista i naroda izjalove?”, „Zašto se rukovodstvo SKJ i SFRJ zalaže za činovnički odnos prema instrumentu demokratskog centralizma u SKJ?” i drugim.
Mnogima je bilo čudno da Bulatović u svom govoru nije, čak ni jednom riječju, pomenuo ulogu i značaj Crne Gore i Crnogoraca u NOR-u i revoluciji, premda su mu usta bila puna hvale o junaštvu Crnogoraca. Ali je zato, služeći se raznim natuknicama o „jedinstvu” i „homogenizaciji srpstva”, izbrisao Crnogorcima nacionalni identitet.

CRNOGORSKI GLAVARI POD LOVĆENOM

Na Cetinje su 12. septembra banuli crnogorski glavari: akademik Božina Ivanović, predsjednik Predsjedništva, Milutin Tanjević, član Predsjedništva, Vuko Vukadinović, predsjednik Vlade, Savo Šekarić, sekretar Predsjedništva CK SK Crne Gore i Petar Đurđić, sekretar RK SSRN. Došli su na poziv Cetinjana da se, bajagi, dogovore oko inicijative kosovskog Odbora da se i na Cetinju organizuje miting solidarnosti sa Srbima i Crnogorcima sa Kosova.
Premda su se cetinjski lideri, legalno i nelegalno, već bili dogovorili sa Šolevićem o održavanju mitinga, ipak je i na tom sastanku poveden razgovor o potrebi takvog skupa. Crnogorski glavari su, po običaju, prvo apsolutno negirali narodne skupove ovakvog karaktera, pa ih potom, uz određenu koncesiju, odobravali. Po onoj: hoćeš-nećeš – moraš.
„Zašto baš Cetinje i da li sve to ide nekim organizovanim linijama” i „šta ako doživimo neke ekscese” – pitao se akademik Ivanović, smatrajući da bi miting na Cetinju mogao imati jako negativan odjek i u svijetu, jer je to teško i shvatiti. Šekarić je smatrao da je Odbor na Kosovu nelegalno tijelo, pitajući se kakva je platforma tog Odbora? On je rekao da taj Odbor traži neke neprihvatljive stvari (rastura SK na Kosovu) i da se „takva neka uzvikivanja ne smiju dogoditi”. I Tanjević je smatrao da „nema potrebe za mitinzima”, dok je Đurđić ocijenio da se „to moglo odložiti”.

LOKALNI FUNKCIONERI “JAČI” OD REPUBLIČKIH

Nastupili su, onda, zahtjevi za nekim koncesijama, ako do mitinga eventualno dođe. Ali, pošto su cetinjski glavari bili jednoglasni da se prihvate organizovanja mitinga, ta misija najviših crnogorskih funkcionera ostala je bezuspješna.
Šolevićevoj grupi je, tako, dozvoljen „nesmetan” ulazak na Cetinje i dogovoreno održavanje “mitinga solidarnosti” u staroj crnogorskoj prijestonici.

Šolević najavljuje smjenu „foteljaša” u Beogradu

Nakon i formalne „vize” Miroslav Šolević i članovi njegovog Odbora su, dolaskom na Cetinje, otvoreno zamjerili predsjedniku OK SSRN toga grada što sam nije dao inicijativu za održavanje mitinga, već je ona „dobijena na drugi način”. Zamjerka je upućena i crnogorskom rukovodstvu koje, po njima, „vodi labavu politiku” u odnosu na kosovsko pitanje. Istakli su mišljenje da je XVI sjednica CK SKJ „još više ohrabrila nosioce kontrarevolucije” na Kosovu, jer je svojim stavovima i zaključcima odbranila svoje rukovodioce od javnih i političkih prozivki, te da će, ako se nakon XVII sjednice CK SKJ ništa ne uradi – „neposredno se sukobiti sa rukovodiocima u Beogradu”, za koje je Šolević, tom prilikom, rekao da „neće više sjedjeti u udobnim foteljama i mercedesima”.

Povezivanje i dogovaranje zarad „osvajanja” Crne Gore

Izvjesne osobe iz Novog Sada su, krajem avgusta i početkom septembra, telefonski često kontaktirale pojedine članove Odbora u vezi organizovanja mitinga na Žabljaku. Iz Odbora su u tim kontaktima insistirali na saradnji, poručujući: „Neka nam pet građana pošalju poziv i potpišu ga, mi odmah dolazimo u Žabljak”. Inicijativa u tom smislu bilo je i u Pljevljima, gdje je više osoba, uglavnom prekršajno kažnjavanih i krivično osuđivanih, nastojalo da organizuju miting i u tom gradu. Među njima je bilo i lica koja su ranije prikupljala potpise za podršku poznatom „Memorandumu” SANU. Takođe je grupa osoba krajnje desnice prikupljala potpise građana za održavanje mitinga solidarnosti u Bijelom Polju (prikupljeno je oko 3.500 potpisa). I premda su za neke od tih planiranih mitinga bili čak pripremljeni i govori, do njihovog održavanja, ipak, nije došlo. I među političarima u Beogradu počele su otvorene „kritike” crnogorske vlasti. Tako je, recimo, Vuk Drašković, deklarišući se javno kao velikosrpski nacionalista, povodom titogradskog mitinga govorio da se Srbija ponovo stvara kao što je nekad bila, da je Crna Gora „dragulj srpske krune”, te da je dobro „što su se Crnogorci probudili i što pljuju na svoje rukovodstvo”.

Šolević stiže na Cetinje

Zajedno sa grupom članova Odbora putovala su i neka lica koja su se aktivno uključivala oko organizovanja mitinga u Nikšiću, zbog čega su bila osumnjičena od tamošnjih vlasti. Stoga su od Šolevićeve grupe zahtijevali da se njihova imena u organizovanju mitinga dalje ne spominju u javnim glasilima. Prema nekim izvorima, neke od tih osoba su tom prilikom putovale na Cetinje radi regulisanja troškova korišćenja autobusa „Tare” za prevoz radnika industrije „Radoje Dakić” (24. septembra) na “miting solidanrosti” u Nišu.

GOVOR PREDSJEDNIKA CETINJA

Kao i drugi govori na mitinzima, i govor Jovana Markuša, predsjednika SO Cetinje, na mitingu, 18. septembra, bio je srodan govoru Koste Bulatovića u Nikšiću. Istina, Markuš je s više poznavanja i bolje od Bulatovića izrazio domaće jade, iako se i on znatno udaljio od sadržine koja je mitingu namijenjena – podrške i solidarnosti sa Srbima i Crnogorcima na Kosovu. To se vidi iz slijedećih citata:
„Već godinama su se naše pobjede utanjile, a naši porazi ukrupnjali”, „Kome ne valja narod, šta mu to valja”, „Traži li narod nemoguće, ako traži promjene”, „Ovim mitinzima se treba baviti”, „Ko sluša svoj narod, taj ga zna i voditi”, „Da li je moguć pravi socijalizam bez javnosti, bez demokratije, bez poštovanja volje naroda”, „Nijesam prvi koji ponavlja vječitu istinu istorije da narode i države u budćnost ne mogu voditi oni koji su ih doveli u ćorsokak” itd.
Mada su crnogorske rukovodeće strukture uvijek i na svim nivoima javno i bezrezervno podržavale ustavne promjene koje su obezbjeđivale jedinstvo Republike Srbije, Markuš je, kao i njegovi prethodnici, u svom govoru vrlo perfidno zaobišao tu činjenicu. Zahtijevao je izjašnjavanje učesnika zbora da crnogorski delegati u Skupštini SFRJ podrže stavove o jedinstvu Srbije.
Niko, naravno, Markušu i cetinjskom rukovodstvu nije zabranjivao da sami organizuju zborove te vrste i na njima izraze svoja stanovišta, po bilo kom pitanju. Dakle, bez „pomoći” i učešća organizatora iz druge republike.

NOVE AKCIJE I – PRIJETNJE

Premda je avgustovski i septembarski talas mitinga (Titograd, Kolašin, Nikšić, Cetinje, Andrijevica, Murino) dobro uzdrmao crnogorsko rukovodstvo, ono je, ipak, još bilo „na nogama”. Dobro organizovani srpski nacionalisti, međutim, nijesu dozvolili da vlasti u Titogradu srede svoje redove, već su odlučili da im, uz pomoć mjesnih pomagača, zadaju odlučujući udarac. Doduše, pribojavali su se i neuspjeha. Narod se iscrpio na prethodnim mitinzima, a oni, osim uopšteno, nijesu ispostavili nijedan konkretan zahtjev. Zabrinuti su bili i što im se na do tada održanim mitinzima nije organizovano priključila ni jedna institucija u cilju rušenja crnogorskog rukovodstva. Nije im se institucionalno pridružila ni crnogorska omladina, posebno ne univerzitetska.
Ali, bez obzira na sve prepreke i teškoće, srpski nacionalisti su, pod vidom mitinga solidarnosti, riješili da odlučno nastave započeto. Prekorijevali su i dalje svoje „podanike“ u Crnoj Gori što im ne daju inicijative za nove mitinge, već ih dobijaju „na drugi način”.
A nezadovoljan komentarom govora Koste Bulatovića u Nikšiću, Šolević je i sam rekao da se crnogorsko rukovodstvo tako više ne može ponašati i da će on ponovo doći u Titograd, te da će „tada neki morati da polažu račune”. I njegovi saradnici i pomagači su izjavljivali da je „Srbiji prvi sljedeći cilj Titograd”!
Da bi stvorio još veću pometnju Šolević je, obilazeći sa svojom pratnjom Crnu Goru, dao intervjuu Radio-Baru u kojemu je rekao „da su mitinzi suspendovali legalne institucije Crne Gore”. Taj intervju su „pravilno” shvatili njegovi ljudi iz Bara i najavili da postojeću situaciju i narodno raspoloženje treba što prije iskoristiti za „izvršavanje neophodnih promjena i personalnih smjena”.
Odbor, pojedinci i grupe iz Srbije su, osim toga, stalno širili i jačali krug svojih istomišljenika radi organizovanja mitinga i bune za svrgavanje „crnogorskog režima“. U tom cilju stvorili su svoje punktove i uporišta u Srbiji i Crnoj Gori, sve otvorenije insistirajući na “ujedinjenju srpskog naroda i stvaranju jedinstvene srpske države”.

GLAVNO UPORIŠTE IGM „RADOJE DAKIĆ”

Glavno uporište ekspozitura organizatora tih mitinga – koji su sve manje bili namijenjeni „solidarnosti”, a sve očitije rušenju režima – u Crnoj Gori je bila IGM „Radoje Dakić”, a kroz rođačke i prijateljske veze ispostave su formirane i u Željezari, Kombinatu aluminijuma, Pivari, ŽTP-u… Tamošnje „veze” su kasnije odigrale veoma značajnu ulogu u realizaciji planova koji su doveli do pada vlasti u Crnoj Gori, a potom i do težih posljedica.
Kosovski Odbor je, potom, uz angažovanje poslušnika iz Crne Gore, širio punktove i na Cetinju, Bijelom Polju i u još nekim gradovima. Ljudi iz tih ekspozitura stalno su međusobno komunicirali i kontaktirali, posredno i neposredno i imali dobre veze sa punktovima u Srbiji. U pojedinim kontaktima i govorima jednog broja tih lica otvoreno je negirana crnogorska nacija i crnogorska državnost.

Miting u Andrijevici: „Crna Gora i Srbija – to je jedna familija”

Nastavljajući „putujuće mitinge”, Šolević i družina su 25. septembra i u Andrijevici priredili miting na kome je, pored građana Andrijevice i okolnih mjesta, učestvovalo i preko 800 građana iz Srbije. Na mitingu je govorio Ratko Čukić, pokretač „ustaništva” Srba i član Šolevićevog Odbora. Radi povezivanja sa građanima u vezi sa organizovanjem tog mitinga, u Andrijevicu su, prethodnog dana, doputovale i neke osobe iz Srbije, a u Ivangradu (Beranama) su tih dana boravili i neki lideri Šolevićevog Odbora. Govor Čukića sadržao je oštre riječi kritike o crnogorskoj prošlosti i sadašnjosti, kao i ocjene o „promašenoj jugoslovenskoj politici” prema Kosmetu. Na tom mitingu istakli su se i neki govornici iz Srbije čiji su govori, istog dana, bili propraćeni frenetičnim aplauzima i na zboru u Murinu. Čulo se uzvikivanje: „Crna Gora i Srbija – to je jedna familija”, „Mi smo djeca sestre dvije – Crne Gore i Srbije”, kao i grube prozivke nekih crnogorskih i jugoslovenskih funkcionera. Mitingašima iz Srbije nije bilo dozvoljeno da se služe tako neprimjerenim govorima na ranijim mitinzima u svojoj Republici, kao što su to činili u Crnoj Gori. A mahom su svi govori za Crnu Goru rađeni po istim klišeima. Retorički su prilagođavani, doduše, nivou i shvatanjima građana pojedinih sredina, bez obzira na političko opredjeljenje pojedinih govornika. Tako se događalo da su neki okorjeli antikomunisti i antisocijalisti držali pozitivne govore o socijalizmu i komunizmu, samo da bi kod mase izazvali što više gnjeva i mržnje prema vladajućem, „nesposobnom” režimu. U drugim slučajevima su se čuli i sasvim pozitivni govori o AVNOJ-evskoj Jugoslaviji, iako se zna da su ti govornici okorjeli protivnici Jugoslavije, odnosno pristalice stvaranja Velike Srbije.

Novinari pripomažu

Mnogi dopisnici srpskih javnih glasila iz Crne Gore unaprijed su bili pripremljeni za te prilike i potrebe. Neki su se stavljali i u službu formiranih punktova, ili osoba eksponiranih u organizaciji mitinga u Crnoj Gori. U nekim tekstovima je obmanjivana javnost da se, navodno, ni jedna društveno-politička organizacija u Crnoj Gori nije bavila nevoljama kosovskih Srba i Crnogoraca i njihovim iseljavanjem pod pritiskom, te da im je na sjednicama najviših foruma u Republici davana samo verbalna podrška. Stoga su pisali da je sa mitinzima u Crnoj Gori došlo vrijeme za promjene, ne samo „ustavne, već i promjene sistema i rukovodstva koje je od rata manipulisalo narodom”. Za organizovanje mitinga i bune u Crnoj Gori bili su angažovali i pojedini književnici i drugi intelektualci porijekom iz Crne Gore. Oni su kontaktirali sa svojim istomišljenicima, prijateljima i rodbinom, tražeći od njih da se angažuju kako bi mitinzi bili što masovnije posjećeni i uspješnije realizovani. Te skupine ljudi će u završnim akcijama odigrati veoma značajnu, čak i presudnu ulogu u podizanju srpskog ustaništva u Crnoj Gori.

„Crna Gora i Srbija to je jedna familija“

I poslije ljetnjih i prvih jesenjih mitinga crnogorsko rukovodstvo i dalje je bilo čvrsto na pozicijama demokratskog centralizma, premda su svi bili svjesni da je Savez komunista već slabio i da kao takav ne može izvesti društvo iz sve dublje krize. Iako su uočavali da bi u Crnoj Gori moglo doći do opasnijih pobuna, ostali su pri svojim stavovima, „jedinstveni” uz Žarkovića i druge „prozivane”. Nijesu se pokolebali ni Orlandić i Bućin, kada su ih Šolevićevi mitingaši laskavim govorima na nikšićkom mitingu pokušali pridobiti i iskoristiti za svoje ciljeve.
Istini za volju, crnogorsko rukovodstvo je permanentno izražavalo puno razumijevanja za teškoće Srba i Crnogoraca na Kosovu i odlučno osuđivalo albanski nacionalizam i seperatizam. Crnogorski čelnici su se energično zalagali za preduzimanje svih raspoloživih mjera radi obezbjeđenja slobode i ravnopravnosti svih građana Kosova, zahtijevajući da se mnogo brže rješava „kosovska drama”. Smatrali su da je, ipak, najveći broj transparenata i parola bio u znaku podrške politici SKJ, pa su saopštavali opredjeljenje da se brže i dosljednije sprovodi jugoslovenski program o Kosovu, „na osnovu stavova 13. kongresa SKJ, zaključaka 9. i 16. sjednice CK SKJ”.
Ali, sve to se pokazalo nedovoljnim. Crnogorsko rukovodstvo živjelo je u iluzijama. Kao da im nijesu bile poznate pukotine koje su već tada naveliko zjapile u jugoslovenskom vrhu, po svim (nacionalnim) šavovima.

NEPOPRAVLJIVE GREŠKE

Najveće i nepopravljive greške crnogorskog rukovodstva bile su u tome što je smatralo da je sve što se ne uklapa u ustaljene ideološke okvire upereno protivu Saveza komunista i njih samih.
No, kako avgustovski i septembarski mitinzi nijesu zadovoljili ni njihove organizatore, niti najšire narodne mase, Crna Gora je sve više postajala „provokacija”. Sve su učestaliji zahtijevi za nove mitinge, narod je tražio da im se obrate najodgovorniji, tražili su brojna objašnjenja… Iako je sve očitije masovno nezadovoljstvo, iako narastaju frustracije masa, crnogorsko rukovodstvo svemu tome i dalje daje marginalan značaj, svodeći sve to u uske okvire ideološki istrošenih postupaka i metoda. Kao da su im dovoljne konstatacije da su se „na mitinzima aktivirali poznati nacionalisti, antikomunisti, informbirovci i desničari”. Nijesu vidjeli da se i među njima samima, dakle u rukovodstvima, sve više javljaju raskoli, da se mnogi od njih sve više solidarišu sa mitingašima, da su javna glasila i dalje pretežno okrenuta podršci aktera mitinga, da se stvaraju legalne i nelegalne grupe za organizovanje mitinga sve zamašnijih razmjera… U tom metežu se i dešavalo da se mnoge laži i klevete lakše šire, a istina biva sve marginalizovanija.
U tim presudnim vremenima crnogorsko rukovodstvo kao da „ne vidi šumu od drveća” i kao da nije bilo kadro da shvati nastupajuća burna vremena, kamoli da upravlja državnim brodom u njima. Rukovodioci nijesu bili spremni ni da prirodnim, demokratskim putem pravovremeno obezbjeđuju sebi ekvivalentne zamjene, već su, rizikujući i sebe, „uništili” veliki broj crnogorskih kadrova, sklonih demokratskim promjenama, što će kasnije Crnu Goru skupo koštati.

U „DAKIĆU” KLJUČA

Već je rečeno da je glavna srpska filijala u Crnoj Gori za svrgavanje njenog rukovodstva bila u „Radoju Dakiću”, a plan za izvođenje konačne akcije rađen je u tajnosti. Za javno djelovanje, ipak, prvo je trebalo naći pogodan povod.
Dva dana uoči „oktobarskog mitinga” predsjednik sindikata „Dakića” dobio je pismeni zahtjev od predsjednika sindikata beogradske opštine Rakovica, da „Dakićevi” radnici podrže „opravdane zahtjeve radničke klase Rakovice”, nešto ranije saopštene u Skupštini SFRJ. To je bio „dovoljan razlog” da predstavnici sindikata i SK „Dakića” zatraže od Poslovodnog odbora i direktora Draga Šofranca da se sjutradan (6. oktobra) ispred upravne zgrade održi miting solidarnosti sa radnicima Rakovice.
Pošto im je Šofranac „predočio” da će 6. i 7. oktobra u „Dakiću” boraviti delegacija iz SSSR-a, radi zaključivanja važnih poslova, prihvaćena je sugestija da se taj miting pomjeri za 12. oktobar.
Bolji poznavaoci tih događaja smatraju da je to bio samo manevar aktera mitinga da bi se time zavarali crnogorski organi bezbjednosti, o čijem su ih mogućem „upadu” obavijestili novinari „Politike”.
Istoga dana oglasio se i punkt u Kombinatu aluminijuma (KAT), gdje je održan zbor komunista, na kojem je zahtijevano: efikasnije rješavanje problema Kosova, uvođenje vijeća udruženog rada u Skupštini SFRJ, rasterećenje dohotka privrede od dažbina, ukidanje svih vidova privilegija funkcionera, ostavke nosilaca pojedinih funkcija i dr. Izraženo je i nepovjerenje prema mjerama SIV-a.
Iako je u „Dakiću” već ključalo, direktor Šofranac otkazuje zakazani sastanak sa radnicima o povećanju plata, da bi prisustvovao zboru komunista KAT-a! Umjesto prisustva zboru naložio je da se radnicima saopšti da im se vrijednost boda može povećati za polovinu zahtijevanog, što je kod radnika izazvalo dalje negodovanje i uznemirenje.

NOVI “RAZLOZI”

Pismo iz Rakovice formalno je, možda, bio dovoljan razlog da radnici „Dakića” prirede zbor solidarnosti u krugu fabrike, ali se ispostavilo da je to bila samo varka za njihov izlazak pred Skupštinu Crne Gore. Prema izvještaju novinara „Politike”, pored rada na organizovanju mitinga valjalo je zavarati organe bezbjednosti koji su se stalno vrzmali oko fabričkog kruga, ne bi li saznali nešto novije i podrobnije o namjerama organizatora mitinga.
Direktor Šofranac se „izgubio” van kruga fabrike, navodno je imao neke poslove, a čini se da, u stvari, nije želio da bude direktni sudionik, pogotovo za slučaj da cijela ta akcija ne uspije. I sam je na tu funkciju došao sa dužnosti jednog od partijskih lidera – doveli su ga drugovi koje je, po direktivama izvana, trebalo da ruši. Možda je razmišljao i o političkoj pripadnosti ljudi koji organizuju obaranje rukovodstva koje je on do tada svesrdno podržavao. Ima, doduše, mišljenja da je i sam Šofranac u tom poslu samo vješto odigrao od srpskog lobija namijenjenu mu ulogu. Neki su događaji kasnije išli u prilog te pretpostavke.

„Druže Slobo samo reci…”

Na dotadašnjim mitinzima bila je očita neusaglašenost između onoga što se čulo u govorima i onoga što je pisano na transparentima. Tako je kroz govore na titogradskom i andrijevačkom mitingu oficijelno tražena samo podrška solidarnosti sa Srbima i Crnogorcima na Kosovu. I Kosta Bulatović je u Nikšiću tražio samo podršku „tako što ćete vaše delegate – Žarkovića, Radonjića i ostale, decidno zadužiti da autentično zastupaju vaša mišljenja”. Na cetinjskom mitingu, pak, zahtijevano je da crnogorski delegati u Skupštini SFRJ i članovi CK SKJ „moraju tražiti maksimalnu odgovornost za sve one koji evo već osam godina drže konce kontrarevolucije na Kosmetu i da podrže stavove oko promjene Ustava Srbije”. Transparenti i masovni uzvici sadržali su parole: „Crna Gora je Srbija”, „Crna Gora je srpska Sparta”, „Crna Gora i Srbija – to je jedna familija“, „Izdali ste Srbiju”, „Druže Slobo samo reci, letjećemo kao meci”, „Dolje Žarković”, „Žarkoviću – Vuče Brankoviću” i dr. Na narednim mitinzima će se zahtijevati i mnogo više – potpuno svrgnuće cjelokupne državne i političke vlasti u Crnoj Gori.

„Dakićevci” i studenti stižu ispred Skupštine

Nezadovoljni obećanjem direktora Draga Šofranca da im se vrijednost boda (čitaj: plata) poveća za jedva polovinu traženog procenta, radnici pogona Bravarska radionica IGM “Radoje Dakić” tražili su da se sazove sastanak Izvršnog odbora sindikata. Ostali pogoni to nijesu prihvatili, a sastanku u Bravarskoj obradi prisustvovalo je oko 300 radnika.
Po ugledu na svoje kolege, sa skupa održanog prethodnog dana u KAT-u, utvrdili su zahtjeve među kojima i povećanje plata za 100%, premda se unaprijed znalo da je to nerealno. Pošto su svi radnici to podržali, neki su tražili da se o tim zahtjevima ne raspravlja na sjednici Poslovodnog odbora (zakazan za 17 sati), već da odmah obustave rad.
Oko 11 sati su se okupili pred upravnom zgradom. Zahtijevali su da im se obrati Šofranac, ali on ni tada nije bio u preduzeću, pa se radnicima obratio njegov zamjenik. Poručio im je da će se novi zbor održati u 13,30 časova, ispred kapije, jer će do tada stići i Šofranac. Radnici su prihvatili i pošli da rade.
U međuvremenu, ispred upravne zgrade i na ogradi bili su istaknuti transparenti: „Proleteri svih zemalja ujedinite se!”, „Živjela radnička klasa!”, „Dolje kapitalisti!”, „Dolje foteljaši!”, „Dolje lopovi!”, „Dolje nesposobni!”, „Hoćemo Draga!” i dr.

UŽURBANE PRIPREME

Za vrijeme kratke pauze obavljene su užurbane pripreme, a pred upravnom zgradom „Dakića” instalirano je ozvučenje. U magacinu pogona Bravarska obrada, ispisani su transparenti: „Hoćemo da radimo i zaradimo”, „Radnici Rakovice, sa vama smo”, „Dolje ruke od plitkog radničkog džepa”, „Kaiš steže proizvodnju” i dr.
Glavni akteri organizacije mitinga su se, neposredno ispred zbora, odvezli svojim kućama i donijeli već pripremljene transparente: „Živjelo srpsko rukovodstvo”, „Živio SKJ”, „Nije narod ono što mišljaste”, „Podrška Slobodanu Miloševiću”, „Što pogani od ljudi činite”, „Imamo povjerenje u CK SKJ”, „Živio Titograd”, „Čelo je uvijek bilo iznad očiju”, „Dolje prozvani rukovodioci Crne Gore”, „Radonjić, Orlandić i Bućin – u vrhove”, „Hoćemo jednu Jugoslaviju”, „Je li vas sramota, radnička klasa je gladna” i dr.
Zanimljivo je da su transparenti iste sadržine nošeni i na mitingu u Nišu, a u „Dakiću” su pripremljeni još i ovi: „Vratite nam pare, da možemo raditi”, „Hoćemo uslove za normalan život”, „Ne damo pare fudbalerima”, „Rukovodioci, hoćemo povećane plate 100 posto, jer ne možemo više o hljebu i vodi”, „Radnička klasa da se čuje”, „Dolje birokratija”, „Hoćemo hljeb” i dr.
Najveći broj natpisa na transparentima zaista je zadirao u korijene i posljedice tadašnje društvene krize. Te i takve radničke poruke su upozoravale, obavezivale, ali i pozivale, pa je čudno što ih nije shvatalo crnogorsko rukovodstvo. Ili što je ispoljavalo potpunu nemoć, ako ih je shvatalo… No, ispostaviće se da taj bunt neće teći dostojanstveno i u duhu poruka koje su bile na većem broju transparenata već je, na žalost, oktobarski miting poprimio ekstremna nacionalistička obilježja.

„DAKIĆEVCI” I STUDENTI PRED SKUPŠTINOM

U momentu dok su radnici ispred kapije negodovali nezadovoljni Šofrančevom najavom, u dvorište je uletio službenik Studentskog doma i uzviknuo: “Otvorite kapije, dolaze vam studenti u pomoć!” Potom se na kapiji pojavilo 40-50 stanara Studentskog doma, koji su dočekani razdraganim aplauzom i uzvicima: „Pustite ih unutra”. Da li su od ranije bili povezani sa „Dakićevim” radnicima, ili ne, tek studenti su bili odlučni da im se priključe u protestu.
Poslije njihovog dolaska i Šofrančevih riječi da nije u mogućnosti da poveća plate za 100 posto, neko je uzviknuo: „Idemo pred Skupštinu!” Nakon više puta ponovljenog takvog poziva nekoliko „Dakićevih” radnika i studenata je izašlo izvan kapije, ostali su im se priključivali. Dio radnika se vratio na posao, dok su neki ostali u krugu fabrike, u velikoj nedoumici. Nakon sve brojnijeg i glasnijeg skandiranja „Idemo pred Skupštinu” i poziva ostalima „Idete sa nama”, „Priđite nam”, kolona na ulici je bivala sve brojnija.
Prvo su se kretali trotoarom, a onda prešli na ulicu, uputivši se pored zgrade RTV Crne Gore ka centru grada. Prolazeći pored kapije INIS „Marko Radović” i Duvanskog kombinata, skandiranjem su pozivali radnike tih kolektiva da im se pridruže, ali se oni nijesu odazvali.

Odbijanje dupliranja plata kao „opravdanje”

U nekim neformalnim krugovima se pričalo kako, navodno, „Dakićevci” ne bi izašli na miting pred Skupštinu da im se Šofranac obratio prigodnijim riječima i da im je najavio mogućnost nastavka pregovora o usklađivanju plata. Takve priče su zasnivane na činjenici da ranija saznanja nijesu ukazivala na bilo kakav prethodni plan da se izađe van kruga fabrike. Čak ni većina radnika nije bila voljna da idu na ulicu, sve dok ih studenti nijesu odlučnije pozvali. Tim pričama je teško vjerovati, bar iz dva osnovna razloga. Prvo, što se kasnije pokazalo kao tačno – da niske plate i teško ekonomsko-socijalno stanje „Dakićevaca” nijesu bili uzrok njihove bune i mitinga i, drugo, što su vođe pobune i manji broj izvršilaca imali plan izvođenja te akcije za čiju je realizaciju već bio pripremljen i politički marketing. Moguće je, kažu, da baš toga dana i nije bio planiran miting ispred Skupštine, ali tih dana sigurno jeste. Ima tvrdnji da je policija imala saznanja da je miting bio planiran za 12. oktobar, ali da su organizatori, da bi zavarali policiju, požurili sa okupljanjem i odredili 7. oktobar. U početku suzdržan odziv radnika da se na poziv studenata masovno priključe izlasku na ulicu može se tumačiti kao znak loše pripremljenosti radnika za to, odnosno neobaviještenosti radnika o suštini plana. A da li je i Šofranac bio programiran da postupi onako kako je postupio?

Studenti ubrzali izlazak „Dakićevaca” na ulicu

Organizatorima mitinga u „Dakiću”, osim toga, određeni problem predstavljala je i nedovoljna obučenost i neuvježbanost mitingaškog jezgra za uzvikivanje parola i beskompromisan otpor svim pokušajima ometanja ili zabrane mitinga. Na ranijim mitinzima su ulogu jezgra imale skupine ljudi iz Srbije i Hercegovine, iskusne i dobro uvježbane za takvu vrstu skupova, a sada, na skupu u „Dakiću” po prvi put učestvuju samo radnici te firme, sa manjim brojem stanara Studentskog doma i još nekim manjim grupama, uglavnom iz Titograda. Međutim, i taj je problem savladan, jer je određeni broj učesnika stekao solidna iskustva i znanja svojim učešćem na ranijim mitinzima širom Crne Gore i Jugoslavije. (Bilo je, inače, već očigledno da je organizacija najnovijih “mitinga solidarnosti” poprimila mnogo dublji sadržaj i da su postavljeni sasvim „novi” ciljevi. Trebalo je istrajati do konačnog udovoljavanja zahtjevima, prevashodno onima koji se odnose na smjenu crnogorskog rukovodstva.) Napokon je stigao i Šofranac, pa su se radnici oko 13 sati počeli okupljati ispred izlazne kapije „Dakića”. Oko 13,30 tu je bilo od 500-600 radnika. Istaknute su jugoslovenske i crnogorske zastave, kao i zastave SKJ. Zboru su prisustvovali i predstavnici gradskog rukovodstva, a otvorio ga je skindikalni funkcioner. Pročitano je pismo iz Rakovice, propraćeno uzvicima: „Mi smo sa vama!” Potom je riječ uzeo Šofranac. Ličnost snishodljive prirode dok se uspinjo na vlast, a tada već „čvrstog” karaktera i odlučno opredijeljen da mijenja sistem kojemu je i sam dao svoj pečat. Da li je sam osjetio da dolazi vrijeme promjena, ili je radio po nalogu drugih? Govoreći na tom mitingu, on je rekao da je zahtjev za povećanje plata opravdan, ali da Poslovodni odbor nije u mogućnosti da poveća plate za 100 posto, već samo za 30 posto. Ta „varnica” je bila formalni povod da se upali fitilj i zaprijeti eksplozija.

Mitingaši formulisali 13 zahtjeva vlastima

Nedugo nakon dolaska radnika „Dakića” i studenata pred Skupštinu Crne Gore, a kojima su se, potom, organizovano priključivali pripadnici drugih titogradskih kolektiva, formiran je Odbor mitinga, koji su sačunjavali: ing. Pavle Milić, predsjednik, te članovi Veselin Klikovac, Dragan Božović, Vule Radošević, Ismet Hadrijusufović i Drago Šofranac. U toku noći, na inicijativu Pavla Milića, u Odbor su još ušli i dr Borislav Vučelić, Vasilije Drecun i Slavko Ivanović.
Nakon sve brojnijeg narastanja mase ispred Skupštine Crne Gore, Odbor je sačinio spisak zahtjeva učesnika mitinga u 13 tačaka. Kada su, nešto poslije 16 časova, pročitani pred okupljenima, upućeni su najvišim organima Crne Gore.

ZAHTJEVI RADI ZAHTJEVA

Osam od 13 zahtjeva (vidi boks) odnosilo se na opšte probleme koje nije bilo moguće rješavati u Crnoj Gori, već samo na nivou Jugoslavije – dogovorima i sporazumima sa drugim republikama i pokrajinama. Takav je zahtjev za ustanovljenje Vijeća udruženog rada u Skupštini SFRJ, za što su se kategorički i ranije zalagali svi subjekti Crne Gore i mnogi u federaciji, ali je to bilo blokirano od više republika.
Zahtjev o zabrani izlaska van granica rukovodiocima koji podnose ostavke nije se mogao odnositi na tadašnje crnogorske rukovodioce, što su kasnije potvrdili i novodošli crnogorski lideri izjavama da su ti rukovodioci, u materijalnom pogledu, bili čisti ljudi.
Smanjenje opterećenja privrede je bio najbolniji problem crnogorskog društva – i ne samo crnogorskog – koji nikada nije ni prestajao biti aktuelan. Radi se, zaista, o prekomjernoj društvenoj režiji koja se godinama uljuljkivala na dohotku radnika. Prouzrokovao ju je dugo građeni birokratski sistem koji je postao ozbiljan teret i limit daljeg razvoja cijelog jugoslovenskog društva.
Nigdje se, pak, u zahtjevima aktera mitinga ne traže radikalne promjene tako rigidnog sistema i uvođenja tržišne ekonomije, strukturne promjene i deblokiranje demokratskih procesa, kao bitnih uslova rasterećenja privrede i uspostavljanja pravednijih odnosa u sistemu raspodjele i povećanja standarda studenata. Prema tome, zahtjevi sa mitinga od 7. oktobra su bili po mnogo čemu kontradiktorni i nijesu bili na fonu uklanjanja dubljih uzroka koji su podlokavali temelje društva.
Iz zahtjeva koje su mitigaši dobili napisane od beogradske centrale, uoči samog otvaranja mitinga, vidi se da njihova rukovodstva i mentori nijesu pojma imali o trošenju sredstava za razvoj Crne Gore ili su, pak, izigravali „naivnost” kod postavljanja zahtjeva. Naime, već tada se znalo da je Crna Gora u periodu 1976-1988 godine dobila od Federacije i ino-izvora za svoj razvoj, obnovu i zapošljavanje više od 5,5 milijardi dolara (FNP, zemljotres, ino-izvori, tzv.državni kapital, dotacije i dr.) a zajedno sa domaćim izvorima (Fond za zapošljavanje, energetiku, poštanska štednja, krediti i dr.) ta sredstva su u navedenom periodu iznosila više od šest milijardi dolara.

UČEŠĆE STUDENATA

Kako se u mnogim dokumentima državnih i političkih faktora tog vremena, kao i kroz štampu i do sada izdate publikacije, naročito naglašava uloga i značaj učešća studenata i univerzitetskih jedinica u organizovanju i usmjeravanju mitinga, priređenog 7. oktobra u Titogradu, neophodno je, radi utvrđivanja objektivne istine, ukazati i još na neke bitne činjenice.
Uoči tog mitinga (6. oktobra) pojavila se inicijativa UK SSO za organizovanje mitinga solidarnosti studenata Univerziteta „Veljko Vlahović” sa studentima koji u Prištini pohađaju nastavu na srpskohrvatskom jeziku. O tome je sjutradan prije podne održan sastanak predstavnika svih univerzitetskih jedinica, uključujući i stanare Studentskog doma i predstavnike SK Univerziteta. Odlučeno je da se istog dana organizuje zbor u znak solidarnosti sa prištinskim studentima, na kojemu bi se, pored podrške, izrazilo i nezadovoljstvo zbog ekonomske i političke krize u zemlji. Formiran je i odbor za organizaciju zbora. Taj skup se, međutim, nije održao, niti se organizacioni odbor sastajao, jer su ga istoga dana preduprijedili događaji začeti ispred „Radoja Dakića”, odnosno odlazak radnika pred Skupštinu Crne Gore. Iz toga slijedi zaključak da UK SSO i njegove univerzitetske jedinice nijesu bili informisani o mitingu koji su tog dana organizovali „Dakićevci”, a 40-50 stanara Studentskog doma koji su se priključili „Dakićevcima” vjerovatno je to učinilo spontano.

Ultimatum upućen vlastima Republike

Zahtjeve su formulisali Dragan Božović, Ismet Hadrijusufović i Slavko Ivanović, kako je rečeno, bez učešća predstavnika studenata. Evo tih zahtjeva:
(1) Zahtijevamo hitno sazivanje sjednice Predsjedništva CK SK Crne Gore i Predsjedništva SR Crne Gore;
(2) podnošenje ostavke svih onih koji su prozvani od strane naroda i društva;
(3) brže rješavanje ekonomskih i društveno-političkih problema u Jugoslaviji;
(4) da se na vanrednu sjednicu pozove rukovodstvo Elektroprivrede SR Crne Gore i zahtijeva njihova ostavka, a posebno predsjednika poslovodnog odbora;
(5) da se funkcionerima koji treba da donesu ostavku ne dozvoli izlazak van granica zemlje, dok se ne preispita njihova odgovornost i porijeklo imovine koju su nezakonito stekli;
(6) da se ustanovi broj svih emigranata u Jugoslaviji i da se ispita njihovo materijalno i imovinsko stanje i uslovi pod kojima su primljeni u našu zemlju;
(7) tražimo hitno rasterećenje privrede za 20 odsto, a posebno smanjenje broja SIZ-va i administracije u radnim organizacijama u društvu;
(8) da se povećaju lični dohoci u zavisnosti od postojećeg stanja u svim radnim organizacijama sa najmanjom mogućom stopom od 50 odsto:
(9) da se studentima poboljša ishrana, nužni smještaj, na onom nivou koji dolikuje jednom studentu, da se smanji cijena upisa, da im se dozvoli otvoren rad ’Studeksa’ i ’Omladinskog pokreta’ sa tačnim informacijama iz Republike, kao i iz čitave zemlje, povećaju studentski krediti od Fonda koji se izdvajaju za nezaposlene, i da se studentima koji su svojim radom i zaslugama stekli pravo na stipendiju iz Titovog fonda i obezbijedi ista;
(10) traže se tačne informacije o sredstvima koja ulažu radnici za nezaposlene: a) ko raspolaže tim sredstvima, a koliki je trenutni iznos i kome su ta sredstva namijenjena, i b) koliko je ljudi zaposleno od kada se ova sredstva izdvajaju;
(11) traži se odgovornost rukovodstava sredstava javnog informisanja Radio-televizije Titograd i republičkog lista ’Pobjeda’;
(12) zahtijeva se da sjednica Predsjedništva CK SK Crne Gore i Predsjedništva SR Crne Gore bude javno prenošena kako za okupljene tako i za čitavu jugoslovensku javnost i
(13) zahtjev radničke klase Crne Gore je da se u Saveznoj Skupštini uvede Vijeće udruženog rada.

Da li je bilo moguće ispuniti zahtjeve?

Rijetko su gdje tada, čak i u svijetu, bila koncetrisana tako velika sredstva za obnovu i razvoj na tako relativno malom području kao što je Crna Gora. Zna se, takođe, da su ta sredstva neracionalno i nenamjenski trošena i bez valjane statističke i knjigovodstvene evidencije, ali su mitingaši zahtijevali da im se podnese izvještaj samo o trošenju iz Fonda za zapošljavanje, čija sredstva su bila minorna u odnosu na ukupno utrošena iz drugih izvora. Da li je i tu u pitanju bila „naivnost”, neznanje, ili namjera? Mitingaši su svjesno postavljali zahtjeve koje objektivno nije moguće izvršiti. Zahtjev da se povećaju plate 100%, bez realnog pokrića, znači nekontrolisani enormni rast inflacije i veliki poremećaj robno-novčanih tokova, a onda i krah države. Time bi se plate u Crnoj Gori formirale znatno iznad jugoslovenskog prosjeka, što bi izazvalo bitne poremećaje u cijeloj zemlji. To bi, takođe, poremetilo odnose Crne Gore prema drugim republikama, budući da su one od zarada svojih radnika izdvajale puno i za obnovu i razvoj Crne Gore. Sve su to dobro znali mitingaši i njihovi mentori, ali su isto tako znali da će takvi zahtjevi za povećanje plata biti „lijepak” da miting dobije na masovnosti. Radilo se, dakle, o manipulaciji radnicima i njihovim socijalnim statusom.

Momir Bulatović bio “u statusu posmatrača”

Zahtjev studenata sa mitinga od 7. i 8. oktobra formulisan je samo u jednoj tački (9), a njime se traži da se poboljša ishrana i nužni smještaj, da se smanji cijena upisa i povećaju studentski krediti i stipendije. No, drugog dana poslije mitinga stanari Studentskog doma zaključuju da „studenti ne traže nikakav specijalni tretman, već svoju sudbinu vezuju uz sudbinu radničke klase“. Istog dana, pak, slijede i novi zahtjevi sa zbora stanara Studentskog doma „da prosječna studentska primanja ne smiju biti manja od onoga što student plaća za smještaj i ishranu u studentskom domu“.

NEDOREČENOST ZAHTJEVA

Premda su stanari Studentskog doma izlaskom sa radnicima „Dakića” izrazili solidarnost i podršku svim zahtjevima radnika, ipak su oni tek 9. oktobra, dakle poslije mitinga, na dva uzastopna zbora, usvojili prvo jedne, a zatim druge nove zaključke, što znači da ni oni nijesu bili pripravni da na mitingu ispostave integralne i uobličene zahtjeve.
U odboru za vođenje mitinga od 7. oktobra nije bio niko od studenata sa Univerziteta Crne Gore. U ime Univerziteta govorio je Vasilije Drecun, asistent sa Mašinskog fakulteta u Beogradu, dok niko oficijelno sa crnogorskog Univerziteta nije govorio. Isto tako, ostali univerzitetski zaključci, zahtjevi i stavovi – povodom mitinga od 7. i 8. oktobra – pojavili su se tek nakon završenog mitinga, od kada upravo počinje i njihova intenzivnija i organizovanija aktivnost u daljem slijedu događaja.
Zanimljivo je da su stanari Studentskog doma u Titogradu, na zboru od 9. oktobra odlučili da upoznaju studente i radne ljude Univerziteta „sa svojim stavovima i aktivnostima povodom aktuelne društveno-političke situacije u SFRJ i posebno u Crnoj Gori“. Tako, ispada kao da ostali studenti i drugi ljudi Univerziteta, organizovani u više jedinica, zatim saveza, udruženja i institucija, nijesu bili upoznati sa pokrenutim događajima, odnosno da se cjelokupna tadašnja društveno-politička aktivnost na Univerzitetu odvijala samo preko određenog broja stanara Studentskog doma.

NI MOMIR BULATOVIĆ – NIJE ZNAO?!

Koliko je Univerzitet bio uključen u organizovanje mitinga u Crnoj Gori u ljeto i s jeseni 1988. godine svjedoči i sam Momir Bulatović u svojoj knjizi: „Manje od igre, više od života”. On je tada bio sekretar Predsjedništva Univerzitetske konferencije SK i urednik univerzitetskog lista. O mitinzima Bulatović piše:
„Jedan od prvih i najvećih održan je 20. avgusta u Titogradu. Tek sam kasnije saznao detalje oko njegove najave i odluke da bude održan”.
„Ja sam tih dana bio u Pljevljima. Roditelji moje supruge su vlasnici jedne divne stare kuće sa velikom baštom” – piše on i dodaje: „Sjećam se da sam vijesti sa titogradskog mitinga čuo sa starog radija”.
A o oktobarskom mitingu Bulatović kaže: „Oktobarski miting u Titogradu je takođe prošao bez mog učešća. Supruga i ja smo obećali klincima da ćemo ih povesti na hamburger”, a „do kasnih sati sam šetao i razgovarao sa kolegama, koji su, poput mene, bili u statusu posmatrača”.
Prema njegovom kazivanju, dakle, ni Momir Bulatović, kao ključna ličnost političkog života Univerziteta, nije znao za pripremu mitinga. A list „Univerzitetska riječ”, čiji je urednik bio Bulatović, do 7. i 8. oktobra je sadržinom pisanja bio u funkciji tadašnjeg crnogorskog rukovodstva. I ne samo da u tom glasilu nije davana podrška osnovnim idejama mitinga, nego je malo što o njima do tada i zabilježeno pozitivnog u tom glasilu.

PERKO VUKOTIĆ: „NE DOZVOLITI HAOS!”

U listu „Univerzitetska riječ“ od novembra 1988. objavljeno je i izlaganje prof. dr Perka Vukotića, na 17. sjednici CK SK Crne Gore, a on je, inače, bio član CK SK Crne Gore, u ime Univerziteta. Evo dijela njegovog izlaganja:
„Čini mi se da neke stvari zaslužuju da ih CK jasno istakne. Prvo, jer to očekuju oni ljudi koji su izašli na ove protesne mitinge u najboljoj namjeri, izašli su ne da ruše, nego su izašli sa željom da brane Jugoslaviju, da brane bratstvo i jedinstvo, da brane tekovine revolucije i da izraze neslaganje sa svim onima koji misle i rade drugačije. Da izraze neslaganja i nezadovoljstvo i ogorčenje rukovodstvima koja nemaju snage da izmijene situaciju i da je preokrenu na bolje“…
I dalje: „Mislim da treba da podržimo principijelan stav oba predsjedništva – i CK i Republike Crne Gore, da se ne dozvoljava haos, da se ne dozvoljava destrukcija i paraliza sistema, pod nekontrolisanim pritiscima“… Ovim riječima i ne treba komentar.

Da li su studenti bili suorganizatori?

Činjenice, dakle, ukazuju da studenti i nastavno osoblje Univerziteta Crne Gore nijesu učestvovali u organizovanju i izvođenju mitinga od 7. i 8. oktobra 1988. godine, niti su imali udjela u Organizacionom odboru mitinga, odnosno svojih stavova u zahtjevima mitinga. Prema tome, tvrdnje o učešću i zahtjevima studenata su prije podvala organizatora mitinga i njihovih mentora iz Srbije. Pa ipak, u srpskoj i crnogorskoj vazalnoj štampi i dalje su stalno ponavljane tvrdnje da su tobože taj miting organizovali radnici i studenti, što je u slijedu daljih događaja obilato koristila crnogorska „peta kolona”. Znali su oni da javnost u svijetu na mitinge gleda sa simpatijama, a posebno na studentske istupe, jer studenti, makar bili i „naivni“, predstavljaju najmanje korumpirani i najmanje komformistički element u okviru grupacije koja se zove inteligencijom.

Šta je Pavle Bulatović rekao u Skupštini

Kakav su stav imali studenti Univerziteta o mjerama razbijanja mitinga od 7. i 8. oktobra svjedoče i riječi Pavla Bulatovića, izgovorene na zajedničkoj sjednici svih vijeća Skupštine SRCG, 25. oktobra 1988. godine, objavljene, potom, u „Univerzitetskoj riječi“, više od mjesec nakon te sjednice. Bulatović je, inače, bio odgovorni urednik tog lista i takođe jedna od značajnih političkih ličnosti na Univerzitetu. Pavle je tada osuđivao mitingaše, posebno one iz samog organizacionog jezgra – dakle, glavne izvođače: „Mnogi istupi su krajnje ogavni, da ih treba pohraniti u zdravstvenoj kartoteci i u kažnjeničkoj evidenciji. To ne može biti politička platforma radnih ljudi, studenata, omladine i građana Crne Gore“. Treba znati da je P. Bulatović, više od drugih znao o kakvim se karakterima ljudi radi, ističući da ih je još ranije trebalo pohapsiti i osuditi na zatvorske kazne. „Ne želim da im pominjem imena, niti da parafraziram njihove nazovi misli, jer je to neprimjereno ovom skupu, a nažalost, oni su obišli Jugoslaviju u nekoliko navrata, dobar dio Evrope, a stigli su i do drugih kontinanata, umjesto do Spuža, ili najdalje do Kotora“, rekao je on i dodao: „Mislim da je nužno identifikovati militatne grupe na mitinzima u Titogradu i Nikšiću, koji su došli iz Srbije, Kosova i Skoplja“… U vezi sa mjerama za razbijanje mitinga, P. Bulatović je istakao: „Pokrenuti su prekršajni postupci za 29 lica, od kojih je protiv trojice pokrenut postupak, jedan upućen na psihijatrijsko posmatranje, a trojica novčano kažnjeni. Odveć malo za crnogorski nemir i nespokojstvo, ali i za odbranu jedne odluke Predsjedništva“. Po P. Bulatoviću su, znači, mjere na razbijanju mitinga bile blage i labave i da su bilansi učinka represije bili minorni u odnosu na vandalsko ponašanje mitingaša – „mnogi od njih su čuveni i transparentno viđeni na avgustovskim mitinzima u Titogradu i Kolašinu, potom u Murini i Andrijevici“. Za njega, isto tako, nije bilo sporno da su srpski centri moći učestvovali u slamanju crnogorske države i njenog rukovodstva, što su vlasti Srbije sa indignacijom odbijale.

Ekonomsko-socijalni problemi prenaglašeni

Gotovo svi subjekti starog i novog crnogorskog rukovodstva, kao i mnogi namjernici različitih uticaja – već u zavisnosti kakvi se ciljevi žele postići – smatraju da su tadašnje teško ekonomsko-socijalno stanje i njegovi korijeni bili glavni uzrok tih buna po Crnoj Gori. Stoga je, radi boljeg poimanja tih shvatanja, neophodno učiniti dostupnim još neke činjenice i dileme iz tog domena.

PONOVO O UZROCIMA

Tako, na primjer, kod isplate obaveza Federacije, u toku jeseni i zime 1988. i 1989. godine, na ime pokrića gubitaka i po drugim osnovama, Crna Gora je od svih republika imala najpovlašćeniji položaj. Tako je privredi Crne Gore u postupku donošenja završnog računa za 1988. godinu pokriveno 88,1 odsto ukupno iskazanih gubitaka i to uglavnom sredstvima bez obaveza vraćanja, na koje se odnosi 98 % (SFRJ 69,1%) od ukupno pokrivenih gubitaka. Time su u cjelini pokriveni gubici „Željezare“ i „Radoja Dakića“ (fokus bune) tako da su te radne oganizacije, praktično, svoje poslovanje za 1987. i 1988. godinu završile bez gubitka. (Na tome su im tada mogle pozavidjeti gotovo sve radne oganizacije u istim i mnogim drugim granama privrede u Jugoslaviji.)
Ali i pored tako relativno zadovoljavajućeg stanja u privredi, nije došlo do smirivanja situacije u Crnoj Gori, posebno u „Željezari“ i „Dakiću“ kao glavnim žarištima mitinga, već su, naprotiv, radnici u njima i dalje bili glavni pokretači i izvođači buna u Crnoj Gori.
I u KAT-u je standard radnika tada bio na relativno visokom nivou, pa ipak su i u tamo brzo ukorijenjena žarišta velikosrpskog nacionalizma i šovinizma, koja su se sve više javno manifestovala.
Ovo govori da je prenaglašeno isticanje ekonomsko-socijalnih problema od strane mitingaša i njihovih mentora. Prije će biti da je to bio samo paravan za sprovođenje glavnog nauma organizatora – slamanje crnogorskog rukovodstva, a potom i države Crne Gore.
Naravno, ne može se ovdje poricati činjenica da je velikom broju dobronamjernih i neupućenih građana motiv za izlazak na mitinge bio baš njihov nepovoljan ekonomsko-socijalni položaj. Jednostavno, izlazili su da izraze nezadovoljstvo ukupnim stanjem, ali ne i da izvode prevrat i ruše svoju državu.

KOSOVO SAMO KAO PARAVAN

Pripisivati crnogorskom rukovodstvu i crnogorskim kadrovima da su „izdali“ Kosovo, odnosno da su «podržavali» albanski separatizam, bila je podla i monstruozna izmišljotina, poznata svakom prosječno informisanom i razumnom čovjeku. No, velikosrpskim nacionalistima i kosovarskim mitingašima to je bilo potrebno da bi ostvarili svoje zamisli.
Takve neistine naročito je prihvatao i saopštavao kao svoje uvjerenje Momir Bulatović, kasnije vođa „pete kolone” u Crnoj Gori. Tako Bulatović u svojoj knjizi „Manje od igre, a više od života“ tvrdi da je u takozvanoj “Antibirokratskoj revoluciji” zbog „neprivrženosti“ crnogorskog rukovodstva Kosovu, stvoren impozantan broj njegovih neistomišljenika „koji se, prema nekim procjenama, primicao dvocifrenom učešću u ukupnom broju stanovnika“, odnosno da se radi o preko 60.000 crnogorskih kadrova – Bulatovićevih „neistomišljenika i protivnika“ po pitanju Kosova. Tako su, po Bulatoviću, maltene, svi crnogorski kadrovi bili saglasni sa albanskim separatizmom na Kosovu, osim njega samog. Kakva ironija!
Crna Gora je blagovremeno izvršavala sve programe o Kosovu, kako one koje je 1987. godine utvrdilo Predsjedništvo Crne Gore, tako i one koje je 1987-1988. donijelo Predsjedništvo SFRJ, kao i drugi privredni i društveno-politički faktori federacije i SRCG. U 1986. godini potpisana su i realizovana tri objekta na Kosovo udruživanjem rada i sredstava između preduzeća Crne Gore i Kosova. U 1987. i 1988. godini realizovani su još dva programa na Kosovu, na isti način. A od programa koji su se tada nalazili u realizaciji navodi se izgradnja fabrike za proizvodnju kućišta u Vitomirici kod Peći i izgradnja dva ribnjaka – u Zubinom Potoku i Gnjilanima – opet udruživanjem rada i sredstava preduzeća Crne Gore i Kosova.
U realizaciji tih programa učestvovalo je više preduzeća iz Crne Gore i to u periodu kada se i Crna Gora našla u velikoj i svakojakoj oskudici, uprkos činjenici da je i ona, kao Kosovo, imala tretman privredno nedovoljno razvijenog područja.

UČEŠĆE CRNE GORE

Indikativno je da jedino u tom periodu nije realizovan program između IGM „Radoja Dakića“ i „Balkana“ sa Kosova, i to krivicom «Dakićevaca“. Ali, to im nije smetalo da drugima “drže prediku” o neizvršavanjima programa za Kosovo.
Uz ostalo, u periodu 1986-1990. godine preduzeća iz Crne Gore izdvajala su 48,1 odsto ukupnih svojih obaveza prema FNP-u, od čega je 50 posto realizovano takozvanim udruživanjem rada i sredstava na Kosovu.
U oblasti obrazovanja, poslije mukotrpnih usaglašavanja između prosvjetnih organa Crne Gore, Srbije i Kosova u 1986. godini došlo se do programa istorije, to jest do zajedničkog sadržaja koji je ugrađen u program i udžbenike tog predmeta.
U angažovanju za brže i efikasnije rješavanje kosovskih problema naročito su bili aktivni crnogorski delegati u Skupštini SFRJ, po mnogo čemu i aktivniji i uporniji od delegata iz Srbije. U periodu 1986-1989. crnogorska delegacija je više putu istupala u Vijeću Republika i pokrajina Skupštine SFRJ osuđujući svakojake nacionalizme i separatizme, zahtijevajući konkretne i energične mjere za rješavanje „kosovskog pitanja”. I u radu skupštinskih tijela crnogorska delegacija je uvijek davala bezrezervnu podršku rješavanju svih gorućih pitanja Kosova, čak i onda kada je delegacija Srbije prema nekim rješenjima ispoljavala odrđene rezerve.
I CK SK Crne Gore je, na sjednici od 30. jula 1987. godine, utvrdio zadatke djelovanja svog članstva za brže i energičnije rješavanje „kosovskog pitanja”. CK i opštinski komiteti u tom periodu su redovno ostvarivali uvid u realizaciju mjera i akcija o Kosovu i redovno obavezivali i podsticali razne subjekte i organe na dosljednu realizaciju programa o Kosovu.

Crnogorska omladina

U organizaciji i izvođenju mitinga od 7. i 8. oktobra nije učestvovao ni Savez socijalističke omladine Crne Gore, premda su mediji u službi mitingaša tvrdili obratno. U julu 1988. godine Republička konferencija SSO izabrala je nove članove svog Predsjedništva, kao i predsjednika i sekretara Republičke konferencije SSO. Za predsjednika izabran je Ljubiša Stanković, a za sekretara Ivan Brajović. Predsjedništvo RKSSO Crne Gore, na sjednici od jula 1988. godine, imenovalo je novi izdavački savjet „Omladinskog pokreta“, na čelu sa dr Ivom Kustudijom, sekretarom SUBNOR-a Crne Gore. Ta nova rukovodstva odmah su se suočila sa bunama i mitinzima, čija koincidencija može da uputi na pomisao da su i kadrovske promjene u SSO mogle biti u vezi sa nastupajućim događajima u Crnoj Gori. Na to upućuje činjenica da je „Omladinski pokret“ postao „udarna pesnica” velikosrpskog nacionalizma i šovinizma, kroz čitav period tadašnjih buna i mitinga u Crnoj Gori.

Sporan status srpskih pokrajina

Građani Srbije, sa pokrajinama, njihova rukovodstva i institucije, Ustavom iz 1974. godine, utvrdili su status pokrajina u okviru Srbije, ali su sada, preko ekstremnih mitingaša, nastojali da odgovornost za “neadekvatnost” toga rješenja prevale na Crnu Goru i njeno rukovodstvo. Oktobra 1986. godine svih šest republika su dale saglasnost da Predsjedništvo SFRJ pokrene zvaničnu inicijativu za promjenu Ustava SFRJ, uključujući i promjenu onog dijela Ustava koji reguliše položaj republika u Federaciji i pokrajina u Srbiji, u čemu je i Crna Gora dala svoj puni doprinos. Ali, srpskim nacionalistima i njihovim mitingašima kao da nije bilo stalo ni do promjena Ustava, ni do podrške drugih republika; oni su imali (nove-stare) planove da, konačno, stvore veliku Srbiju, etnički, do maksimuma, očišćenu od nesrpskog stanovništva, kakvu su decenijama ranije sanjali. Kosovo im je sada služilo kao povoljan paravan za ostvarivanje toga nauma.

Bezbjednosno interesantni

Iz policijskih informacija, koje su bile dostupne delegatima Skupštine Crne Gore moglo se saznati da je na mitinzima u avgustu i septembru 1988. godine među okupljenim građanima bilo oko 80 „bezbjednosno interesantnih” osoba, od kojih preko 60% iz Srbije. Ističe se i da su neka od tih lica iz Crne Gore već „obrađena po srpskom nacionalizmu”.
Evo izvoda:
“1. – Mojaš Ćorović, dipl. ing. Željezare ‘Boris Kidrič’ (obrada po srpskom nacionalizmu) za ove aktivnosti uključio je Zorana Milovića i Rada Danilovića, takođe inženjere iz Pivare ‘Trebjesa’ kao i Dragomira Bećirovića, dopisnika ‘Politike’ iz Titograda.
2. – „Radi se o Tomašu Ćoroviću, direktoru ‘Radio-tona’ iz Beograda, bliskoj vezi M. Šolevića, koji se aktivno uključio oko organizovanja mitinga solidarnosti u Nikšiću. Operativna saznanja Službe ukazuju da ‘Radio-ton’ treba da podmiri troškove korišćenja autobusa cetinjske ‘Tare’ za prevoz radnika ‘Radoja Dakića’ koji su putovali na miting solidarnosti 24.septembra u Niš“.
3. – „Radi se o Dedović Rajku, sekretaru OOSK Andrijevica i Đukić Milosavu, predsjedniku MZ Zabrđe, koji do sada nijesu zasluživali pažnju Službe sa bezbjedonosnog stanovišta“.
4. – „Pavle Milić, inženjer, potiče iz porodice koja je za vrijeme rata bila na strani NOR-a. Predmet interesovanja SDB je od početka 1987. godine zbog veze sa licem indiciranim za podrivanje ekonomskih osnova društva. U vezi je i sa M. Šolevićem. Nije utvrđeno preko koga je uspostavljena ova veza, od kada ona datira, koliko povjerenja Šolević ima u Milića i dr…
B. Božović je dugogodišnji prijatelj P. Milića i pod njegovim je uticajem. I on je u vezi sa M. Šolevićem. Ova veza je vjerovatno, uspostavljena preko Milića. Pod neposrednim uticajem P. Milića su takođe i M. Čupić i Lj. Janković“.
5. – „Radi se o vlasniku mini marketa (dipl. ekonomista) pod tretmanom SDB od 1970. zbog djelovanja sa pozicija anarho-liberalizma, odnosno građanske desnice. Tri ujaka su mu odstupila sa okupatorom, od kojih je jedan (Veljko Vlahović) do smrti bio obrada Službe, kao vlasnik četničke štamparije u SR Njemačkoj. Vujošević se bavi nedozvoljenim poslovima i malverzacijama i raspolaže ogromnim bogatstvom.
Njegovi istomišljenici su: Vujović dr Mirko, stomatolog, ranija obrada Službe zbog djelovanja sa pozicija starih klasnih struktura, Savović Milenko (ostvaruje kontakte za dr Pavlom Radusinovićem, obradom po sovjetskoj obavještajnoj službi), kao i Prelević Milorad i Gvozdenović Stevo, lica koja se do sada nijesu bezbjednosno eksponirala.
Svi oni su učesnici mitinga solidarnosti i protestnih skupova i ispisivali su i nosili transparente neprihvatljive sadržine.
6. – „Rođen 1951. g. u mjestu Raško, Kolašin. Potiče iz porodice koja je za vrijeme rata bila na strani pokreta DM. Otac Vukan je bio pripadnik četničkih formacija, a dva strica su poginula u toku rata kao četnici. Godine 1972. obio je Omladinski dom u mjestu Raško, i tom prilikom je pocijepao, a zatim spalio Titovu sliku, zbog čega je osuđen osam mjeseci zatvora. Bio zbog sklonosti neprijateljskim istupima pod tretmanom SDB od 1980-1985. g.
7. – „Na miting u Beograd iz Crne Gore je putovalo oko 3.000 lica, najviše iz Nikšića i dr.). U toku putovanja, od strane pojedinih ekstremnih grupa pjevane su provokativne pjesme i uzvikivane parole:

(„U Titograd kraj Morače
osta vlada da nam plače“,

„Đuranović Veseline
izdajniče domovine“,

„Oj Vidoje Žarkoviću
drugi Vuče Brankoviću,

a i Marko isto tako…“,

„Crna Gora sada plače
Rankoviću ko te smače“,

„Žuta gredo, crnogorska bruko
specijalac radnike je tuko“,

„Na Kosovu opet nema mira
Azem Vlasi Srbe provocira“,

„Aoj, Vlasi i Jašari
čekaju vas cirkulari“,

„Crna Gora sad se pita
kad će Slobo mjesto Tita“,

„Crna Gora i Srbija
to je jedna familija“ i dr. )

Nakon završenog mitinga u Beogradu P. Milić je u jednom razgovoru istakao da je već duže član „Crnogorskog odbora“ za organizovanje protestnih mitinga, te da je zbog tih aktivnosti „imao velikih problema“, da je „hapšen i vrijeđan od strane nekih funkcionera“ i sl. Prokomentarisao je da je za njega „crnogorsko rukovodstvo već palo, čim ga je narod odbacio“. Pomenuo je da je dio troškova za iznajmljivanje autobusa kojim je na miting doputovao sa „provjerenim radnicima“ platila beogradska ‘Beotehna’“.
8. – „O tekstu Nade Jovović pohvalno je komentarisao Matija Bećković, u razgovoru sa Rankom Jovovićem (bivšim Nadinim suprugom – obrada Službe po srpskom nacionalizmu) rekavši: „Odlična je, ona piše bolje od nas, uzeće nam pera…“.
9. – „Milovan Brkić izabran je za federalnog zastupnika Radikalne partije Italije za Jugoslaviju, sa posebnim zadatkom da omasovi ovu partiju sa područja Crne Gore i Makedonije… Poznat je kao lice koje se služi netačnim, neosnovanim i iskonstruisanim podacima sa ciljem diskreditovanja pojedinaca i institucija sistema uključujući i SDB. Osuđivan je, a u toku je postupak po osnovu više prijava podnijetih od nadležnih organa i građana“.

„Druže Tito, mi ti se kunemo!“

I na mitingu od 7. i 8. oktobra posebno su se isticale i one parole velikosrpskog nacionalizma koje su negirale samobitnost crnogorske nacije i države. Mitingaši su se, izgleda, dobro uvježbali i prekalili u prethodnim avgustovsko-septembarskim mitinzima, a mnogi od njih prošli su praktičnu obuku na mitinzima Srbije i Vojvodine. Tamo su dobili instrukcije i stekli osnovna znanja o ponašanju, što i kako da traže i kojim manirima i trikovima treba da se služe u određenim prilikama. A mnogi od njih su iz Srbije dobijali napisane govore i gotove zahtjeve vlastima Crne Gore. Da bi prikrivali svoje nacionalističke namjere i pridobili mase za sebe služili su se laskavim parolama, kao: „Hoćemo promjene!“, „Živjela radnička klasa!“, „Proleteri ove zemlje – ujedinite se!“, „Živio SKJ!“, ili pjevali „Druže Tito, mi ti se kunemo!“ i skandirali „Jugoslavija, Jugoslavija!“… Za svakog po nešto, da bi se privukli građani da masovnije učestvuju na mitinzima i podrže nacionaliste… A onda su ispred Skupštine uslijedile „strijele”: „Dolje Vidoje Žarković!“, „Živio Slobodan Milošević“, „Ko to kaže, ko to laže, Srbija je mala“, „Mi smo Slobovi, Slobo je naš!“, „Listaj goro cvjetaj cvjeće, Crna Gora u boj kreće“, „Slobodane, Slobodane, tvoji smo regruti – pobićemo, pobićemo ili izginuti“, „Izdali ste srpstvo!“, „Slobodane, srpski sine, kad ćeš doći na Cetinje“, „Mikulića dolje!“, „Slobodane – slobodu nam vrati!“, „Dolje Jevrem Brković!“…

Žarković kao Gospodin Božo

Tokom tih mitinga najviše je napadan Vidoje Žarković, ugledni crnogorski funkcioner, čovjek visokog obrazovanja, jedna od najstamenijih ličnosti crnogorske političke elite. Ličnost koja je zračila i oplemenjavala naše duše. Bio je demokrata i neumorni borac za ljudska prava i slobode. Skroman, pošten i častan čovjek… Sa tek navršenih 14 godina života stao je u borbeni stroj Prve proleterske brigade u Rudom, 22. decembra 1941. godine, kao njen najmlađi borac. Bio je najmlađi i najtalentovaniji pukovnik JNA. Vidojeva prsa krasila su i brojna visoka odličja – ratna i mirnodopska, među kojima i „Orden junaka socijalističkoga rada“, najhumanije odličje koje je nosio ijedan Crnogorac. Znali su upravo mitingaši i njihove vođe iz Srbije ko je Vidoje Žarković i što je on tada značio za Crnu Goru, zbog čega je i bio glavna meta njihovog napada. Htjeli su ga uniziti podlim izmišljotinama, kako su to činili njihovi prethodnici sa uglednim Crnogorcima, formata slavnog Gospodina Boža (Petrovića) koga je, nakon porobljavanja Crne Gore 1918. godine, onako starog, bukvalno jahala bjelaška nacionalistička omladina na Bogetićima kod Nikšića. Znali su i ovi – ako slome Žarkovića i njegove saradnike, lakše će slomiti i Crnu Goru. Oni najekstremniji mitingaši poslužili su se “lukavstvom” radi pridobijanja nekih ljudi iz rukovodstva, da bi ga „pocijepali” i lakše ostvariti planove. Skandirali su: „Radovane, naše rosno cvjeće…!“, „Hoćemo Marka!“… A Drago Šofranac je “bolećivo” poručivao: „Ne smijemo dati jednog Radonjića, Bućina, Orlandića i poštenog Borivoja Drakića, kao i druge poštene ljude koji nas zastupaju“.

Mitingaši rastjerani “hitnim mjerama”

Rigidni real-socijalistički sistem, iako proglašen samoupravnim, nije ni dozvoljavao mitinge i javna protestna okupljanja naroda radi rješavanja gorućih pitanja građana i društva. Smatrano je da sva sporna pitanja takve prirode treba rješavati „u okvirima intitucija samoupravnog socijalističkog sistema”.
Bilo je, doduše, nekih buna na Kosovu, kao i studentski bunt 1968. godine u Beogradu, ali svi oni su bili kratkog daha.

SISTEM STIGAO U ĆORSOKAK

Međutim, u društvu su se nagomilavale brojne teškoće i slabosti – ekonomske, socijalne i političke – a naročito poslije Titove smrti. Iz sna su se budili i opasni nacionalizmi svih provinijencija. Sve su to znale državne i partijske vlasti u zemlji, ali nijesu preduzimale bitnije korake da se sprovedu reforme radi demokratizacije društva i jačanja osnovnih prava i sloboda građana.
Decentralizacija ovještalog sistema sa nivoa Federacije rezultirala je stvaranjem sličnih sistema na nivou republika i pokrajina. Tako je jugoslovensko društvo, ionako opterećeno inostranim dugovima i enormnom inflacijom, zapalo u bezizlaz. U takvoj situaciji, mitinzi i narodna okupljanja su mnogima bili makar odušak. Uostalom, poznato je u istoriji da se nerijetko ona „piše” i na ulicama. A nekada su i sami komunisti bunama i mitinzima protiv ondašnjih režima tražili promjene i time se s pravom ponosili. Potom su i sami odgurnuli stepenice kojima su se pеnjali na vlast, sprječavajući „radničku klasu i narod“ da mitinge i okupljanja koriste kao metod borbe za ostvarivanje svojih prava, uveliko uzurpiranih od postojeće birokratske strukture.

EPILOG DVODNEVNIH PROTESTA

Drugog dana mitinga, 8. oktobra, u jutarnjim časovima, došlo je do naglog pogoršanja situacije na tom protestu. Ređali su se govornici pozivajući masu na obaranje legalnih institucija, čak i na rušenje objekata i druge imovine. I kada je pred mikrofone stao predsjednik državnog Predsjedništva, dr Božina Ivanović, saopštavajući da su od strane predsjedništava Crne Gore i SK CG svi opravdani zahtjevi radnika i studenata prihvaćeni, te ih zamolio da se raziđu, mitingaši su uzvikivali parole neprijateljske sadržine. Jedan od učesnika je, čak, nasilno oteo mikrofon iz ruku predsjednika Ivanovića i onemogućio ga da govori.
Nakon toga je došlo do opasnog komešanja i narušavanja javnog reda, pa je policija, na osnovu odluka dva predsjedništva o zavođenju „hitnih mjera” u opštini Titograd, odlučila da se miting prekine.
Građani koji su se (mnogi iz radoznalosti) priključili mitingu poštovali su tu odluku i najveći broj njih se razišao. U toku noći, međutim, sa pet autobusa došli su radnici Željezare i jedan autobus sa studenatima iz Nikšića, ali su se i oni vratili natrag, bez primjedbi na postupak milicije prema njima. Slično je bilo i s kolonama automobila iz nekih crnogorskih gradova.
Ispred Skupštine ostali su samo „profesionalni” mitingaši koje je milicija lagano potisnula prema obližnjem parku, a nakon što ni otuda nijesu htjeli da se raziđu, upotrijebljena su i sredstava prinude.
Tako je „okončan“ miting koji su započeli radnici „Radoja Dakića“, a među kojima su bili i neki „profesionalci”, učesnici mitinga po Vojvodini i užoj Srbiji. Ispostavilo se da su i sami ignorisali „svoje“ zahtjeve ispostavljene crnogorskim vlastima na tom mitingu. Čak kao da nijesu ni željeli da se njihovi zahtjevi prihvate od strane dva predsjedništva, iako su ih formulisali tako da ih i nije bilo moguće integralno sprovesti.
Ti zahtjevi se, u suštini, nijesu ni bavili osnovnim problemima Crne Gore, niti rješavanjem radničkih nevolja.
Uistinu, njih nijesu ispostavili ni radnici ni studenti Crne Gore, već nacionalistički centri Srbije i “peta kolona” iz Crne Gore, kao probni balon za ostvarivanje svojih pravih ciljeva. Nažalost, mnogi tada eksponirani a dobronamjerni ljudi nijesu u daljem slijedu događaja shvatali tu činjenicu.
Čak i dva predsjedništva u odluci o zavođenju „hitnih mjera” u Titogradu prihvataju izraz „zahtjevi radnika i studenata“, što će im se kasnije grdno osvetiti.

SUVIŠNA PITANJA

Zašto je tadašnja crnogorska vlast bila kao skup „nejakih Uroša“? Kako to da je malena, ali nekad stamena Crna Gora pokleknula pred naletom mitingaša i domeće “pete kolone”?
Jesu li njeni lideri shvatali neminovnost promjena, a time i svog odlaska, ili je u pitanju bila puka nemoć? Da li su crnogorski rukovodioci mogli procijeniti da je u Crnoj Gori na djelu bio nastavak procesa započetih 1918. godine?

Nužne promjene došle “drugim sredstvima”

Real-socijalistički sistem je, izvjesno, trebalo brže mijenjati, pa i javnim protestima, na ulicama, kako bi se birokratske vlasti zamjenjivale novim, kreativnim kadrovima koji će brže i odlučnije voditi zemlju na putu demokratije i ostvarivanja ljudskih prava i sloboda. Takvi mitinzi za to vrijeme trebali su da predstavljaju istorijske događaje, jer se u njima rađa jedan novi vid političkog života masa. „Mijenja se odnos onih koji naređuju i onih koji slušaju“. Nažalost, mitinzi i bune u Crnoj Gori, s jeseni i zime 1988. i 1989, u svom nukleusu imali su više negativan nego pozitivan naboj. Iako „narodni“ bili su „nenarodni” – retrogradni i zavjerenički, jer su nasilje i okupljanje masa koristili za bune s ciljem utemeljenja najšireg pokreta velikosrpske provenijencije. Jedan od osnovnih njihovih ciljeva bio je: nasilno oboriti crnogorsko rukovodstvo i pokorenu Crnu Goru dovesti pod srpsku vlast. Da zbrišu, dakle, državu sa hiljadugodišnjom državotvornom tradicijom, 27. po redu nezavisnu državu, ozvaničenu na Berlinskom kongresu 1878. godine. Tadašnji režim SFRJ, a sljedstveno tome i Crne Gore, nije imao ni snage ni sposobnosti da temeljno procijeni ta zbivanja i pravovremeno prepozna suštinu, da teške posljedice preduprijedi djelujući preventivnim i selektivnim mjerama, jer se pokazalo da je lijek opasniji od bolesti. Crnogorski režim je i sam priznao svoje slabosti samim usvajanjem mitingaških zahtjeva. Tako je, na kraju, cilj organizatora mitinga bio ostvaren. Srpskom nacionalističkom lobiju i crnogorskoj “petoj koloni” uspjelo je da natjera crnogorsku vlast da njihove zahtjeve usvoji, a potom i isprovocira da na njih upotrijebi i silu. Za Crnu Goru mali – za mitingaše veliki korak.

Memorandum SANU kao program nacionalista

U Srbiji su već od 1986. počeli intenzivnije djelovati anticrnogorski nacionalistički lobiji, čije stubove čine Srpska akademija nauka i umjetnosti (SANU), Udruženje književnika Srbije (UKS) i Srpska pravoslavna crkva (SPC), obilato potpomognuti crnogorskom dijasporom u Srbiji. Za pravilno poimanje avgustovsko-januarskih događaja u Crnoj Gori neophodno je ponaosob istaći neke njihove osnovne karakteristike.
Septembra 1986. javno iskrsava navodno nedovršeni Memorandum SANU, defakto novi velikosrpski program. Za njegovo ostvarenje podrazumijevalo se prethodno postizanje punog jedinstva i nacionalne homogenizacije srpske populacije, bez obzira na stranačku i političku pripadnost, odnosno takozvano nacionalno pomirenje.

KAKO JE SRBIJA “OPLJAČKANA”

Slobodan Milošević i srpski nacionalizam bivali su sve jači, a paralelno se konsoliduje i agresivni hrvatski nacionalizam. Kosovo i uzavreli tamošnji nemiri već potresaju zemlju.
Memorandum SANU bio je, u stvari, novi „fitilj” nacionalista koji je “palio” srpski narod na osjećanje da je on, tobože, u Titovo vrijeme bio u svemu zapostavljen i podređen. Da je to bilo netačno potvrđivali su i podaci iz statističkog godišnjaka SFRJ, prema kojima je indeks fizičkog obima industrijske proizvodnje u periodu 1955-1988. u Jugoslaviji bio 1007, pri čemu u BiH 1026, u Crnoj Gori 2658, Hrvatskoj 789, Makedoniji 1150, Sloveniji 763 i Srbiji 1243 indeksnih poena. Za navedeni period od 33 godine najviše se razvijala, iznad prosjeka Jugoslavije, Crna Gora – 1651, Makedonija – 1143, Srbija – 236 i BiH za 19 indeksnih poena, dok su se dvije najrazvijenije republike razvijale sporije: Hrvatska za 244 i Slovenija za 225 indeksnih poena manje od prosjeka SFRJ.
Memorandumom je, dakle, Srbija obznanila svoj protest zbog tobožnje eksploatacije od strane drugih republika. Njime se čini „na znanje” da je Srbija pod Brozovom vlašću bila tragično prikraćena u raspodjeli društvenog proizvoda kojemu je daleko više doprinosila nego što je iz njega uspijevala da prisvoji. Ponuđena je teza da su Srbiju opljačkali, da je ona bila plijen onih koji su u sistemu političkog arbitriranja uspijevali da zauzmu i održe bolje pozicije.
No, podaci o ukupnim primanjima od 1981. do 1987. godine govore da je jedino Crna Gora imala pozitivan efekat regionalnog prelivanja dohotka po osnovu saveznih propisa – oko 500 miliona dolara, ne računajući u taj iznos prelivanja po osnovu zemljotresa, kursnih razlika, kamata i učešća Narodne banke u prihodima Republike. A Srbija je u istom periodu, od svih republika, imala relativno najmanja prelivanja putem odliva dohotka po osnovu saveznih propisa. U izgradnji energetskih kapaciteta u navedenom periodu preko 50 posto megavata instalisane snage izgrađeno je u Srbiji, a ostatak u svim ostalim republikama.
Objelodanjivanje Memoranduma pospješilo je nove, snažne talase nacionalizma koji će na Srbiju ostaviti trajnu mrlju.

UDRUŽENJE KNJIŽEVNIKA SRBIJE

Drugi značajni stub velikosrpskog nacionalizma bilo je Udruženje književnika Srbije (UKS), koje je zajedno sa SANU ideološki napajalo, hrabrilo i pomagalo srpski nacionalistički blok u Crnoj Gori, pripremajući ga za poništavanje njene nacionalnosti, kulture i državnosti. Mnogi književnici su bili istovremeno i članovi SANU, što im je omogućavalo da jedinstvenije djeluju na ostvarivanju ovog nauma. A neki članovi SANU, porijeklom iz Crne Gore, bili su istovremeno i članovi CANU, što im je omogućavalo da „iznutra” efikasnije djeluju protiv Crne Gore.
U periodu buna i mitinga „Književne novine”, list UKS, sijale su mržnju među Srbima i Crnogorcima, kao i među drugim narodima. To je upravo bila laboratorija za fabrikovanje najprljavijih laži i kleveta koje su prezentirane jugoslovenskim građanima.

GLAVNI REŽISERI DRAME

Osobita čast i poštovanje velikom broju akademika i književnika, i Srbije i Crne Gore, koji su svoju uzvišenu moralnost i djela podarili otadžbini i čovječanstvu. Ali, što reći o onima koji su između Isusa i Barabe izabrali ovog drugog. Cilj im je bio da, „uzdižući sebe i svoj narod“ do nebesa, sve druge „naše narode“ poraze i gurnu u blato, služeći se metodom tajnih zavjera, laži, buna, mržnje i narodne nesreće. Oni su, zaista, bili glavni režiseri te naše drame i snose punu odgovornost za raspirivanje rata koji je skupo koštao i Crnu Goru koja prividno nije u njemu učestvovala.

Ratnohuškački dokument

U trenutku kada su „napredne snage“ Srbije odmicale u pronalaženju trajnih rješenja za važna pitanja, posebno za promjenu Ustava u onom dijelu koji tišti Srbiju, javlja se Memorandum sa svojim pobočnim udarima kao politički tekst „kojim se ne stvara nauka, već zla krv i smutnja“. Zbog toga je Memorandum u osnovi program nacionalističkih megalomanija koji nas vraća „svijetu kasarni, topova, vješala, riječju – svijetu političke tiranije“. Stavovi Dobrice Ćosića i nacionalističkih krugova oko njega tada su bili istovjetni sa stavovima prosrpskih nacionalista u Crnoj Gori. Oni su deklarativno za Jugoslaviju ali samo u propagandne svrhe, i nijesu bili zadovoljni ni sa jednom mjerom saveznih organa i progresivnih snaga Srbije o Kosovu. U svim fazama njihovog političkog djelovanja zajednički im je imenitelj – populizam i stvaranje velike Srbije na toj osnovi. Kao takav, Memorandum je po svojoj suštini i sadržaju ratnohuškački dokument kojim su se napajali i crnogorski nacionalisti i mitingaši. Radi se, takoreći, o vječitim oplakivačima srpstva.

Nacionalizam u usponu

Poslije Titove smrti, 1980. godine, u cijeloj zemlji (SFRJ) sve otvorenije bujaju pritajeni nacionalizmi. Plodno tlo za to bila je duga i duboka ekonomsko-socijalna kriza, zaoštrena tekućim ino-dužničkim nevoljama. Radikalne reforme su bile nužne, ali – nikako da počnu. Proizvodnja je bila u padu, indeks cijena na malo u periodu 1980-1988. iznosio je 8.892, a troškovi života 8.517! To je ukazivalo na razorno djejstvo inflacije koja je sve više remetila tokove društvene reprodukcije. Dogovaranje i sporazumijevanje, kao način rješavanja zajedničkih pitanja na nivou Federacije, zapalo je u krizu, kako u Skupštini SFRJ, tako i u političkim i drugim organima i organizacijama. Krajem osamdesetih godina došlo je do pravog rasula. Organi Federacije su se sve više pretvarali u nužne organe za vezu (dežurstvo), dok su republički nacionalizmi, svak za sebe, pospremali svoje kuće. Sve je bilo u njihovim rukama. Do tada su se neke stvari rješavale pritajeno, a onda sve otvorenije. Sve je bilo predmet kritike – i što valja i što ne valja… Pala je i savezna vlada Branka Mikulića. U organe Federacije sve republike dovode instruirane ljude, zavisne od republičkih vrhova… Državna bezbjednost i drugi unutrašnji poslovi gotovo su u cjelini u rukama republika, iako je na nivou Federacije još postojao Savezni SUP. Svi su se, ipak, pribojavali JNA, iako je i ona jednim dijelom počela da se dijeli po napuklim nacionalnim šavovima. Jačaju i naoružavaju se teritorijalne jedinice odbrane po republikama. U Jugoslaviji poslije Tita, dakle, nije bilo autoriteta i hladne glave koja bi mogla da očuva Federaciju i obezbijedi njen mirni preporod. A sa istoka su sve više duvali vjetrovi Gorbačovljeve perestrojke i sve se glasnije govori o padu Berlinskog zida. I u Sovjetskom Savezu i zemljama Varšavskog pakta već je počinjalo da vri. Jugoslavija se nije mogla tamo “okretati” i da je htjela pomoć. Ipak, valjalo nas je braniti od samih sebe!

Popovi poju: „…I opet će i opet će ako bude sreće”

U avgustovsko-januarskim bunama i mitinzima Srpska pravoslavna crkva (SPC) se prema Crnoj Gori i njenom rukovodstvu ponijela kao njihov surovi neprijatelj. I ne samo njihov – SPC je djelovala kao barjaktar velikosrpskog nacionalizma i šovinizma, čineći jedan od njegovih glavnih stubova i na području SFRJ.
Krajem 1988. godine, kada je Crnoj Gori pripreman odlučujući udarac srpskog nacionalizma, časopis «Glas Crkve» je to na sva zvona podržavao i podsticao propagandnim člancima, izjavama i govorima pojedinih crkvenih velikodostojnika. I prilikom vršenja „službe božje” u crkvama i hramovima pojedini sveštenici su se bavili drskom propagandom. „Glas Crkve“ je objavio tri audio kasete sa nacionalističkim ratnohuškačkim pjesmama. Stihovi o Srbiji najavljuju rat: „Nije mala, nije mala, triput ratovala – i opet će, i opet će, ako bude sreće“.

I PATRIJARH “PODUČAVAO”

Prema Šolevićevim kazivanjima čak je i sam episkop Pavle (kasnije srpski patrijarh) ispravljao i pisao govore i programe kosovskim mitingašima, podučavajući ih kako da ruše Crnu Goru i njene kadrove. Nije to bio onoj plemeniti, rodoljubivi, hrišćanski nacionalizam, kakvim žele da ga prikažu neki crkveni velikodostojnici, već nacionalizam koji „ljubi“ samo svoj narod, i to kroz mržnju prema drugima.
Za „Glas Crkve“ su pisali mnogi crkveni velikodostojnici i sveštenici, te srpski književnici koji su sve više bili duhovni podstrekači međunacionalnih sukoba i u Crnoj Gori.
SPC je, baš u vrijeme pripreme mitinga, poslala u Crnu Goru, „na zagrijavanje” novog mitropolita – Amfilohija Radovića, agresivnog velikosrpskog nacionalistu, koga će po zlu upamtiti Crnogorci i sva Crna Gora. Je li poznato bilo đe u svijetu da neki mitropolit ne priznaje ni državu u kojoj „službuje“, ni njen najbrojniji, konstitutivni narod, kakav je slučaj sa Amfilohijem i njegovom Crkvom u Crnoj Gori? Ima li još đe sličnih situacija kao u Crnoj Gori – da državotvorni narod, u ovom slučaju crnogorski, ima svoju Pravoslavnu crkvu, a u vlastitoj državi nema svoje bogomolje, tj. ne može da vrši službu božju u više stotina očuvanih ili obnovljenih hramova, crkava i manastira, koje su tokom vjekova gradili Crnogorci, a danas ih u okupacionom statusu drži i zloupotrebljava SPC?!

USPON MILOŠEVIĆA OSMA SJEDNICA CK

Posljednja šansa da se izvrši reforma privrednog i političkog sistema i Jugoslavija spasi raspada bila je 1983. godine, nakon donošenja Dugoročnog programa ekonomske stabilizacije. Ali, i taj program je, na samom startu, neslavno prošao, jer rigidne republičko-pokrajinske birokratije i samodovoljni režimi, koji su, iako nesložni, upravljali zemljom, nijesu dozvoljavali reformu političkog sistema, a reformu privrednog sistema samo verbalno podržavali.
Stoga su se u daljoj fazi događaji brže odvijali, pa vladajuće republičke garniture nijesu više imale ni sklonosti, ni vremena za mirno, demokratsko i tržišno reformisanje i prestrojavanje. A čitav sistem real-socijalizma se ljuljao i u SSSR-u i cijeloj Istočnoj Evropi. Nažalost, u Srbiji dolazi do bržeg zaokreta od komunističke varijante socijalizma ka retrogradnom nacionalizmu, koji svoj nacionalni interes podređuje isključivo teritorijalno-populističkom rješavanju nacionalnog pitanja. Iz jednoumlja u – bezumlje.
Za te poduhvate sve više se „zagrijavao” i Slobodan Milošević, naročito od 1986. godine. Dolaskom na čelo Saveza komunista Srbije, krajem te godine Milošević je sjeo na „glavnu” stolicu i dobio gotovo nekontrolisanu moć. U tome su mu obilato pomogle političke i druge elite Srbije i njenih pokrajina, ali i one crnogorske. Čak i lično Ivan Stambolić, do tada glavni i veoma cijenjeni lider Srbije. Kažu da ga je Ivan na „svoja leđa iznio“. On će im, uskoro, svima okrenuti leđa.

KOSOVSKO “PREGRIJAVANJE”

Kosovo je opet počelo da ključa – bujali su i albanski i srpski nacionalizam. Čas eskalira jedan, čas drugi, ali je albanski i nadmoćniji i agresivniji, usljed čega se Srbi sa Kosova hrabre porukama nacionalista iz Srbije. Sve dublje i sve ubrzanije se pripremao otvoreni bunt i sukob…
I ranije je dolazilo do usijanja, ali je sve to Tito hladio i rješavao na svoj način, prijeteći prinudom. No, Kosovo i mit o njemu posebna su i duga priča, pogotovo ako se zna da međusobni nemiri i trzavice imaju na tom prostoru duboke korijene, a sve to i sa prepuno emocija.
Tada biva karakteristično da se ni među Srbima i Crnogorcima sa Kosova nije našla ni jedna značajnija ličnost ili grupacija koja bi građane tih nacionalnosti međusobno usmjeravala na toleranciju i dijalog sa Albancima dobre volje, radi organizovanja boljeg suživota svih građana na tom području. Naprotiv, na značaju su dobili razni mutanti i na srpskoj i na albanskoj strani, koji su se u svojim maticama oslanjali na opasne nacionalističke snage.
Prvo Miloševićevo vatreno krštenje od izbora za predsjednika CK SK Srbije bio je njegov odlazak u Kosovo Polje, aprila 1987. godine, nakon veoma brižljive i opsežne pripreme. Cilj je bio rušenje kosovskog (ali i vojvođanskog) rukovodstva, a zatim i njihove ustavne autonomije. Nakon opsežne medijske pripreme, Milošević je okupljenim Srbima poručio: „Niko ne sme da bije narod“.

Milošević kao „opijum za narod”

Stambolićevo svrgavanje, u stvari, sadržalo je u sebi elemente klasičnog puča. Ali, tu nije bilo spasa. Neviđenom medijskom propagandom Milošević je veoma brzo pridobio značajnu većinu pristalica širom Srbije, ali i Crne Gore. I vojska i vojni vrh su ubrzo bili na strani i pod kontrolom Miloševićevog štaba. Stavili su se „na stranu Osme sjednice”, što je znatno doprinijelo uspjehu u realizaciji Miloševićeve nove politike. Stoga, poslije Osme sjednice, Miloševiću zaista nije bilo teško da pristupiti „sječi kneževa“ po Srbiji, Vojvodini, Kosovu i Crnoj Gori. Od ljudi iz Srbije i Crne Gore formirane su specijalno obučene grupe mitingaša, „profesionalaca“ koji su jurišali na skupštine Jugoslavije, Srbije, Vojvodine, Kosova i Crne Gore i po drugim gradovima na ovim prostorima – radi obaranja tamošnjih rukovodstava. U tim grupama bilo je i ne malo kriminalaca, sa policijskim dosijeima i sa potjernica. Šolevićevi i crnogorski mitingaši su se besplatno vozili i provodili sa mitinga na miting – uz pečenje, sendviče i rakiju, obavljajući zadatke po nalogu štaba iz Srbije.

Započinjanje novog „kosovskog kruga”

Pored zvaničnih srpskih organa i organizacija koji su parirali Albancima, početkom 80-ih na Kosovu je formirana prva ilegalna, pa poluilegalna, a zatim legalna grupa srpskih nacionalista, koja je imala svoj širi i uži plan. Užu grupu su sačinjavali Kosta Bulatović, «pukovnik», Miroslav Šolević, trgovački putnik sa završenom večernjom srednjom školom, a kasnije im se pridružio i Boško Ristić, predsjednik Skupštine Kosova. Prema kazivanjima samog Šolevića, ta grupa je bila insturirana od strane Dobrice Ćosića i (tada) episkopa Pavla, što ju je činilo operativnijom i mobilnijom da se kasnije proširi u sve širi pokret. Tako je zbog hapšenja Koste Bulatovića sa neprijateljskim propagandnim materijalom u džepovima, eskalirala srpska buna na Kosovu. Od Miloševićevog kosovopoljskog govora, aprila 1987. i pogotovo od 8. sjednice CK, ta grupa je postala njegova udarna pesnica, koja će ga mitinzima i bunama po Vojvodini, Srbiji, Kosovu i Crnoj Gori još više učvrstiti na vlasti. Grupa je odmah organizovana kao pokret. Imala je vezu sa intelektualcima SANU, Klubom književnika i Udruženjem novinara Srbije, de facto – sa nacionalističkim lobijem u Srbiji. Šolevićeva grupa je, potpomognuta moćnom ideologijom navedenih institucija i crnogorskom petom kolonom, 1988. godine srušila rukovodstvo Vojvodine i obezglavila Crnu Goru, uznemiravanjem i svakojakim mahinacijama i mitinzima (avgust-decembar 1988), nakon čega ju je Milošević raspustio.

Značaj i uloga crnogorske „dijaspore” u Srbiji

Prema popisu, broj stanovnika crnogorske nacionalnosti u Crnoj Gori u periodu 1948-1981. porastao je za 17,1 posto, dok je broj stanovnika crnogorske populacije u Srbiji u istom periodu porastao za 96,4 posto, odnosno sa 75 hiljada (1948) na 148 hiljada (1981). Najveći porast Crnogoraca zabilježen je u Užoj Srbiji – 375,5 posto, ili za 4,5 puta, zatim u Vojvodini 41,7 posto, dok je na Kosovu došlo do pada za 3,6 posto.
Od ukupne crnogorske „dijaspore“ u Jugoslaviji, 82,8 odsto otpadalo je na Srbiju, a 17,2 odsto na druge republike, što znači da se proces iseljavanja Crnogoraca i poslije II svjetskog rata odvijao uglavnom prema Srbiji. To se dijelom može objasniti time što je Crna Gora, koja je činila jedva dva posto stanovništva Jugoslavije, u NOB-u učestvovala sa preko 36 odsto svojih kadrova. Znatan broj njih ostao je poslije rata da živi i radi u Srbiji, ili tamo gdje je i ratovao. S druge strane, relativno veći broj stanovnika crnogorske nacionalnosti iselio se kolonizacijom na Kosovo i u Vojvodinu poslije II svjetskog rata.

PROCES SIMBIOZE I ASIMILACIJE

Osim navedenog, Crna Gora dugo nije imala visokoškolskih ustanova, a oskudijevala je i sa srednjim školama, pa se njena omladina školovala na univerzitetima i školama uglavnom u Srbiji, gdje je znatan broj ostajao da živi i radi. Tome treba dodati i ekonomsku emigraciju jer Crna Gora zbog siromaštva nije mogla svim svojim žiteljima da pruži ni osnovne uslove za život.
Ali, bez obzira na takvu situaciju, najveći dio crnogorske dijaspore u Srbiji, kao i drugdje, uvijek je bio snažno privržen domovini, Crnoj Gori, služeći joj makar kao most prijateljstva sa Srbijom. Tijesno su i neposredno sarađivali sa Crnom Gorom i bili joj od pomoći u svim nevoljama, u privrednom, kulturno-prosvjetnom i svakom drugom pogledu, sve do današnjih vremena. Inače, crnogorska „dijaspora“ spada u najobrazovaniji i najtalentovaniji dio njenih državljana.
Jedan dio crnogorske „dijaspore“ u Srbiji ipak je, vremenom, zahvatio proces simbioze, a potom i asimilacije, mаda su i tada ostajali sa dubokim osjećanjem prema /pra/đedovskoj rodnoj grudi, ponosni na svoje crnogorsko porijeklo. Međutim, narastanjem velikosrpskog nacionalizma i šovinizma, potkraj 80-ih godina, Srpska crkva, kao veliki mrzitelj crnogorske nacionalnosti i državnosti, sve sistematskije, na razne načine nastoji da asimiluje stanovnike crnogorske nacionalnosti, naročito one u Srbiji. Usljed toga, od početka 90-ih godina i dalje, relativno značajan broj crnogorske „dijaspore“ prelazi u srpsku nacionalnost. No, iako su to neki surovo činili i između dva svjetska rata, ipak se mnogi Crnogorci nijesu dali asimilovati, već su iz tih pritisaka izlazili jači i nacionalno još osvješćeniji.
Sa koliko srdžbe, bijesa i mržnje u oktobarsko-januarskim bunama i mitinzima srpski šovinisti hoće da slome Crnu Goru i njene kadrove! U tome su im pomagali i agresivni šovinisti iz crnogorske „dijaspore“ u Srbiji, poput Matije Bećkovića, koji javno isriče da je crnogorska nacija mlađa od njega, da će on „nadživeti crnogorsku naciju“ i da su se Srbi tokom istorije “turčili i crnogorčili“.

“NEIMALA SVOJIH GRANICA…”

Poznati crnogorski istoričar Jagoš Jovanović zabilježio je kletvu jednog poturice, koji, uz ostalo, ovako proklinje Crnu Goru:
„Ja ti se nikada neću vratiti pod tvoj krov. Doći ću samo kao krvnik, koji će ti sisati krv kao pijavica, teže i sa više mržnje nego Turci. Krv ću ti piti slađe nego šerbet iz turskih fildžana. Klećeš me kao što ja tebe kunem. Neimala svojih granica, nego dok je svijeta i vijeka morala da ih džeferdarom braniš. Odbranila ih, ali nikad čvrsto i sigurno. Nemala nikada mira ni oduška“.
Sličan moral pokazali su prema Crnoj Gori i neki njeni mrzitelji iz crnogorske „dijaspore“ u Srbiji.

Podrška Miloševiću sa svih strana

Federalni jugoslovenski vrh i vrhovi republika nijesu se oglašavali, „ni prstom mrdnuli” za vrijeme pohoda srpskog nacionalizma na Crnu Goru (možda su smatrali da je Crna Gora “interesna sfera” Srbije?). Naprotiv, Stipe Šuvar je, pred svoj izbor za Predsjednika CK SKJ, bio na 9. sjednici CK SK Srbije i podržao Miloševića. A Vidoje Žarković i Marko Orlandić su, u ime Crne Gore, podržali 8. sjednicu CK SK Srbije i pobjedu Milošćevića. Njemu je tada došlo „na noge” gotovo cijelo jugoslovensko rukovodstvo. Tadašnja njihova posjeta Beogradu završena je večerom koju im je Milošević priredio u „Skadarliji“. Vjerovatno da je nekima od tih rukovodilaca odgovarao sukob u Srbiji, ali su se mnogi prevarili u procjeni konačnog ishoda, i ne sluteći da će jednoga dana „i pred njihovim vratima zaigrati mečka”. Slično onome kada su neke evropske zemlje mahale deklaracijama, ili nudile Hitleru pakt, uoči II svjetskog rata. Podrška Miloševiću ohrabrila je srpske nacionaliste i “petu kolonu” u Crnoj Gori da bržim i efikasnijim udarima ostvare svoj inkvizitorski naum nad Crnom Gorom. To je, istovremeno, zbunjivalo i obeshrabrivalo i one najtrezvenije u narodu Crne Gore da shvate pravu suštinu. Otupljivalo je njihovu aktivnost, pa otuda nije ni čudno onakvo njihovo masovno prisustvo mitinzima.

Ko je i kako Crnoj Gori „zapržio čorbu”?

Po načinu organizovanja i izvođenja, mitinge avgust-oktobar 1988. godine moguće je podijeliti u dva osnovna perioda. U prvom periodu (avgust-septembar) „mitinzi solidarnosti” sa Srbima i Crnogoracima na Kosovu organizovani su na zahtjev Šolevićeve nacionalističke grupe sa Kosova, potpomognuti srpskim nacionalističkim lobijem i Miloševićevim štabom. Prema kazivanjima Ivana Stambolića, tadašnja situacija na Kosovu bila je takva da je „dovoljno bilo da na skupu građana jedan viđeniji srpski nacionalista usklikne ubojitu parolu i da se Srbi dignu na ustanak”. I nije slučajno što je Milošević kao inicijalno “eksplozivno punjenje” izabrao baš Kosovo, pod „duhovnim“ nabojem i istorije i mita. Kosovo mu je bilo najbolja odskočna daska i pogodna šansa za obračun sa svim političkim protivnicima, za učvršćivanje lične vlasti, za juriš na Crnu Goru, Vojvodinu, pa i SFR Jugoslaviju. Htio je po svaku cijenu da sruši Ustav SFRJ iz 1974. godine i da oduzme pokrajinama ono što im je tim Ustavom dato. Htio je jedinstvo i homogenizaciju srpske populacije po svaku cijenu. Stoga je Šolevićeva naknadna izjava da je njegova mitingaška družina „zapržila Crnoj Gori čorbu“ samo djelimično tačna, jer je mali broj učesnika mitinga u Crnoj Gori znao za takve Miloševićeve igre. Mnogi su dolazili na mitinge u poštenoj namjeri da istinski izraze svoje nezadovoljstvo zbog odsustva i odgovornosti institucija, organizacija i pojedinaca za nepovoljno stanje na Kosovu, odnosno protiv svih onih koji su zadatke preuzeli a nijesu ih izvršili (kakav je bio slučaj i sa industrijom „Radoje Dakić“). Mitinzi u avgustu i septembru, sa masovnim učešćem građana iz Srbije, ipak nijesu bitnije ugrozili, mаda jesu uzdrmali Crnu Goru i njeno rukovodstvo. I sam je Šolević priznao da oslonac za svoje buduće djelovanje moraju tražiti kod pete kolone u Crnoj Gori, a za slučaj neuspjeha i na Univerzitetu Crne Gore. Jer, kao što je već rečeno, mitingaška jezgra obučavana su u Srbiji, sa zadatkom da ruše crnogorske kadrove i institucije (npr. Leksikografski zavod CG), da obezglave Crnu Goru. Oni i nijesu imali drugog cilja osim toga, a njihovi zahtjevi nijesu ni imali neku bitnu socijalnu sadržinu. Ti mitinzi nijesu imali ni zvaničnu potporu bilo koje crnogorske institucije ili organa, pa ni „Dakićevih“ niti „Željezarinih“ radničkih organa. A pokušaj samoorganizovane grupe, takođe obučenih mitingaša iz Željezare, da se nasilno probiju za Titograd, sjutradan i poslije onako okončanog mitinga 7. oktobra i „hitnih mjera” državnih organa – čista je diverzija. Pripadnici milicije su ih, stoga, nakon dugih ubjeđivanja i upozorenja na zvaničnu odluku o zabrani mitinga u Titogradu suzavcem razbili na Žutoj gredi. Neki učesnici te diverzije javno su, potom, govorili da su tada mnogi od njih bili pod jakim uticajem alkohola.

Neviđena propagandna lavina valja se iz Srbije

Odmah nakon rasturanja mitinga u Titogradu i sukoba na Žutoj gredi, najagresivniji dio srpskih nacionalista i crnogorske „dijaspore“ stupio je u gebelsovsku propagandu. Upućuje se na stotine telegrama iz Srbije kao izraz “podrške i solidarnosti sa radnicima, đacima i studentima Crne Gore”.

TELEGRAMI PODRŠKE

Stizali su telegrami podrške i na adrese RK SSO Crne Gore, Univerzitetske konferenciji SSO, zatim stanarima studentskih domova u Titogradu, Nikšiću i Kotoru, radnicima „Oboda“ i Željezare… iako niko od njih nije bio ni organizator, niti zvanični učesnik mitinga, niti je, pak, imao predstavnike u odboru mitinga. A za upućivanje takvih telegrama dovoljno je bilo da se u odnosnoj instituciji nađu jedno ili dva „dežurna” lica, pa da u ime cijele institucije sačine i javno pošalju telegrame podrške, već prema sopstvenom izboru. Prosto su sa svih strana pljuštale najmonstruoznije podvale i laži. Radili su tačno po scenariju štaba Slobodana Miloševića i srpskog nacionalističkog lobija.
Tako Predsjedništvo Univerzitetske konferencije SSO Beograda (ili neko u ime njih – svejedno) upućuje pismo Univerzitetskoj i Republičkoj konferenciji SSO Crne Gore i drugim organima i organizacijama u Crnoj Gori sa velikim «žaljenjem» zbog upotrebe sile protivu omladine i radnika: „Tu veliku grešku pred svojim narodom nikada niko neće oprostiti”, kaže se u pismu beogradskih studenata. A od predstavnika Univerziteta iz Niša upućen je telegram „studentima, radnim ljudima i građanima Titograda i Crne Gore” u znak podrške njihovim opravdanim zahtjevima, iznijetim na mitingu u Titogradu. „Osudjujemo fizički nasrtaj na učesnike zbora ispred Skupštine Crne Gore i tražimo da se odmah javno pozovu i osude svi odgovorni za takav postupak“ kaže se u tom pismu.
A zašto srpski nacionalisti toliku brigu brinu o Crnoj Gori i lamentiraju nad njom – sve su to tada bila nepoznata pitanja koja nijesu mogli da shvate građani Crne Gore. Nažalost, ni njeno rukovodstvo.
I izvjesni «inicijativni odbor Fonda solidarnosti» iz Beograda uputio je sindikalnoj organizaciji «Dakića» poruku pod naslovom „Protiv nasilja nad narodom“ u kojoj se zalažu za zakonsku odgovornost onih koji su uveli vanredno stanje („hitne mjere”) i „protivzakonito upotrijebili silu nad narodom Crne Gore”. Izvjesni Dušan Bogavac sa neidentifikovanom grupom oko sebe pokrenuo je akciju za održavanje «protestnog skupa» Crnogoraca koji žive u Beogradu…

DOLJE “FOTELJAŠI”!

Studentima crnogorskog Univerziteta prispjelo je više telegrama „u znak podrške” da istraju u „svojim zahtjevima”, od studenata sa više univerziteta iz Srbije i pojedinih građana, iako crnogorski studenti nijesu organizovano bili na mitingu, niti, pak, imali svojih zahtjeva.
Grupa studenata Studentskog doma „Vita Janjić” iz Kragujevca, koja je bila organizator bojkota hrane u tom domu i predstavnici „Studentskog grada” iz Beograda – prisustvovali su zborovima studenata u Titogradu i Nikšiću, 13. oktobra, kojom prilikom je gost iz Beograda M. Mladenović, uz ostalo, rekao da „ne želimo da rušimo, već da gradimo, ali to ne možemo dok odgovorni ne odu. Oni palicom čuvaju svoje fotelje. Scene takvog načina odbrane mogu da poredim samo sa onima u Čileu…”
Radoslav – Lado Mališić, iz Beograda, 15. novembra upućuje «dakićevcima» pismo u kojem osuđuje uvođenje “hitnih mjera”. A Radislav Filipović, pukovnik JNA u pеnziji, takođe iz Beograda, uputio je „Obodu“ protestno pismo protivu „brutalnog napada milicije na demostrante u Titogradu, Nikšiću i Cetinju i uvođenje vanrednog stanja“ jer je sve to „državni teror birokratije nad narodom“, dodajući, uz ostalo, da se „izmišlja opasnost od srpskog nacionalizma za Crnu Goru i njen narod“. Isti je 17. novembra «Luci Bar» uputio „otvoreno pismo“ u kojem negira postojanje crnogorske nacije tvrdeći da su je „izmislili Crnogorci, a prihvatila Kominterna i svi ostali neprijatelji srpskog naroda“.

Brojni telegrami podrške iz Srbije

Mnogi novinari su u srpskoj štampi svojim pisanjem raspamećivali i urnisali ljude sa crnogorskom nacionalnom sviješću, zlonamjernim i neistinitim pisanijama, sličnim onima iz 1918. godine, kada su srpski nacionalisti i šovinisti, uz pomoć pete kolone, silom porobili Crnu Goru i prisajedinili je Srbiji. Bezobzirnim pisanjem razapinjali su dušu crnogorskoga naroda na krst grijeha, samo zato što vole i brane svoju otadžbinu i samosvojnost. Telegram u ime «Odbora za odbranu slobode, misli i izražavanja» sa potpisom Dobrice Ćosića upućen je Predsjedništvu SRCG čije je kopije Matija Bećković poslao pjesniku Ranku Jovoviću i prof. dr Novaku Kilibardi, s molbom da sa njihovom sadržinom upoznaju studente. Grupa intelektualaca u Beogradu, rodom iz Crne Gore, napisala je tada protestno pismo sa naslovom “Glas protesta” i podnaslovom “ispitivanje odgovornosti za slučaj Žute grede je dizanje dimnih zavjesa, što je još sramnije djelo”, čiji su autori novinar Zoran Sekulić, istoričar Rastislav Petrović i psihijatar Jovan Striković, dok je Miodrag Bulatović glavni redaktor. Potpisnici tog pisma su i Miško Kalezić, Ratko Knežević, Aleksandar Sekulović, Vukman Grigorović, Slavko Milić, Milivoje Stamatović, uz naznaku da ima “još par stotina hiljada onih koji nijesu mogli da potpišu zbog nedostatka prostora”. U tekstu se posebno napada Vidoje Žarković koji je najodgovorniji za “varvarski čin crnogorskog rukovodstva”, a zamjeraju mu i na način kojim se brani od prozivki zbog govora na sjednici dva predsjedništva Crne Gore, što nije došao na skup boraca iz Crne Gore koji žive u Beogradu i dr. Tekst je dostavljan NIN-u radi objavljivanja.

„… Prodane duše i bitange…”

Karakteristično je da niko u tim telegramima i porukama ne pominje prerastanje mitinga od 7. i 8.oktobra u srpske nacionalističke demonstracije sa rušilačkim tendencijama, što je uzrokovalo posljedicama koje su prijetile da parališu funkcionisanje institucija sistema, ugroze ustavom utvrđeni poredak i bezbjednost građana i materijalnih dobara. Tako je izvjesni K. Čejović, iz Titograda, nasilno oteo mikrofon predsjedniku Predsjedništva Republike, dr Božini Ivanoviću, akademiku, čovjeku visokog naučnog ugleda i humanisti, da bi, potom, u ime mitingaša, rekao da zemlju „vode fašisti, prodane duše i bitange… koje su prodale ovu zemlju”, te da Ustav treba mijenjati „milom ili silom”. Riječi tog Čejovića su propraćene frenetičnim aplauzima. A kada je, potom, policija privela tog izgrednika, u masi su uzvikivane i skandirane parole: “Vratite nam druga”, “Dobićete batine”, “Izlazite lopovi”, ”Kukavice napolje”, “Sudiće vam narod”, “Spemamo im konopce”, “Lopove u okove”,”Idemo u Beograd”,”Živjela Srbija i srpsko rukovodstvo”, “Srušićemo Vladu” i dr. Nastupilo je pravo nasilje sa mogućim krvoprolićem, ali to nije bilo od značaja za srpske nacionaliste, jer su oni, faktički, željeli oštru konfrontaciju, što bi značilo „potvrdu” njihovih stavova o crnogorskom „antinarodnom” režimu.

Šolević opet u Titogradu – sprema se nova buna

Po svim dostupnim izvorima, Miloševićeva udarna pesnica, Miroslav Šolević, nije primijećen u Crnoj Gori prije izlaska „dakićevaca“ pred Skupštinu Crne Gore, 7. i 8. oktobra. Šolević nije kontaktirao ni sa vezom «dakićevaca» i s drugim vezama u Crnoj Gori. Ali, zna se da su Miloševićevi bojovnici bili prekorijevani zbog malih efekata mitinga od 7. i 8. oktobra. Tim prije što su učesnici mitinga, uvođenjem „hitnih mjera”, 8. oktobra ujutro, rastjerani i na taj način miting «neuspješno» okončan.

ŠOLEVIĆEVE NOVE VEZE

Odmah po okončanju mitinga, 8. oktobra uveče, međutim, Šolević je doputovao u Crnu Goru i uspostavio vezu sa M. Ćorovićem iz Nikšića, P. Milićem iz „Dakića”, S. Ćetkovićem iz KAT-a, zatim sa L. Vujoševićem, Nadom Jovović, Gocom Žugić, Nadom Grujić i B. Božovićem, svi iz Titograda. Tom prilikom Šolević ih je hrabrio da istraju, da se povežu sa omladinskim rukovodstvom, studentima i profesorima crnogorskog Univerziteta, kako bi organizovali nove mitinge, dok se ne utvrdi krivica za upotrebu sile. Naglasio je da treba „skinuti Žarkovića, jer je on glavni i sve pokriva“!
Šolević im je obećao da će svojim vezama pokrenuti srpsku štampu i sredstva informisanja, zatim crnogorsku „dijasporu“ u Srbiji, te razne organe i institucije – na aktivnu, udarnu i brzu propagandu protivu Crne Gore. Šolević im je dao u zadatak da što više kompromituju državno i partijsko rukovodstvo Crne Gore „koji su izrežirali slučaj i naredili upotrebu sile” prema građanima i studentima. Šolević je tim grupama i pojedincima obećao dolazak preko 1000 osoba i 120 novinara iz Srbije i to zaobilaznim putem, preko Trebinja, kako ne bi bili spriječeni od organa bezbjednosti Crne Gore, uz naglašavanje da su „spremni da i oni nose uniforme“.

“HOBOTNICA” ŠIRI PIPKE

Za pisanje svojih tekstova protiv Crne Gore grupa crnogorskih zavjerenika je kontaktirala Udruženje novinara Srbije, o čemu je N. Jovović upoznala Šolevića, koji se složio sa njenim predlozima. Ta grupa ponovo se sastala 23. novembra u Titogradu – radi dogovora o daljim aktivnostima kako bi došlo do „reprize poslednjih događaja u Crnoj Gori o stanju Crne Gore i njenih kadrova”. Time je ponovo pokrenuto pitanje utvrđivanja konačne verzije peticije i njene dalje namjene, zaključujući da se njen nacrt dostavi „provjerenim“ novinarima „Duge“ i „Politike“, tada fašiziranim listovima po pisanju protivu Crne Gore; s ciljem da se peticija objavi, za slučaj da njeni tvorci butu otkriveni i uhapšeni. Tu peticiju je, poslije dogovora sa Nikšićanima, N. Jovović predala nacionalističkom štabu Slobodana Miloševića, iz kojeg je rečeno „da peticija nije u suprotnosti sa zakonom, ali da je ne treba slati”, jer će B. Ivanović i M. Radović „vrlo brzo podnijeti ostavke”, odnosno da bi peticija mogla kompromitovati Šolevića i druge osobe iz Srbije i njihove veze u Crnoj Gori, te da to bude argument crnogorskom rukovodstvu za umiješanost lica iz Srbije u vezi sa organizovanjem protestnih mitinga.
Na sastanku mitingaškog vođstva u Crnoj Gori, P. Milić ih je obavijestio da se u „Dakiću“ priprema štrajk i izlazak radnika pred Skupštinu Crne Gore, uz naglasak da se radnicima tog kolektiva plasiraju podaci kako je crnogorsko rukovodstvo protivu D. Šofranca. Od Čvorovića je traženo da Nikšićani „budu pripravni i blagovremeno se pridruže ‘dakićevcima’“, te da će i studenti odmah biti uključeni, odnosno crnogorsko omladinsko rukovodstvo i crnogorski Univerzitet. Ta lica su zagovarala da se poslije novembarskih praznika pripreme obustave rada u pojedinim kolektivima u Crnoj Gori i izlazak na ulice. Tako radnici «Dakića» treba da uspostave veze sa većim kolektivima u Titogradu i Republici (Željezara, Agrokombinat „13. jul“, „Titeks“, „Luka Bar“, „Brodogradilište Bijela“ i dr.) radi koordiniranja zajedničkih akcija i organizovanog odlaska u Titograd, gdje bi se pred zgradom Skupštine organizovao novi protestni skup.

„PRST ZA MANDAT, ŠAKA ZA PENDREK“

N. Jovović je, nakon konsultacija sa istomišljenicima u Republici i šire, u „Dugi“ od 26. novembra, objavila napis pod naslovom „Prst za mandat, šaka za pеndrek“, čija sadržina čini osnov peticije o kojoj je naprijed bilo riječi. Zbog toga je Opštinsko javno tužilaštvo u Titogradu podnijelo zahtjev za sprovođenje istrage zbog krivičnog djela širenja lažnih vijesti, a potom je istražni sudija Opštinskog suda otvorio istragu.

Potrošio mnogo za agitaciju po kafanama

Preduzimanje „hitnih mjera” od strane nadležnih organa izazvalo je uznemirenost, strah i potištenost kod te grupe zbog mogućih posljedica, pa su još više učestali njihovi kontakti. Posebno je bio uznemiren P. Milić poslije obavještenja Jovovićeve da je dobila poziv za saslušanje kod istražnog sudije i da je G. Ćorović „saslušavan“ u Nikšiću. Smatrao je da ih je neko iz njihove grupe odao, sumnjajući na N. Jovović; plašio se da ona prilikom saslušanja ne „ispriča sve“, te da je prije saslušanja „treba ohrabriti kako ne bi ispričala i ono što ne bi smjela“. Milić, inače, izjavljuje da je „potrošio mnogo novca i vremena vodeći ljude po kafanama radi njihovog pridobijanja” za aktivnost kojom se bavi, te da je novembarske praznike proveo na Kosovu i razgovarao sa svojim vezama o daljim akcijama i pomoći koja se od njih očekuje. Dodaje da je i ranije u Nikšiću imao „svoju grupu“, ali je ova sadašnja „mnogo bolja, uticajnija i pouzdanija“, te da „svoje ljude“ ima i u Luci Bar, gdje „za sada funkcioniše sve kako treba“, dok u Kombinatu aluminijuma njegove veze „uvijek omanu kad nešto konkretno treba učiniti“. Zabrinut je novonastalom sitaucijom i predlaže prelazak na punu konspirativnost, izbjegavanje sastanaka i ostvarivanje samo pojedinačnih kontakata. Navodno je i radnicima u „Dakiću” rekao da je pozvan na saslušanje u SUP i tražio od njih da „svi bace čekiće ukoliko bude uhapšen, jer sve ovo radi u njihovom interesu“.

„Srbi će postaviti svoje rukovodstvo u Crnoj Gori”

Prema policijskim izvorima, Miroslav Šolević i Luka Vujošević su se dogovarali o organizovanju novog mitinga u Titogradu, ukoliko Vidoje Žarković ne podnese ostavku. Tom prilikom Vujošević je uvjeravao Šolevića da ne brine, da će «oni pasti». A lice iz Vujoševićeve grupe je tom prilikom izjavilo da je „Srbiji prvi sljedeći cilj Titograd, da dolaze i da su dobro došli“, da bi na pitanje sagovornika: „Koji to Srbi dolaze“? odgovorio: „Neće doći, ali će Srbi postaviti svoje rukovodstvo u Crnoj Gori“. Prema istim izvorima, novinari «Interjua» ostvarili su kontakte sa P. Milićem i N. Jovović u Titogradu i sa M. Ćorovićem i B. Popovićem u Nikšiću. Ti izvori ističu da je Šolević uspostavio vezu i sa novinarom „Pobjede“ J. Dujovićem. Greškom je tada dobio drugu osobu i misleći da razgovara sa Dujovićem interesovao se „da li je završio one poslove” za koje su se dogovorili, da li je kontaktirao sa P. Milićem i „kako teku pripreme”, istovremeno ga obavještavajući „da kod njega teče sve po planu”. Šolevića je naročito interesovalo kako teku pripreme za odlazak građana Crne Gore na miting u Beogradu, pa je rukovodstvu tih mitingaša zakazao susret u Beogradu (P. Milić, N. Jovović, M. Ćorović i dr.). Tom prilikom rekao im je da on ovdje već „komanduje podzemnim trupama“, te da očekuje „da na ovom mitingu može pasti komanda – na Kosovo“. Tom prilikom Šolević je crnogorskim mitingašima rekao i „da slobodno mogu uzvikivati šta god hoće, i da im za to niko ne smije ništa“, nakon čega je i sam Šolević uzviknuo: „Dolje Žarković!“, što su prisutni crnogorski mitingaši više puta ponavljali.

Rukovodstvo nemoćno, a nevjere im – uz koljeno

Već su izneseni neki podaci i citati iz dokumenata koje je crnogorska policija sakupljala i dostavljala rukovodećim organima, kao strogo pov. materijal. Neki podaci su tada dijeljeni na privremenu upotrebu i poslanicima (tokom decembra 1988). Ništa u njima, doduše, nema strogo povjerljivo jer su bili poznati organizatori mitinga, kao i ono što žele. Oni su se, uostalom, javno isticali na svim mitinzima, a eksponirali su se i u mnogim javnim glasilima, posebno srpskim.

ŠOLEVIĆA ZAMIJENILI “BOLJI”

Znalo se, dakle, ko su i ko ih instruira, odnosno čiji su eksponenti. Na kraju, sve te grupe oko Šolevića, pa i samog njega, Milošević je otkačio od sebe, raspuštajući ih krajem decembra 1988. Upravo, dok su mu bili potrebni Milošević je pomoću njih širio „carstvo”, a kada su mu postali smetnja on ih je odbacio, u svom poznatom maniru. U samoj Crnoj Gori, umjesto njih pronađeni su drugi, bolji i sposobniji egzekutori, pa i sa mnogo većim autoritetom.
Međutim, ne može se sporiti uloga Šolevićevih grupa, kako onih u Srbiji, tako i onih u Crnoj Gori. Oni su jedno vrijeme, zaista, bili značajni hajkači Miloševićevog štaba u njegovom pohodu na „neposlušnu” Crnu Goru. Ali, oni nijesu imali ni moći, ni intelektualne sposobnosti, niti autoriteta da prave prevrate takvog opsega, premda su vršili ulogu njegovih janičara. Zato ni jedan miting kojeg su oni vodili nije bio uspješan „u krajnjem cilju”.
Možda su oni služili Miloševiću kao probni balon, kao neka prethodnica, da vidi koliko je Crna Gora jaka, koliko ima “pete kolone” i nevjernih Toma u redovima crnogorske inteligencije i dijaspore. Šolevićevci su po Crnoj Gori čačkali i grebli po njenim ranama, onoliko koliko su mogli i smjeli, ali mogli su, objektivno, onoliko koliko su imali kapaciteta.
Greška je crnogorskog rukovodstva što se tokom tih mitinga i tadašnje anticrnogorske kampanje iscrpljivalo razmatrajući samo Šolevićeve mitingaše, primjenjujući na njih i samu prinudu, što je u posljednjem naletu na Crnu Goru i bio cilj Miloševićevog štaba, jer je to dobro iskoristio onom svojom poznatom krilaticom: „Narod niko ne sme da bije!“.

APSOLUTNA POSLUŠNOST POLICIJE

Crnogorska policija nije mogla, niti je pak imala mogućnosti (a možda ni smjelosti) da vidi što se radi upravo i u njenim vlastitim redovima. A kao što je rečeno, Miloševićev štab je sve to blagovremeno sredio na svim nivoima; imao je apsolutnu poslušnost policijskih organa. I Kontraobavještajna služba JNA (KOS) bila je u njegovim rukama. Stoga se mora reći da je u navedenim prilikama bio težak položaj organa unutrašnjih poslova Crne Gore, prvjenstveno za one koji su htjeli časno da rade svoje poslove. Zbog svoje „neposlušnosti” mogli su da budu anatemisani i brutalno uklonjeni. Jer, Miloševićeva era je bila sama po sebi brutalna – oko njega „trava ne raste”. Zato su se Šolevićevi mitingaši slobodno baškarili po Crnoj Gori.
Uostalom, na Miloševićevu stranu su prelazili: dio pеnzionisanih „rankovićevaca“, bivših informbirovaca, znatan broj pеnzionisanih vojnih lica i aktivnog osoblja u JNA, a među njima i znatan broj pristalica srpskog nacionalizma, odnosno anticrnogorski opredijeljenih.
I u redovima Saveza boraca NOR-a Crne Gore nastupila su značajna kolebanja i mnogi od njih su se priključili onima iz dijaspore koji su se mahom priključivali Miloševiću, okrećući leđa Crnoj Gori. Sve važnije funkcije u boračkim organizacijama, od opštine do Federacije, počeli su da preuzimaju borci okrenuti ka srpskom nacionalizmu i bivši informbirovci.
No, treba reći da se znatan broj boraca priklanjao Miloševiću iz iskrenih pobuda, zbog prvrženosti Revoluciji, jugoslovenstvu, bratstvu i jedinstvu, samoupravnom socijalističkom društvu i Titovom liku i djelu, misleći da ih on tamo vodi.

POLJE SE RAŠČIŠĆAVA ZA BITKU

Crnogorsko se rukovodstvo „hitnim mjerama” u Titogradu i na Žutoj gredi, po svim izgledima, nije obračunalo sa pravim krivcima surovog nasrtaja na Crnu Goru i njena rukovodstva. Srpski nacionalisti i Miloševićev štab pronašli su neke druge „prave” egzekutore, preko kojih će se definitivno obračunati sa Crnom Gorom i njenim kadrovima. Nažalost, našli su ih onamo gdje se zvanična Crna Gora nije nadala – u vrhu crnogorske omladine i na Univerzitetu, te među akademicima CANU. A to su, kobajagi, bile nade i uzdanice Crne Gore kad joj zatreba, u svim nevoljama. Tada su joj, međutim, okrenuli leđa!?
Koliko je Crna Gora uložila napora i samoodricanja za kadrovsku i materijalnu izgradnju i razvoj svoje Akademije i Univerziteta – zna se. A da li će se, zaista, ostvariti kletva nad Crnom Gorom onog poturice o kome je pisao Jagoš Jovanović, a koji je rekao: „Imala junake i uzor ljude, ali ih ne odnjivila da tebe služe, nego zračili umom i hrabrošću, a leđa ti okrenuli!“ – ostaje tek da se vidi. Riječ je o onima koji su htjeli sa Šolevićem, srpskim trgovačkim putnikom, da „zaprže čorbu” Crnoj Gori.
A da li je narod Crne Gore u tom vremenu podlegao lažima, spletkama, nemoralu i zastrašivanjima, neka o tome svak za sebe „konta”.
Polje se, dakle, raščišćavalo, ali – za bitku.

Zar protiv svoje države..?

Treba blagosloviti građane zemlje u kojoj se narod buni da bi otjerao sve one koji ograničavaju ljudska prava i slobode, izazivaju međunacionalnu, etničku i vjersku mržnju ili vrše genocid. Ali, tada je crnogorskom narodu, od mitingaša i njihovih mentora, podmetnut unaprijed sročen odgovor (srpskih nacionalista i šovinista) kako, tobože, hoće „samo da se čuje narodna volja”, a u stvari da se nametne volja pojedinaca i grupa, pa i tada nacionalistička i šovinistička „kvarna roba”, stavljena pod firmu volje narodne. Time se postojeći rasklimani i rigidni realsocijalistički sistem samo namjeravao zamijeniti bezumljem, onim što pomračuje narodne vrline, slabi vjeru, ruši karakter, stvara neslogu, širi nepoštovanje svake vrste, i time slabi cio duhovni i etički organizam naroda. Iz rastočenog bezopasnog jednoumlja vodili su nas u bezumlje, pokazujući time kako lijek zna biti opasniji od bolesti. Nažalost, na taj put su nas poveli ljudi sa Univetziteta Crne Gore i oni iz vrha crnogorske omladine. Oni su se prihvatili zadatka da, rušeći postojeće rukovodeće kadrove, zadaju odlučujući udarac Crnoj Gori koja se bila, poslije NOR-a, ponovo relaksirala i emancipovala od vremena nasilnog nestanka, 1918. godine, postavši ravnopravna država u sastavu SFRJ. Ponopvo su nastupili dani „biti ili ne biti” za crnogorski narod i državu Crnu Goru.

„Ukućani” opasniji od Šolevićevih mitingaša

I u crnogorskom rukovodstvu bilo je „nevjernih Toma”, „šolevićevaca“, dakle – privrženih Miloševiću i srpskom nacionalizmu, koji se odmah nijesu eksponirali, ali su pritajeno djelovali, otupljujući otpor crnogorskog rukovodstva, odnosno svjesnih građana privrženih svojoj domovini, Crnoj Gori. Takvih osoba – prelivoda, kolebljivaca i mutanata, ali najviše neupućenih, bilo je puno u rukovodstvima na svim nivoima: u skupštinama društveno-političkih zajednica, među delegatima, pogotovo u vrhovima SK, te CANU i na crnogorskom Univerzitetu. O djelovanju takvih osoba crnogorska policija nije tada pravila nikakve informacije niti je objektivno bila u mogućnosti da ih pravi, bez sopstvenog rizika. Karakteristično je da nijedan republički organ ili organizacija nije razmatrao stanje u sopstvenim redovima, već su usredsređivali na Šolevićeve mitingaše, tražeći samo u njima uzroke i posljedice svih nevolja u kojima se tada našla Crna Gora. Drugi su ih, pak, branili, ali ni oni nijesu smjeli da se „načnu”. Tek kad im je „uzavrelo” pod nogama, uveli su 8. oktobra „hitne mjere”, faktički vanredno stanje, što je, međutim, dalo više negativnih nego pozitivnih efekata. Izvjesno je da su ta pritajena lica, u svim rukovodstvima Crne Gore i ona iz „dijaspore“, bila daleko opasnija po Crnu Goru od Šolevićevih mitingaša.

Univerzitetske smicalice

Predsjedništvo Univerzitetske konferencije SK i Predsjedništvo Univerzitetske konferencije SSO, na sjednici 10. oktobra 1988, dva dana po okončanju mitinga, podržali su zahtjeve studenata – stanara domova. Dva predsjedništva predlažu i da studenti iz domova, kao zajedničke stavove, umjesto svojih, prihvate njihove zahtjeve i stavove. Tako je 13 zahtjeva sa mitinga od 7. i 8. oktobra, potom 17 novih i 8 posebnih zahtjeva i stavova studenata – stanara domova (ukupno 38) trebalo sintetizovati u sedam novih, uopštenih zahtjeva ta dva predsjedništva, iako su studenti one svoje već bili uputili rukovodstvu Crne Gore, tražeći “hitno izvršenje”.
Pored toga studenti i „radni ljudi“, članovi SK Univerziteta, uputili su 13. oktobra CK SK Crne Gore pismo sa 15 novih zahtjeva. A Predsjedništvo RK SSO, 8. oktobra uveče, donosi svoje zaključke i zahtjeve rukovodstvu Crne Gore, u šest novih zahtjeva.

STIDENTI HOĆE “RADNIČKU” SUDBINU

Iz svega toga proizilazi da su organi crnogorskog Univerziteta, u periodu od 9. do 13. oktobra, za tri dana po okončanju mitinga, uputili crnogorskom rukovodstvu još 59 novih zahtjeva i stavova, pored onog koji je na mitingu bio zahtjev studenata Crne Gore, mаda napisan u Beogradu. Mala je, dakle, vjerovatnoća da bi se iko mogao snaći u takvom lavirintu sve novih i novijih zahtjeva sa Univerziteta. Očito da su studenti radili po direktivama centara iz Srbije – da mnoštvom zahtjeva, takoreći na prepad, uznemire javnost, a ona krene na linč i Crne Gore i njenih kadrova. Stoga tada već nema dileme da studenti i omladina Crne Gore nijesu učesnici u organizovanju mitinga od 7. i 8. oktobra, kako su to željeli prikazati rukovodstvo Univerziteta i beogradski mediji.
Karakteristično je da su do poplave tih zahtjeva i stavova, gotovo svi organi sa Univerziteta bili servilni prema crnogorskom rukovodstvu, što se može uočiti iz lista „Univerzitetska riječ“, koji se sa puno hvale i laskavosti do tada odnosio prema vlastima Crne Gore. Pritom treba istaći da je predsjednik CK SK Crne Gore, prof. dr Miljan Radović, bio njihov dugogodišnji kolega – profesor i rektor Univerziteta.
Stavovi dva univerzitetska organa, sa sjednice od 10. oktobra, u mnogo čemu suštinski negiraju stavove i zahtjeve, kako studenata – stanara domova, tako i one izložene na mitingu. Oni zaključuju „da studenti ne traže nikakav specijalni tretman, već svoju sudbinu vezuju za sudbinu radničke klase“, dok su studenti u 26 svojih zahtjeva i stavova tražili nešto sasvim drugo. Uočavaju se i druge protivrječnosti u tim dokumentima, koji su uzajamno nepovezani i bez ikakve vizije. Dakle – igrarija.
S druge strane, stavovi i zaključci Predsjedništva Crne Gore i Predsjedništva CK SK Crne Gore, sa sjednice od 10. oktobra, bili su kudikamo progresivniji, realniji i reformskiji, od zaključaka i stavova univerzitetskih organa. Univerzitetski organi, naime, podržavaju kao svoje zahtjeve izražene na mitingu, da bi ih kasnije, sve novim i novijim stavovima – negirali. A predsjedništva Republike i CK prihvataju sve opravdane zahtjeve mitinga, idući još i dalje od toga – „stavljanje pred svoje izborne baze ocjenjivanje njihovog sopstvenog rada, a time i pitanje svoga povjerenja“.

IZOSTALA SAMOKRITIKA

Crnogorsko rukovodstvo se zalagalo za reforme koliko su mu to dozvoljavale mogućnosti u okviru Jugoslavije, a univerzitetska rukovodstva su se opredijelila za bezumlje, za dovođenje na vlast nacionalista Slobodana Miloševića. Oni su ponovo vukli u svijet kasarni, topova, ratova i karcinoma. Ističu borbu za očuvanje i jačanje Jugoslavije, ali su se, u suštini, zalagali za veliku Srbiju. Zalažu se za slobodno tržište i prava i slobode građana, ali sve to u jednopartizmu, što nije moguće. Iako „velikoučeni” ljudi, u svojim stavovima ni ne naziru dolazak novoga vremena.
Primjetno je da se univerzitetski organi, u mnoštvu zahtjeva i kritika nijesu ni riječju samokritički oglasili. Oni od crnogorskog rukovodstva traže promjene i reforme, iako je baš Univerzitet bio tada gotovo totalno reformski najzaostalija institucija osobito značajna za Crnu Goru, kako po nastavnom programu i načinu njegovog izvođenja, tako i po svojoj organizaciji.

Kritikovali druge za svoja (ne)djela

U svojim stavovima i zahtjevima univerzitetski organi s pravom i su oštro kritikovali crnogorsko rukovodstvo za teško stanje u kojemu se našla privreda Crne Gore. Ali, za to stanje neposrednu odgovornost itekako snosi i crnogorski Univerzitet. Poznato je, naime, da su svi društveni planovi Crne Gore, od ranih 60-ih, donošeni na „naučnoj osnovi“, na osnovu projekcija i projekata koje su radili instituti pri Univerzitetu. Gotovo i da nema objekta izgrađenog u Crnoj Gori, niti promašene investicije u tom periodu, za koje oni nijesu radili investicione elaborate, studije i programe, dakle na kojima svoj potpis nijesu dali stručnjaci sa Univerziteta. Kad je tako, postavlja se pitanje: s kojim moralnim pravom ti organi kritikuju, i ko im je dao povjerenje da i dalje „naučno“ vode Crnu Goru – u propast? Pa, zar sa takvom lošom privredom nijesu mahom upravljali i poslovali kadrovi koje je produkovao taj Univerzitet? Kadrovi sa Univerziteta nalazili su se i na čelu Vlade, Predsjedništva države, Saveza komunista, kao što su se nalazili i na čelu mnogih resora i drugih ključnih organa Republike. Evo nekih: prof. dr Miljan Radović, predsjednik CK SK Crne Gore; prof. dr Žarko Bulajić, predsjednik Vlade Crne Gore; prof. dr Božina Ivanović, prvo ministar u Vladi, pa predsjednik Predsjedništva Crne Gore; prof. dr Risto Vukčević, direktor Republičkog zavoda za plan; prof. dr Miloš Radulović, pomoćnik direktora Rep. zavoda za plan; prof. dr Mijat Šuković, predsjednik Ustavnog suda Crne Gore i potpredjsednik Vlade; prof. dr Milorad Perović, sudija Okružnog suda; prof. dr Dragan Vukčević, predjednik SSO Crne Gore i Jugoslavije; prof. dr Branislav Ivanović, predsjednik Ustavnog suda Jugoslavije; prof. dr Branko Kostić, direktor KAT-a i potpredsjednik Vlade; prof. dr Ljubiša Stanković, predsjednik SSO Crne Gore; prof. dr Josip Jauković, guverner Narodne banke Crne Gore; prof. Dragiša Đoković, ministar finansija u Vladi i guverner NB Crne Gore; prof. dr Milica Pejanović, član CK SK; prof. dr Perko Vukotić, član CK SK…

Studentske i druge zavrzlame omladine

Na Filozofskom fakultetu u Nikšiću velikosrpski nacionalizam je doživljavao ekstazu. Najekstremniji nastavnici i studenti služili su se najprljavijim lažima i podmetanjima, što je u nikšičkoj javnosti i šire dizalo tenzije i uznemiravalo građane. Tako su studenti (stanari Studentskog doma) na zboru od 9. oktobra, dan nakon mitinga u Titogradu, usvojili zahtjeve koji nikakve veze nemaju sa onim koji je na miting od 7. i 8. oktobra iz Beograda donio asistent Drecun. Nacionalistički krugovi stalno su tvrdili da je to bio „miting radnika i studenata“, a sada stanari Doma zaključuju: „Mi studenti, zajedno sa omladinom Crne Gore, dali smo punu podršku svim opravdanim zahtjevima radničke klase, izloženim na mitingu u Titogradu“. Eto, sada “daju podršku” a na mitingu su tvrdili da su ga, sa radnicima, oni organizovali!? Sada, pak, tvrde da su miting organizovali samo radnici, a oni mu, zajedno sa omladinom Crne Gore, daju podršku – poslije okončanja protesta!? A, kako to da stanari Doma donose zaključke u ime omladine i Saveza studenata cijele Crne Gore, bez njihovog konsultovanja i saglasja? Studenti, stanari Doma u Nikšiću, formulisali su na zboru i ispostavili rukovodstvu Crne Gore još šest novih i četiri posebna, dodatna zahtjeva. A stanari Doma u Titogradu ispostavili su, nakon okončanja mitinga, još pet novih i četiri dodatna zahtjeva – takođe rukovodstvu Crne Gore. A ti studenti, odmah poslije tih zahtjeva, sa sjednice od 9. i 10. oktobra, uputili su još šest novih zahtjeva, pod naslovom: „Zahtijevamo!“… S pravom se može postaviti pitanje: zašto su se baš grupe studenata (stanara domova) eksponirale u događajima poslije okončanja mitinga od 7. i 8. oktobra, odnosno đe je tada bilo rukovodstvo Saveza studenata, s Acom Đukanovićem na čelu? Da li su par stotina studenata mogli svojim zahtjevima da predstavljaju oko 20.000 studenata, organizovanih u SSO Crne Gore? Sigurno da nijesu, kao što nijesu mogli predstavljati ni sve mlade Crne Gore. S druge strane, Savez studenata kroz cio period mitinga nije se ni oglašavao na tom planu, što bi trebalo tumačiti da se radi o istupima manjih ekstremnih, samoorganizovanih grupa studenata iz studentskih domova. A tek kad su nastupila povezivanja i kad su se dobile instrukcije iz Srbije te grupe su obuhvatile širi krug studenata i omladine.

„Neutralni” akademici velikosrpski nacionalisti

Kad je Crnoj Gori teško, logično bi bilo da svi njeni žitelji treba da prionu da joj pomognu. Valjda se podrazumijeva da su svi njeni građani pozvani i prozvani da budu „pri ruci”, a ne da odmažu u njenim nevoljama.
To se očekivalo da među prvim učini i CANU. Ali, dok se Crna Gora mjesecima, pa godinama nalazila na vjetrometini i pod udarom srpskog nacionalizma i šovinizma, CANU je ćutala. Kao da i ne haje za to. Štoviše, jedan broj akademika javno se svrstao „na suprotnu stranu”.
No, sred neizvjesne i mučne crnogorske nevolje, CANU drži sjednicu (28. oktobra) posvećenu nauci i tehnologiji. Neće da se izjasni o više nego aktuelnim i akutnim nevoljama svoje (?) države. I da nije bilo akademika Vlada Strugara, koji je mnoga pitanja aktuelizovao, ta sjednica bi prošla bez i jedne riječi o tim, tada veoma bolnim pitanjima.

“POLITIČKI USTANAK NARODA”

Akademik Strugar je tada u svojoj besjedi rekao: „U prvom ogledu i predlogu mitinge solidarnosti sa Srbima i Crnogorcima na Kosovu i Metohiji, skupove za prvu upravnu ujedinjenost Republike Srbije, protestne zborove, udarno prinuđivanje nekih rukovodstava da podnese ostavke – nazvao sam političkim ustankom naroda. I s ovim pojmom pomaga se, dolazeći na pitanje crnogorskom narodu i srpstvu o mogućem ujedinjenju Crne Gore i Srbije“.
(Pa, zar akademik Strugar u svojoj besjedi nije jasno iznio cilj Šolevićevih mitingaša i njihovih nalogodavaca koji su tada harali po Crnoj Gori.) Dalje je rekao:
„A to je pravo iz srca negirano i sviješću govoreno određenje Crnogoraca da su narod roda srpskog, da je Crna Gora čovječanski srpska zemlja“… (Jednako, dakle, kao što su i sa podgoričkih i inih ulica i trgova uzvikivane parole „Crna Gora i Srbija, to je jedna familija“).
U istoj besjedi akademik Strugar je naglasio i da su bune u Crnoj Gori bile „politički ustanak srpskoga naroda“, smatrajući da su bune i mitinzi u Crnoj Gori 1988. i 1989. godine imale kao krajnji cilj ujedinjenje „svih srpskih zemalja” i stvaranje velike Srbije.

CRNOGORSKA NACIJA – “PARTIJSKI ZADATAK”

Akademik Strugar, potom, izvodi hipotezu prema kojoj su se tome činu oduprli komunistički i državni vlastodršci Crne Gore koje je na mitinzima valjalo srušiti: „Jer, Crnogorci iz predjela prve svoje države mnogostruko su prepriječeni, i pričom izbornom, da se izjašnjavaju kao Srbi“.
I nastavlja: „Uprli su branioci institucija sistema u Crnoj Gori da ne dozvole da se Crnogorci poistovjećuju sa Srbima“… Stoga „za komuniste u Crnoj Gori stvaranje sopstvene nacije je partijski zadatak“, kaže Strugar, precizirajući da je „spontano pobunjeništvo većine naroda, paljeno siromaštvom i jareno srpskim rodoljubljem“.
„Gledajući pohode u Crnoj Gori, slušajući govore, iščitavajući natpise izdignute nad glavama ljudi u zboru, uočio sam (već po televizijskim slikama i riječima sa skupa u Titogradu) da se oslobađa osjećanje srpstva u Crnogoraca“, rekao je Strugar.
Odmah se postavlja pitanje: zašto su nalogodavci mitingaša i njihove razne institucije, novinari i mediji bili protivu stavova tog ostrašćenog srpskog nacionaliste i to baš uoči sudbinskih događaja 9. i 10. januara 1989. Odgovor je jasan – akademik Strugar je prerano otkrio njihove „položaje” koje su tako pažljivo prikrivali. Oni su se, dakle, javno zalagali za Jugoslaviju, za crnogorsku nacionalnost i državnost u okviru Federacije, na ravnopravnim osnovama. Znali su da bez takvog programa ne bi mogli dobiti ni približno onoliko podrške koliko su je dobili u „januarskim događajima”.
U najvećim nevoljama koje su snašle Crnu Goru, dok srpski nacionalisti i “peta kolona” pripremaju odlučujući udarac Crnoj Gori, akademik Strugar dobija mnoštvo pisama i telegrama, koji se objavljuju u štampi i elektronskim medijima, a koji služe kao propaganda za juriš na Crnu Goru. U njima se izražava podrška i zahvalnostt akademiku Strugaru, uglavnom od najokorjelijih nacionalista, među kojima većina nije ni znala što je Strugar stvarno rekao, već su osjetili potrebu da podrže „prisajedinjenje” Crna Gore Srbiji.
CANU se nije ogradila od stavova akademika Strugara, dok su akademici M. Đurović, D. Vujović i D. Vukotić lamentirali nad SFRJ koja je već bila u raspadanju, i ne hajući što će se dogoditi Crnoj Gori koja se u tim sudbonosnim trenucima našla u raljama velikosrpskog nacionalizma.

NA POZICIJAMA “MEMORANDUMA”

Iz onoga što se tada na Skupštini i kasnije čulo – CANU je bila na pozicijama SANU, bez obzira što je jedan broj akademika imao drugačija mišljenje i bio veoma zabrinut za sudbinu Crne Gore. Ipak je dio crnogorskih akademika svojim konfuznim istupanjima „duvao u jedra” nastupajućeg srpskog velikodržavnog nacionalizma.
Objavljivana su, potom, brojna pisma: grupe građana iz Sarajeva, akademika Luke Tomanovića, vajara, srpskih akademika (pojedinačno) Pavla Ivića, Miroslava Pantića, Mihaila Markovića, Vasilija Krestića, zatim prof. Borivoja Marinovića, prof. Vitomira Vuletića, oba iz Beograda, pa dr Budimira Milačića, pukovnika Radosava Filipovića, takođe iz Beograda, potom G. B. iz Splita, B.P. iz Kragujevca, Čedomira Lučića iz Nikšića, grupe građana iz Novog Sada itd. Svi su bili „Strugari”…

Povjerenje „sa rezervom”

Na 17. sjednici članovi CK izglasali su povjerenje Predsjedništvu CK Crne Gore. Predsjedniku Miljanu Radoviću i Savu Šekeriću, sekretaru Predsjedništva, povjerenje su ukazali 42, odnosno 40 članova, Budimiru Barjaktareviću 34, Ristu Kilibardi 44, Vesni Karadžić 39, a Špiru Mitroviću 38 članova CK. U prosjeku, oko 34 posto „birača“ nije dalo povjerenje članovima Predsjedništva… Neka opštinska rukovodstva su „podivljala“ otkazujući poslušnost nekad neprikosnovenim gazdama na vrhu partijske piramide, priključujući se srpskim nacionalistima. Ispostavljalo se da su se najopasniji nacionalisti, oni prikriveni, nalazili baš u SK. Maskirani i demaskirani, ruku pod ruku sa ostalima nacionalistima. Treba se samo sjetiti kako je opštinsko partijsko rukovodstvo Kolašina, kod organizovanja i održavanja mitinga solidarnosti sa Šolevićevim Kosovarima, obećavalo partijskom crnogorskom rukovodstvu jedno, a tajno radilo drugo. I Opštinski komitet SK Nikšića se, po svoj prilici, odmetnuo, a slično je bilo i u Ivangradu. Opštinski komitet SK Titograda je na startu dao kolektivnu ostavku iz maglovitih razloga.

I vuci siti i ovce na broju…

Sredinom oktobra (14. i 15) uslijedila je 17. sjednica CK SK Crne Gore, koja je trajala punih 25 sati. Tom prilikom su članovi CK ukazali povjerenje svome Predsjedništvu, u skladu sa zaključcima mitinga od 7. i 8. oktobra. Plenum je prihvatio i zaključke Predsjedništva CK SK i Predsjedništva SR Crne Gore, od 8. oktobra. Sve po ustaljenoj matrici. U zaključcima je konstatovano da odgovornost za ukupno stanje, za nepovoljnu ekonomsku, socijalnu i političku situaciju, snosi taj Centralni komitet i njegovo Predsjedništvo, što je, prema jedinstvenoj ocjeni, bio uzrok mitinga u Titogradu, Nikšiću, među radnicima, građanima, omladinom i studentima. I Predsjedništvo CK SKJ, na vanrednoj sjednici od 8. oktobra, odlučno je podržalo ocjene i mjere Predsjedništva CK SK Crne Gore. Ono podržava sve zahtjeve radnika i građana u Crnoj Gori kao opravdane, konstatujući da je ekonomski i socijalni položaj radničke klase, radnih ljudi i građana u Crnoj Gori već duže izuzetno težak. I dalje – da su u takvoj situaciji radni ljudi i građani Crne Gore pokazali visok stepen odgovornosti i odnosa prema zahtjevima ekonomske reforme. Ispada kao da se pomahnitalim mitingašima i srpskim nacionalistima i šovinistima partijski i državni organi Crne Gore i Jugoslavije udvaraju i izvinjavaju, misleći da će starim, ispraznim frazama privoljeti vođe mitinga na poslušnost i mirovanje. Da je to bila njihova zabluda, vidjelo se u čitavom periodu mitinga diljem zemlje. Nije bilo hrabrosti da se cilj mitinga razotkrije, uz hvatanje u koštac sa inspiratorima i organizatorima. Umjesto otpora, oni su popuštali i pravili ustupke srpskom nacionalizmu.

I dalje na pogrešnom putu

I Skupština Crne Gore, kao najviši organ vlasti u Republici, ostala je po strani gotovo čitavo vrijeme trajanja mitinga i buna u Crnoj Gori, sve do sloma koji će uslijediti 9. i 10. januara 1989. Paralisan je bio i umrtvljen njen rad, kao da je neko namjerno želio da tako bude.
Tek 28. oktobra 1988. održana je 14. sjednica svih vijeća Skupštine, a prva tačka dnevnog reda «Aktuelna političko-bezbjednosna i društveno-ekonomska situacija u Crnoj Gori». Uvodno izlaganje je imao Nastadin Nasto Perović, predsjednik skupštinske komisije, a na istu temu ekspozea su imali: dr Božina Ivanović, predsjednik Predsjedništva Republike – o bezbjednosnoj situaciji, te Vuko Vukadinović, predsjednika Izvršnog vijeća, o društveno-ekonomskoj situaciji u Crnoj Gori. To je bio znak da će se na sjednici voditi rasprava samo o pitanjima iznesenim u ekspozeima (tzv. usmjerena rasprava) kako bi se njen tok držao pod kontrolom.

KRIVI IM “CRNOGORSKI NACIONALISTI”

Izvještaj i ekspozei bili su jasni i korektni, sa svom faktografijom. Ipak, diskusije poslanika kanalisane su “na suprotnu stranu” od onoga što se stvarno događalo na mitinzima. Niko, izgleda, nije htio da rizikuje, iako su u većini mogli znati „što se iza brda valja”.
S tom sjednicom u vezi, evo nekih opaski:
Prvo, dr Božina Ivanović u svom ekspozeu, uz ostalo, najavljuje odlučnu borbu „protivu crnogorskoga nacionalizma”, te da „na tom kursu moramo ostati“. Kao da je crnogorski nacionalizam bio kriv za ono što je snašlo Crnu Goru u tom periodu!? A sve mjere koje je «novi» režim sprovodio protivu “crnogorskog nacionalizma” svele su se na protjerivanje poznatog i cijenjenog crnogorskog književnika Jevrema Brkovića iz Crne Gore! Kao, eto – crnogorskog nacionaliste! A niko od govornika u parlamentu nije ni spominjao srpski nacionalizam i šovinizam (osim sporadično i nemušto) od kojega je počela da metastazira i Crna Gora.
Drugo, niko od poslanika nije ni pomenuo nacionalističku grupu Miroslava Šolevića, koja je mjesecima činila zulum po Crnoj Gori, a koju je zbog vidljive agresivnosti sam Milošević rasformirao krajem 1988, zamjenivši je „uljudnijim” poslušnicima – asistentima i profesorima sa crnogorskoga Univerziteta.
Treće, niko nije čak ni pomenuo Osmu sjednicu CK SK Srbije, kada se na čelu srpskih nacionalista ustoličio Slobodan Milošević, uz blagoslov i odobravanje crnogorskog rukovodstva.
Četvrto, poslanici su raspravu usmjerili ka podržavanju zaključaka dva predsjedništva (partijskog i državnog), od 8. oktobra, prema kojima crnogorsko rukovodstvo snosi odgovornost za teško socijalno i ekonomsko stanje u Crnoj Gori i smatra ih osnovnim uzrokom buna i mitinga, što je skrenulo raspravu na „krivi” kolosjek.

SEBE POTVRDILI – CRNU GORU OJADILI

Pogrešnim scenarijem i usmjeravanjem toka tog skupštinskog zasjedanja nevješto su krpljene rupe krhkog crnogorskog „režimskog kotla“. Valjda su već bili uplašeni od furioznog Slobodana Miloševića i njegovih nacionalističkih trabanata koji su sve neodoljivije kucali i na njihova vrata. Nijesu mu smjeli čak ni ime spomenuti u negativnom kontekstu. A i među poslanicima je bilo mutanata, voljnih da „za sada” ne ulaze u neugodne polemike, mimikrijski se sporazumijevajući.
Scenario je pravljen po onoj narodnoj: I vuci siti i ovce na broju. Predsjednik parlamenta Velisav Vuksanović bio je, valjda, zadužen da sve procijeni i zaključi, a poslanici da aminuju i da se time završi prva, tako značajna tačka dnevnog reda.
I naredne tačke „odrađene” su po skraćenom postupku. Prvo su Radivoje Brajović i Lazar Đođić, od strane crnogorskoga vođstva, izmoljeni i ubijeđeni da povuku ostavke, ili – da im bude lakše – da se njihova ostavka ne uvaži nego da se i o „njihovom slučaju” odlučuje kako je predloženo u dnevnom redu – za svakog člana Predsjedništva, odnosno Vlade, s čime su se oni složili.
Zatim se pristupilo tajnom glasanju o povjerenju Predsjedništvu Crne Gore, posebno za svakog člana. Rezultati su pokazali da Skupština, većinskim brojem poslanika, daje povjerenje svim članovima Predsjedništva Republike. Ipak, s obzirom na ustaljenu praksu «monolitnosti» pri takvim glasanjima, taj rezultat ovog puta je ipak bio „ranjiv”. Naime, 50 poslanika, ili 34,2 posto, nije bilo voljno ni da da glasa o povjerenju članovima Predsjedništva.
Mnoge je začudilo što je Radivoje Brajović povukao ostavku, javno datu pred radnicima Željezare i javnošću, jer to, čini se, nije bilo primjereno sklopu njegove ličnosti, bez obzira što je prevaren od čelnika toga skupa. Trebalo je da i drugi članovi Predsjedništva Crne Gore i Predsjedništva CK SK daju ostavke i da se zakažu novi izbori! Tim prije što su dva predsjedništva prihvatila zahtjeve mitingaša od 7. i 8. oktobra i preuzeli svu krivicu za teško ekonomsko i socijalno stanje, solidarišući se sa zahtjevima mitingaša za kadrovskim smjenama. Nijesu imali odlučnosti ili hrabrosti da se uhvate u koštac sa velikosrpskim nacionalizmom i Miloševićem…
Tako su uspjeli da sebe potvrde, ali su zato Crnu Goru ojadili.

Poslanici – „po strani događaja”

Na zajedničkoj sjednici svih vijeća Skupštine, 13. januara 1989. godine, autor ove knjige, tada poslanik, rekao je: „U avgustu, septembru i oktobru prošle godine, a evo sada i u januaru, drže se mitinzi i zborovi gotovo čitave naše delegatske baze u Crnoj Gori. Pokrenuti su radnici, omladina, studenti, građani, jednom riječju cio narod, a mi, njihovi predstavnici, naša delegatska Skupština, nijesmo smatrali ni za potrebno ni da održimo makar jednu sjednicu Skupštine, da čujemo šta hoće i šta želi naša delegatska baza, da se upoznamo sa njihovim zahtjevima, da se usklade stavovi kako da se rješavaju nagomilani problemi, teškoće i zahtjevi te baze i dr. I umjesto toga, mi smo se često krili od te baze, bježali da nas građani ne vide, bili smo potpuno po strani događaja, čekali smo da naše rukovodstvo primi instrukcije odozgo, od birokratije, pa tek ako oni ocijene da treba nešto i da preduzmemo.” (Prema „Stenografskim bilješkama“ – sveska I, strana 16.)

Ostavka – dostojanstveno i odlučno

Nakon glasanja o povjerenju, premijer Vuko Vukadinović, vrsni intelektualac i čovjek, dostojanstveno je i neopozivo podnio ostavku svoje Vlade. Razlog je bio što 5, od 20 ministara nijesu dobili povjerenje Skupštine, dok je jedan broj njih bio na samoj ivici, ili sa mršavim prolazom. Vukadinović je mogao da popuni amputirani dio Vlade i da dalje funkcioniše, ali je on to odlučno odbio i časno podnio neopozivu ostavku. „Cijeneći okolnost sadašnju, buduće zadatke o kojima svi sasvim jasno govorimo da su složeni i teški, Izvršno vijeće je zaključilo da u takvim okolnostima ne može da vrši svoju funkciju i zato obavještava Skupštinu da podnosi neopozivu ostavku“, rekao je Vukadinović. Ostavka njegovog kabineta uznemirila je mnoge učesnike tog zasijedanja koji su, uzimajući riječ, zahtjevali da Skupština ne prihvati njegovu ostavku. Sve je bilo uzaludno. Mnogi su se od te ostavke pribojavali za sebe, svoju sudbinu ili sudbinu svojih porodica koja im postaje sve neizvjesnija. Vukadinović je, reklo bi se, više nego ostali funkcioneri shvatio izazov novoga vremena, neminovnost reformi i promjena u svim sferama života i rada. Vjerovao je da ostavka treba da bude doprinos „da se spasi što se spasit može”. Zato je i bio uvažen kao širokogrudi borac za demokratizaciju, za ljudska prava i slobode, čak i u tom ambijentu koji često nije bio pogodan za ljude takvog opredjeljenja. Djelovao je i ulivao nadu u bolje sjutra, uvijek strpljiv i tolerantan, blag, ali autoritativan. Ljudi su ga cijenili i voljeli zbog njegove energičnosti u radu i upornosti u savlađivanju teškoća. Računao je da bi hlađenjem tada usijanih glava i srpski nacionalizam i šovinizam malaksavali. „S obzirom da je Izvršno vijeće tražilo od Skupštine da se izjasni o povjerenju ono je prirodno i očekivalo da rezultati glasanja mogu da budu takvi kakvi su i bili, nepovoljni, prema tome u tom pogledu Izvršno vijeće nema nikakvog prigovora“ – rekao je na kraju Vukadinović. Demisioniranje Vukadinovićeve vlade sasvim je obezglavilo rukovodeću ekipu Crne Gore.

Uspon Momira Bulatovića

Ni u dotad iskazanim stavovima organa Univerziteta nešto nije bilo u redu, bolje reći škripalo je. Donošeni su magloviti stavovi i zahtjevi, što i pored mnoštva pisama i telegrama podrške, kao i vezivanja za srodne centre u Srbiji, nije urodilo plodom. Naprotiv, crnogorsko rukovodstvo je opet „potvrđeno” od svoje izborne baze. Stoga je to „sređeno” na sjednici Univerzitetske konferencije SK (9. novembra) iznuđenom ostavkom prof. dr Batrića Vulićevića na položaj predsjednika te Konferencije. Ispalo je da su on i njegovi bliži saradnici bili kočnica.

MEDIJSKA PODVALA

Prethodno je namješteno da se prof. Vulićeviću, preko «Omladinskog pokreta», nanese moralna ljaga, kako je on tobože rasipnički i koristoljubivo poslovao sa Institutom za tehnička istraživanja Univerziteta, čiji je bio direktor. Rečeno je da je to nanijelo i moralnu štetu partijskoj organizaciji Univerziteta, ali je napravljen „kompromis” tako da Vulićević “dobrovoljno” podnese ostavku, a da se ona ne dovodi u vezu sa eventualnom njegovom krivicom za slabo poslovanje Instituta.
Taj dogovor (čitaj: ucjena) uspio je i Univerzitetska konferencija SK je, sa jednim glasom protiv, usvojila ostavku prof. dr Vulićevića. Na toj konferenciji je rečeno „da je ostavkom Vulićevića učinjen moralni gest kojim se Univerzitetska konferencija SK oslobađa izvjesne hipoteke koja se osjećala u političkoj akciji Univerziteta”.
Na istoj sjednici je odlučeno da do isteka mandata dio poslova predsjednika i koordinaciju aktivnosti preuzme sekretar Predsjedništva Univerzitetske konferencije SK mr Momir Bulatović, inače dugogodišnji asistent na Ekonomskom fakultetu. A kako je već ranije odlučeno da su CK SK Crne Gore i organizacija SK Univerziteta paralelni i ravnopravni organi odlučivanja u SK Crne Gore, time su univerzitetska organizacija SK i Momir Bulatović dobili izuzetnu političku vlast.
Tako se Momir Bulatović popeo na drugu stepenicu vlasti u svom meteorskom usponu, prateći uspon (ali i volju) Slobodana Miloševića. Taj izbor, a potom „preuzimanje” ukupne vlasti u Crnoj Gori, i Bulatovićeva podanička uloga dovešće Crnu Goru u najveće poniženje, moralno i materijalno posrnuće, nezapamćeno u njenoj hiljadugodišnjoj istoriji.

OBMANJIVANJE JAVNOSTI

Konferencija SK Univerziteta usvojila je i «nove» stavove, gotovo bez i jedne primjedbe, ocjenivši ih kao materijal koji je, na najbolji mogući način sublimirao cjelinu rasprave u izbornoj bazi. Ocjene i stavovi su dati u sedam tačaka i predstavljaju sintetički izraz svega što su do tada ocijenjivale i zahtijevale brojne univerzitetske jedinice, uključujući i studente – stanare domova.
Te nove ocjene i stavovi Univerzitetske konferencije SK, ipak, ne polaze samo od ocjena i zahtjeva koji su se mogli čuti na oktobarskom mitingu, ili od onih od strane stanara domova, već se u njima konstatuje da se „uzroci kriznom stanju u društvu traže i pronalaze u dugogodišnjoj ekonomskoj praksi u Republici i Jugoslaviji”, što znači da se javljaju pretenzije šireg jugoslovenskog zamaha, koje treba prezentirati federalnom rukovodstvu.
Učesnici te sjednice su se složili da se njihove ocjene i stavovi, prema najvitalnijim pitanjima, radikalno razlikuju od onih ozvaničenih od strane CK SK Crne Gore, što je sušta neistina kojom se željela obmanuti javnost radi ostvarivanja drugih ciljeva. Upravo su i jedni i drugi stavovi bili na istoj liniji – da je SK idejni vođa izgradnje komunističkog društva, odnosno samoupravnog socijalizma, te da treba ostvariti reforme koje doprinose tome cilju. Takvih stavova i zaključaka usvajano je u jugoslovenskom društvu „na tovare“, na svim nivoima.

“SRBIJA JE UZ VAS!”

Bilo je evidentno i da su u susret održavanju te sjednice ostvarene široke veze sa srpskim univerzitetima koji su već bili u funkciji politike S. Miloševića i srpskog nacionalizma. Upućivani su, sada već sasvim otvoreno, stotine pisama i telegrama Univerzitetu Crne Gore, sa svih strana – od institucija i pojedinaca. Ostvarivane su veze sa centrima srpskog lobija i štaba S. Miloševića, koji je planirao da formira svoj vlastiti štab kojim će organizovati sjednicu CK SK Crne Gore, poput srpske Osme sjednice, kako bi na njoj pobijedili njemu privržene snage.

Organizovanje na Univerzitetu

Prema raspoloživoj, veoma oskudnoj dokumentaciji, prvi počeci organizovanog djelovanja na crnogorskom Univerzitetu, povodom prvih mitinga (avgust-oktobar) naziru se održavanjem zajedničke sjednice predsjedništava SK i SSO Univerziteta (10. oktobra 1988), dakle dva dana poslije dvodnevnog mitinga. Na toj sjednici podržani su zahtjevi stanara Studentskog doma „Rifat Burdžević Tršo“ u Titogradu, odnosno studenata iz doma „Braća Vučinić“ u Nikšiću. Podržavajući te zahtjeve dva predsjedništva predlažu svim studentima i radnim ljudima Univerziteta da kao svoje zajedničke stavove prihvate njihove stavove prema kojima „studenti ne traže nikakav specijalni tretman, već svoju sudbinu vezuju uz sudbinu radničke klase“. Nije poznato da li su studenti, stanari tih domova, prihvatili taj zahtjev kao sintetički izraz mnoštva njihovih zahtjeva koje su prva dva dana uputili rukovodstvu Crne Gore, poslije okončanja mitinga. Po svoj prilici jesu, jer je gore citirani stav bio daleko prikladniji od njihovih sijaset nedefinisanih zahtjeva. A vjerovatno je o tome stigla i direktiva iz štaba Miloševića koji je baš tih dana „izvođenje” povjeravao grupi asistenata i profesora Univerziteta. Podržavanjem zahtjeva mitinga i zahtjeva stanara studentskih domova, dva predsjedništva su negirala učešće studenata u organizovanju i izvođenju oktobarskog mitinga, iako su to stalno tvrdili i organizatori mitinga i srpska štampa. Pa ipak, najkontroverzniji dokumenat koji su usvojila dva predsjedništva sa Univerziteta bili su zahtjevi studenata i radnih ljudi članova SK Univerziteta „Veljko Vlahović“ u Titogradu. S pravom se valja zapitati kako to da ta dva organa, u ime svih članova SK Univerziteta, šalju pismo CK SK Crne Gore, bez konsultovanja svoje „izborne baze”? Kako to da Predsjedništvo SSO šalje pismeni zahtjev u ime članova SK Univerziteta? A sve to samo dva dana poslije mitinga? Kako nije dostupna dokumentacija o toku zasijedanja ta dva predsjedništva (njihovi pismeni stavovi i zahtjevi objavljeni u medijima u 22 tačke), postoji vjerovatnoća da su to na brzinu pisali i slali ljudi bliski Miloševićevom štabu i nacionalističkom lobiju, koristeći i to za brže slamanje Crne Gore i njenog rukovodstva. Tako sročeni zahtjevi studenata i radnih ljudi, članova SK, Univerziteta „Veljko Vlahović“ (13. oktobra) podmetnuti su kao kukavičije jaje CK SK Crne Gore da ih prihvati i sprovede na svojoj sjednici od 14. oktobra – dakle, za samo jedan dan, preskačući proceduru za njihovo usvajanje od članstva SK Univerziteta. Očito je trebalo stvoriti pometnju u ionako krhkom i neodlučnom CK-u, u kome je bilo puno mutanata i nacionalistički opredijeljenih članova. Takve osobe u redovima crnogorskog rukovodstva dobro je uočio i Miloševićev štab, pripremajući „Osmu sjednicu“ CK SK Crne Gore na kojoj će se definitivno obračunati sa tim „neistomišljenicima“.

Studenti i rektor štrajkuju glađu

Štrajk glađu studenata, stanara studentskih domova, iako nemio događaj, očito nije mogao bitnije ugroziti Crnu Goru i njeno rukovodstvo, i pored toga što se na čelu štrajkača našao prof. dr Miloš Radulović, tadašnji rektor Univerziteta, i što su ih iz Srbije hrabrili nacionalistički centri da izdrže do kraja. Štrajkači su sijasetom zahtjeva tražili da im crnogorsko rukovodstvo popravi materijalni položaj, što im je, uglavnom, ubrzo i udovoljeno. Kada su njihovi nalogodavci uvidjeli da „nešto nije u redu”, njihove su zahtjeve zamijenili novim – jednim jedinim: „Studenti ne traže nikakav specijalni tretman, već svoju sudbinu vezuju za sudbinu radničke klase“. Ispostavilo se, tako, da su u pravu bili oni koji su tvrdili da stanari studentskih domova ne štrajkuju zbog lošeg materijalnog položaja, već zbog „nečega drugog”.

Crnogorska „Osma sjednica”


Nakon što su nacionalističke snage na sjednici Univerzitetske konferencije SK (9. novembra) smijenile Batrića Vulićevića i za koordinatora (čitaj: predsjednika) postavili Momira Bulatovića, taj asistent sa Ekonomskog fakulteta dobio je „veliko ovlašćenje“ da sa CK SK Crne Gore i njegovim organima pregovara i ravnopravno donosi odluke.
Ubrzo su Predsjedništvo CK SK Crne Gore i Predsjedništvo Univerzitetskog komiteta SK održali zajedničku sjednicu (10. decembra 1988). Taj skup se može nazvati crnogorskom „Osmom sjednicom“, jer je ova sjednica, kao i “ona osma” u Srbiji, bila vrlo značajna za budućnost Crne Gore.

VERBALNA EKVILIBRISTIKA

Poslije uvodne riječi Vesne Karadžić-Perović riječ je dobio Momir Bulatović, koji je napao crnogorsko rukovodstvo da je nedemokratskim metodama glasanja potvrdilo sebe na tek minulim izborima, shodno zaključcima od 7. i 8. oktobra. Pri tome, Bulatović nije ni pomišljao na činjenicu da je on neuobičajenim metodom postavljen za koordinatora (predsjednika) UK SK, pribavivši sebi i funkciju sekretara i funkciju predsjednika tog važnog organa.
Veći dio Bulatovićevog govora prepun laskavih, patetičnih i za široke narodne mase prijemčivih formulacija, vjerovatno je rađen u radionicama u kojima su „kuvani” govori mitingaških lidera iz grupe Miroslava Šolevića. Bulatović je, potom, „pojasnio” te svoje tirade: „Drugo pitanje je zašto mi sve ovo vama govorimo? Što ste nam vi krivi, pa smo se okomili na vas?“, a onda bujica novih fraza: „Mi nemamo drugu zemlju osim Jugoslavije, nemamo bolju republiku osim Crne Gore, nemamo ni drugu partiju do ovaj Savez komunista, niti nam je za život dato neko drugo vrijeme“.
Lamentirao je, dakle, nad Jugoslavijom koju je, uz njegovu obilatu pomoć i podršku, razbio srpski nacionalizam, pokrećući krvavo nacionalističko kolo. Lamentira on i nad Crnom Gorom koju će, poniženu i posrnulu, potom, nastojati da priključi Srbiji, kao njen 13. region. Lamentira i nad Savezom komunista kojega će se ubrzo odreći, samo da obezbijedi kontinuitet svoje i vladavine svojih istomišljenika, dodvoravajući se Miloševiću i njegovim nacionalističkim falangama.
No, ni poslije svih tih riječi Bulatoviću nije smetalo da ubrzo, tajno i uz pomoć nacionalista Slobodana Miloševića, organizuje narodni prevrat u Crnoj Gori, kojim će podmuklo rastjerati sve neistomišljenike i propagandnom halabukom i sijanjem straha nametnuti se narodu, zajedno sa svojim nacionalističkim klanom.

NERAVNOPRAVAN DIJALOG

Na sjednici dva predsjedništva koju nazvasmo crnogorskom „Osmom sjednicom”, a koju je najšira javnost pratila posredstvom malih ekrana, vođen je, inače, neravnopravan dijalog. Članovi Predsjedništva UK SK bili su „napadačka” strana, u daleko lagodnijoj poziciji u odnosu na suprotnu, „grešničku” stranu. Akademci su svim raspoloživim sredstvima otvorili nepoštednu vatru na republičko partijsko rukovodstvo, a sebe nudili kao nepogrješive spasitelje. Uz Bulatovića, isticali su se dr Dragan Radonjić, akademik Mirčeta Đurović, predsjednik CANU, te prof. dr Milinko Šaranović i prof. dr Miloš Radulović, bivši i aktuelni rektori Univerziteta.
I veći dio javnosti bio je uz „ustanike”, jer su tada, tako reći, svekolika Partija i čaršija bile uz Slobodana Miloševića, dajući mu apsolutnu i nepodijeljenu podršku. Tu je bila i brojna “peta kolona” Crne Gore, kao i većinski dijelovi crnogorske „dijaspore“ u Srbiji. A ako tome dodamo defetizam, neodlučnost i kolebljivost u redovima partijskog i državnog rukovodstva Crne Gore, onda je, zaista, ishod te sjednice bio trijumf Miloševića. Ubrzo će mu se prikloniti najveći dio crnogorskog naroda. Snage koje u tom periodu zastupaju temeljne interese Crne Gore bile su sve manje i sve više ostajale bez „manevarskog prostora”.
Mada je i Predsjedništvu CK SK Crne Gore bilo olakšavajuća okolnost to što je Predsjedništvo CK SKJ (dan ranije) donijelo zaključak da događaji u Crnoj Gori znače “pokušaj srpskog nacionalizma da ugrozi ustavni poredak Crne Gore”, niko od članova tog Predsjedništva nije ni pomenuo taj zaključak, iako su mnogi među njima znali da je najviši savezni partijski organ bio – u pravu.

MILOŠEVIĆ NIŽE POBJEDE

Pokušaj Vidoja Žarkovića da, u takvom ambijentu, zastupa svoje principijelne stavove, ostao je samo glas vapijućeg u pustinji. Možda se Žarković toga trenutka prisjetio one svoje posjete Miloševiću kada mu je, zajedno sa Markom Orlandićem, čestitao uspon na Osmoj sjednici CK SK Srbije, koja je tada kucala i na njihova vrata, kao što će ubrzo zakucati i na vrata Vojvodine i Kosova – ukidanjem njihove autonomije – a onda i na vrata ostalih republika.
Prof. dr Miljan Radović je, na kraju, predložio da zajednička radna grupa, u sastavu Rasem Alihodžić i Momir Bulatović iz Predsjedništva UK SK, te Vesna Karadžić i Ilija Despotović iz Predsjedništva CK SK, sačini stavove i nakon usvajanja pošalju ih CK-u.
U decembru će biti održana 18. sjednica CK SK CG, nakon koje će tadašnji crnogorski kadrovi biti rastjerani skorim „januarskim događajima”.

Lavine kritike

Grešaka i slabosti u Crnoj Gori bilo je na pretek i one su javno isticane i u Savezu komunista. Štoviše, kao da tada i nije bilo društva koje je samo sebe više kritikovao od jugoslovenskog. Svi govori i referati, svi izvještaji, svi radni materijali, sva obrazloženja, svi mediji, sve knjige itd, na svim nivoima, vrvili su o manama, greškama i slabostima postojećeg „socijalističkog samoupravnog društva”. Jednako su javno kritikovani i nosioci tih slabosti, tako da ih nije trebalo izmišljati. Naravno, i crnogorska rukovodstva su javno iznosila greške u svom radu, pa su to mitingaši i njihove vođe ne samo dobro iskoristili u borbi za ostvarivanje svojih nauma, već uveliko „dosoljavali”.

I dalje na pogrešnom putu

Predsjedništvo CK SKJ, na vanrednoj sjednici od 8. novembra, konstatuje da su „nacionalističke snage, zloupotrebljavajući gostoprimstvo crnogorskog naroda i djelujući sa platforme srpskog nacionalizma, pomoću miltantnih grupa, željeli da iskoriste protestni skup u Titogradu radi smjene rukovodstva Crne Gore i da ugroze njen ustavni poredak“. U vezi sa navedenom konstatacijom, usaglašenom među najvišim organima Jugoslavije, Skupština Srbije zatražila je odgovor od Skupštine Crne Gore, ističući da su ocjene CK SKJ neprihvatljive, odbacujući sve tvrdnje i insinuacije koje se pripisuju Srbiji u vezi sa događajima u Crnoj Gori, početkom oktobra 1988. godine. Istovremeno, Skupština Srbije zahtijeva od Skupštine Crne Gore da se izjasni o tome. Nažalost, Skupština Crne Gore, na zajedničkoj sjednici svih vijeća (21. novembra), u najsudbonosnijim danima za Crnu Goru, kada se nacionalistička Srbija sprema za juriš na nju, usvaja sljedeći stav: „Skupština Crne Gore kategorički tvrdi da ni u jednom njenom dokumentu, kao ni u dokumentima bilo kog republičkog, državnog i političkog organa, odnosno u istupanjima pojedinaca u ime organa, nijesu sadržane ocjene da je u SR Srbiji i njenom rukovodstvu prisutna namjera da se destabilizuje politička situacija u Crnoj Gori, smijeni crnogorsko rukovodstvo, negira postajanje crnogorske nacije, u kom cilju se navodno organizuju i šalju u Crnu Goru miltantne grupe, kao što se ističe u pismu SR Srbije“. Takvim odgovorom Skupština Crne Gore je sebi i Crnoj Gori, i federalnim organima, u potpunosti „vezala ruke” za bilo kakvu pomoć u novonastaloj situaciji i široko otvorila vrata srpskom nacionalizmu za otvoreno djelovanje protivu Crne Gore i njenih kadrova. Ostalo je nerazjašnjeno zašto su poslanici crnogorske Skupštine sa takvom lakoćom prepustili Crnu Goru srpskom nacionalizmu. Je li u noj i u njenom vođstvu bilo baš toliko puno nevjernih Toma, odnosno “pete kolone”, koja je iznutra razjedala njeno tkivo, ili su baš svi toliko bili nesvjesni intencija tih zbivanja? Kao da je malo kome padalo na pamet kako je i zašto Crna Gora urnisana 1918. godine… Ili su sve te „političare“ ophrvali defetizam i kukavičluk?

Samo da vi odete

O laskavoj „iskrenosti” Bulatovića govori i ovaj njegov tadašnji iskaz: „Za većinu ljudi od kojih tražimo ostavke veže me dugogodišnja kolegijalna saradnja, profesionalni respekt, a u pojedinim slučajevima i duboko prijateljstvo. Ukoliko oni budu ponovo izabrani nakon demokratske procedure za koju se zalažemo, u meni će lično imati, što kaže narod, vjernog slugu pred čadorom“. Da bi odmah zatim dodao: „Za početak imamo dovoljno volje! Zahtjev je da svoju sudbinu uzimamo u sopstvene ruke. Potrebno je još samo da vi napustite političku scenu!“ Tako je Bulatović svojim „prijateljima“, sa kojima ga „vezuje duboko prijateljstvo” održao čas iz demokratske izborne procedure koju će on, potom, više od 12 godina, vješto izigravati.


Od Arsenija III do Pavla


Decembra 1990. godine – dakle 300 godina od seobe Srbalja pod Arsenijem III Crnojevićem, na čelo Srpske crkve dolazi patrijarh Pavle, prije toga episkop žički. Svoj život provodio je decenijama na „kosovskom razbojištu, služeći i stradajući, sa svojim napaćenim narodom“. Sve do ustoličenja za srpskog patrijarha, Pavle je – prema izvorima SPC – napisao „mnošvo informacija nadležnim organima Srbije i Jugoslavije o stradanjima srpskog stanovništva na Kosovu”. Takođe je redigovao i pisao govore tadašnjim, ilegalanim i legalnim, srpskim nacionalistima na Kosovu, pod vođstvom Miroslava Šolevića. A da li je poslije njegovog ustoličenja za patrijarha srpskog došlo do nove seobe (egzodusa) Srba sa Kosova, krajem potonje dekade 20. stoljeća (po istom ili sličnom scenariju kao i u slučaju seobe pod vođstvom Arsenija III) ostaje istoričarima da o tome daju riječ.

PROSLAVA PORAZA

No, kada je (u posljednjoj dekadi 20. vijeka, zbog eskalacije albanskog nacionalizma) došlo do žestokog vojnog i policijskog napada srpskih snaga na Kosovo, nastupio je najveći egzodus (albanskog življa) zabilježen u Evropi poslije II svjetskog rata. Tom prilikom su se Miloševićevi eskadroni smrti pogromaški odnijeli prema albanskom stanovništvu, ubijajući ih i rušeći njihove domove, uz učešće tamošnjeg srpskog i crnogorskog starosjedelačkog stanovništva. No, nakon samo nekoliko dana poslije upada međunarodnih vojnih snaga, pod njihovim okriljem obavljeno je vraćanje najvećeg dijela izbjeglog albanskog stanovništva koje je, potom, palilo i rušilo sve što je srpsko, njihove domove i spomenike kulture.
I tako, kao i u vrijeme patrijarha Crnojevića, Srbi na Kosovu nijesu smjeli da čekaju osvetničko albansko stanovništvo. Desila se novna seoba Srba i drugih nealbanaca sa Kosova, po mnogo čemu slična seobi pod Arsenijem III.
U prvoj polovini 1989. “gromko” je slavljena 600 godišnjica (izgubljene!) bitke na Kosovu, a 1990. „svo srpstvo” je proslavilo „seobu“, bolje reći poraz Srba sa Kosova pod Arsenijem III. Ostaje da se vidi hoće li i buduće generacije Srba slaviti svoje egzoduse, pa i onaj s kraja 20. stoljeća.

OPET ISTA MATRICA

Krajem decembra 1988. godine održana je 18. sjednica CK SK Crne Gore, posvećena izvještaju o sprovođenju zadataka sa 17. sjednice CK, održane 14. i 15. oktobra; razmatran je i izvještaj sa zajedničke sjednice dva predsjedništva, održane 10. decembra. Ni tada ništa novo – sve po istoj matrici. Još uvijek niko nije htio, ili želio da se upušta u razmatranje stvarnih razloga burnih događaja, koji su potresali Crnu Goru i prijetili da se pretvore u dramatičnu završnicu.
Svi učesnici tih sjednica, sa obje „strane”, složili su se da je uzrok buna ekonomsko-socijalne prirode, iako se već znalo da je od strane Instituta za ekonomska istraživanja Univerziteta Crne Gore – crnogorska statistika krivotvorena od kraja 70-tih i da je Federacija godinama od nje (naše Statistike) dobijala samo neke, reducirane podatke. U njima je Crna Gora prikazivana siromašnijom nego što je bila. Iz tih podataka su se izvlačili svi parametri razvoja Crne Gore, u odnosu na Federaciju, na osnovu kojih je dobijala velike sume novca – kao privredno nedovoljno razvijeno područje.
Iako su te malverzacije bile dobro poznate univerzitetskim „ustanicima”, oni su „podatke“ obilato koristili za prikazivanje Crne Gore kao najsiromašnijeg područja, optužujući rukovodstvo Crne Gore da su upravo oni Republiku doveli u takvo stanje. A cijela je Jugoslavija već bila zapala u teške ekonomsko-socijalne probleme i duboku krizu; naravno – i Crna Gora. To se ne može poreći.
No, paralelno su te dramatične bune potresale i Vojvodinu, dakle znatno bogatije područje od Crne Gore, ali te bune nijesu kvalifikovane kao ekonomsko-socijalne. Ni bune na Kosovu, takođe, nijesu bile ekonomsko-socijalne prirode, iako je Kosovo bilo znatno siromašnije i od Crne Gore.
Kako je to, onda, Crna Gora bila najugroženija i najsiromašnija u SFRJ? A, navodno, radnici KAT-a, „Dakića“, Željezare… najgladniji od svih radnika u SFRJ? Naravno da nijesu! A, znali su to i sami radnici koji će tek kasnije doseći socijalno dno!
Ni crnogorski studenti nijesu bili gladniji, internatski nezbrinutiji, niti im je standard bio niži od onih u drugim republikama i pokrajinama. Naprotiv!

MJERA – POSLUŠNOST MILOŠEVIĆU

Da li su kadrovi Crne Gore bili neškolovaniji, neobrazovaniji i nestručniji od onih iz drugih Republika? Sigurno ne. Naprotiv, crnogorski kadrovi su bili i školovaniji i obrazovaniji i stručniji od prosjeka u SFRJ, čak i više od toga. Kadrovi iz Crne Gore su se „probijali” svojim radom, umijećem i stručnošću – na mnoga visoka mjesta širom Jugoslavije i uvijek su rado prihvatani u tim sredinama. Ili, da podsjetimo, preko 36 odsto vojnih rukovodilaca NOV Jugoslavije činili su kadrovi Crne Gore, i to na najistaknutijim mjestima, iako je Crna Gora činila jedva dva posto jugoslovenskog stanovništva.
Ako su navedene tvrdnje tačne, a jesu, zašto su vođe „ustanika” tražili njihovo uklanjanje? Zašto je relativno veliki broj tih kadrova morao da ode pod pritiskom? Ili: kako to da su najbolji i najpametniji bili u tim trenucima oni na Univerzitetu, a najgori oni koje je upravo taj Univerzitet “davao” Crnoj Gori? Nešto nije u redu…
Ostaje nejasno najvažnije: zašto se tadašnji politički vrh temeljnije ne pozabavi pitanjem uzroka buna u Crnoj Gori? Postavimo i pitanje: da su kojim slučajem Veselin Đuranović, Vidoje Žarković, Marko Orlandić i hiljade drugih rukovodećih ljudi koji su otjerani sa posla od „ustanika” pognuli glavu pred Miloševićem i njegovim štabom, da su mu bili „vjerni” i bezrezervno privrženi, da su se priključili tim nacionalistima, da li bi „ustanici” tražili njihovu smjenu? Sigurno – ne!

STRAH ILI AMBICIJE?

A da se „ustaničko” rukovodstvo, u toku i poslije 9. i 10. januara 1989. – sa Momirom Bulatovićem na čelu – deklarisalo protivu srpskog nacionalizma i šovinizma, bilo bi „pregaženo” od ekstremnih „ustanika” iz sopstvenih redova. Sjetimo se samo kada Bulatović u Hagu nije glasao kao i Slobodan Milošević – jedva je živu glavu iznio, pa je nakon nekoliko dana povukao svoj glas.

Počinju ostavke

Osamnaesta sjednica CK CK CG protekla je u nemuštom odmjeravanju snaga. Ono oko čega se svi učesnici slagali jeste da su mitinzi uzrokovani ekonomsko-socijalnim nevoljama i teškim stanjem u kojemu se našla Crna Gora, kao i da su rukovodstva Crne Gore glavni krivci za to. Jedino je bilo neslaganja oko toga da li rukovodstva treba da idu, ili ne. Na toj sjednici je i Ljubiša Stanković rukovodstvu poručio „da nijesu u stanju da izbave Crnu Goru iz teškoća u koje su je oni doveli i da treba bezuslovno da daju svoje ostavke“. Inače, poduži referat Sava Šekarića na toj sjednici bio je i stereotipan i dosadan; ne daje nikakve nade u poboljšanje stanja. (Osim toga, informacije Predsjedništva CK i Predsjedništva Crne Gore o protestnim mitinzima u Titogradu i Nikšiću, kao i na drugim skupovima u Crnoj Gori, u mnogim organizacijama SK izazvale su negativne komentare i osporavanja.) Na kraju Sjednice prihvaćene su ostavke 15 članova CK, među kojima je bio i predsjednik CANU, akademik Mirčeta Đurović. U grupi „odlazećih” su se nalazili i predsjednici OK SK Titograda i OK SK Nikšića – Borivoje Drakić i Dušan Pеrunović, te general u pеnziji Vasilije Bošković. Niko kao da nije želio da se zapita: zašto, stvarno, ti ljudi moraju tako pokunjeno da odu.

I Čarnojević – „sramno i neviteški”

Prema enciklopedijskim izvorima patrijarh Arsenije III Crnojević je 1690. godine odveo 70-80 hiljada Srba i drugih pravoslavaca u Austriju, a prema izvorima SPC to je više od jedne trećine tadašnjeg srpskog stanovništva. Crnojević je tada – kako piše „Glas Crkve“ (4/90) – „sramno i neviteški poveo Srbe u veliko izbjeglištvo na teritoriju Austrije i na taj način je izbjegavao sigurnu smrtnu kaznu zbog veleizdaje i narušavanja lika pravoslavnog duhovnika”… „I od tog vremena se u te, nekada centralne predjele Srbije, uklinjavaju muhamedanski Arnauti, što i danas leži u osnovi opasnog stanja na Kosovu“. Poslije te “velike seobe”, kada je stradala gotovo trećina svih Srba, srpski narod se našao u dvije države – kao podanik katoličke Austrije i muhamedanske Turske. Ali, nesreća je bila u tome što Srbi ni tada nijesu razumjeli težinu svoga položaja, pa je „ista greška“ ponovljena 1736. kada je drugi patrijarh vodio Srbe u „drugu seobu“.