ALEKSANDAR BERKULJAN – RARITETNE FOTOGRAFSKE TEHNIKE
U FONDU MUZEJA KRALJA NIKOLE NA CETINJU
UVOD
Početak XIX vijeka, period koji je za mnoge evropske zemlje i narode značio prekretnicu u mnogo čemu, Crnu Gora je dočekala u tradicionalnoj izolaciji, kulturnoj čamotinji i borbi za golu egzistenciju. Tek tada javljaju se prve osnovne škole kao pokušaj da kolektivna svijest dobije svoje institucionalno utemeljenje i okvir, kako bi opšti kulturni i tehničko-tehnološki dometi i spoznaje, kao civilizacijske tekovine, postali dio lokalne svakodnevice, makar na nivou nagovještaja želje da se živi drugačije i da se svijet i mjesto Crne Gore u njemu počnu sagledavati van uskog horizonta crnogorskih brda.
Značajne pomake u tom smislu napravio je vladika Rade, čovjek koji je svojim ukupnim djelom radikalno oblikovao naš istorijski lik, postajući svojevrstan simbol i reper u vremenu o kome još uvijek ima mnogo toga da se kaže.
Taj isti Rade je bio, pored ostalog, i prvi čovjek u Crnoj Gori koji se zainteresovao za jedno novo sredstvo kojim se mogao zabilježiti trenutak, ali na bitno drugačiji način od onog koji su omogućavali pero i mastilo na koje je bio navikao. Naime, već 1800. počinju da se na konkretan način realizuju tehnike i tehnologije optičkog zapisa. Proces sazrijevanja ideje o tome trajao je dugo, još od pojave prve mračne komore (camera obscura) u srednjem vijeku, preko njenih savršenijih verzija iz 16. i 17. vijeka, koje su i slikari često koristili da bi siluete figura vjerodostojno prenijeli na platno. Profesor J.Šulce (J.Shultze) 1727. godine slučajnim postupkom dobija prvu fotoosjetljivu smjesu na bazi srebro-nitrata, a 1800. Tomas Vedžvud (Thomas Wedgwood) pravi prve “heliografije”, “sunčane slike”, prostim izlaganjem sunčevoj svjetlosti komada kože potopljene u srebro-nitrat na koju bi prethodno bio položen neki predmet, čiji bi obrisi nakon eksponaže ostali zabilježeni kao svijetla sjenka na tamnoj podlozi. Takav rudimentarni postupak, kojim se dobijao nestabilni optički zapis, lako razgradljiv na dnevnoj svjetlosti, usavršio je 1816. godine Nikifor Nips (Nicephore Niepce), kombinovanjem kamere obskure sa fotoosjetljivim papirom (prototip budućeg foto-aparata). On 1825-26. dobija i prvi permanentni snimak. Radikalan napredak u tom smislu slijedi ubrzo, radom Henrija Fox Talbota (Непгу Fox Talbot), koji 1834. pravi permanentne negative na transparentnom papiru potopljenom u srebro-hlorid fiksiran rastvorom kuhinjske soli. On je utemeljio standardni postupak dobijanja pozitiva u više primjeraka, time što bi negativ polagao na druge folije i izlagao svjetlosti. Ovakvom metodom su napravljene prve kontakt kopije. Proces je po Talbotu popularno nazivan “talbotipija”, mada je 1840-41. patentiran pod nazivom kalotip (calotype). Fotografije dobijene na ovaj način su bile dosta grube, zbog lošeg nosećeg medija, tj. papira čija se tekstura prenosila nа pozitiv zajedno sa sjenkama negativa. Međutim, s druge strane, bile su dostupne i relativno jeftine. Talbotov direktni konkurent, francuz Luj Dager (Louis-Jacques-Mande Daguerre) patentira 1839. godine svoj originalni postupak dobijanja fotografije izuzetne oštrine i kvaliteta na bakarnoj ploči, presvučenoj galvanizovanim srebrom i slojem srebro-jodida. Razvijanje je vršeno na vrućoj pari žive. lako je ovako dobijen optički zapis bio i po današnjim kriterijumima vrlo kvalitetan, ipak je imao nekoliko bitnih manjkavosti: fotografija se dobijala direktnom eksponažom ploče i nije se mogla reprodukovati u više primjeraka; zbog sjajne metalne površine (slične ogledalu) na kojoj se generisala, slika se mogla gledati samo pod određenim uglom; postupak je bio skup i izuzetno otrovan zbog živinih isparenja; površina foto-sloja je bila osjetljiva na dodir. Ovakvi snimci su često i ručno kolorisani. Međutim, bez obzira na početnu euforiju i činjenicu da je autorska prava od Dagera otkupila država Francuska, proces je zbog navedenih problema bio potisnut u drugi plan, ali nikada u potpunosti, jer па sličnoj osnovi, šezdesetih godina dvadesetog vijeka, nastaje polaroid tehnologija instant fotografije.
Probleme oko nosećeg medija riješio je Frederik Skot Arčer (Frederick Scott Archer) 1851. godine, nanošenjem kolodijumskog rastvora za negativ na staklenu ploču. Metod je objavljen, ali nije patentiran. Imao je i jednu manjkavost. Radilo se o činjenici da je kolodijumski sloj morao biti vlažan da bi se snimanje moglo obaviti. Takozvani “suvi” kolodijumski postupak uvodi 1871. godine britanski ljekar Ričard Lič Medoks (Richard Leach Maddox), čime je tehnologija izrade kvalitetnih fotografija praktično zaokružena.
Dagerotipija (stari inv.br 73)
Adolf Disderi (Adolphe Disderi) 1854. godine uvodi u upotrebu prvu fotografiju formata vizit karte (carte-de-visite), izuzetno popularnu komercijalni stereoskopski slajdovi i tokom cijele naredne decenije, a 1855. javljaju se prvi fotografije, kao i optičke naprave za njihovo korišćenje (stereoptikoni, stereografi…). Od te godine, pa sve do 1857. sve više su u upotrebi prvi pozitivi na staklu dobijeni direktnim, a ne kontakt postupkom (ambrotipije) i pozitivi dobijeni na metalnoj ploči (ferotipije). Škotski hemičar Džejms Klerk Maksvel (James Clerk- Maxwell) prezentira 1861. godine prvu kompozitnu kolor tehniku, zasnovanu na tri snimka istog objekta dobijena kroz tri različita filtera (crveni, plavi i zeleni), reprodukovana potom na isti način preko trobojnog projektora, čime su udareni temelji kolor separaciji (RGB) i postupcima koje su još uvijek u širokoj upotrebi. Ovu tehniku je krajem XIX i početkom XX vijeka doveo do perfekcije ruski hemičar i fotograf Sergej Mihajlović Prokudin Gorski. Njegovi snimci po kvalitetu ne odudaraju mnogo od današnjih, a po tematici predstavljaju dragocjen izvor informacija. Godine 1878. počinju se komercijalno proizvoditi fotoploče za takozvani “suvi kolodijumski postupak”, a dvije godine potom Džordž Istmen (George Eastman) osniva kompaniju za proizvodnju fotomaterijala. On će 1899. uvođenjem novih standarda, kao što su rolo film i poznate Kodak kamere započeti revoluciju u primjeni fotografskih tehnika. Početkom XX vijeka, preciznije 1906. godine počinje da se proizvodi panhromatski film za kvalitetne crno-bijele fotografije i kolor separacije, a 1907. braća Limijer (Lumiere) patentiraju prvi komercijalni kolor film i takozvane “autohrom” kolor foto ploče… Od vladike Rada na dalje, mnogo se toga promijenilo i u Crnoj Gori. Čak je vladičin lik ostao utisnut na jednoj od ploča (ili folija) koje je u Beču snimio srpski fotograf Anastas Jovanović. U publikacijama se govori o dagerotipiji, ali s obzirom na činjenicu da je Anastas Jovanović radio i montaže Njegoševog lika, bliža je pretpostavka da je koristio “calotype” tehniku Henrija Foks Talbota, jer se u to vrijeme jedino njenom primjenom moglo izvesti kopiranje ili montiranje. Na to ukazuje u dosta grub snimak, tipičan za Talbotov postupak. Dagerovim metodom se, kao što je rečeno, uvijek i jedino dobijao perfektan, ali unikatni zapis.
M. Vlahović. ađutant knjaza Nikole
(albuminska fotografija formata vizit karte)
Vremenom je interesovanje za fotografiju raslo i u lokalnim okvirima, a sve češće su fotografi iz inostranstva pozivani da prave serije dokumentarnih snimaka za svečarske ili druge potrebe vladajuće kuće Petrović Njegoš. Tako je godinama i decenijama nastajalo jezgro današnje zbirke fotografija i drugog srodnog materijala (oko 15000 jedinica) kojim raspolaže Muzej kralja Nikole. Poseban doprinos formiranju zbirke je dala Ksenija Petrović, zahvaljujući čijem entuzijazmu su nastale i očuvane mnoge fotografije značajne ne samo po sadržaju ili umjetničkim kvalitetima, već i po primijenjenim tehnikama, starim i raritetnim, o kojima će ovdje biti više riječi.
DAGEROTIPIJA
Naići na dagerotipiju danas, i to još u Crnoj Gori, predstavlja istinsku rijetkost. Jedini primjerak takve fotografije koji imamo, nalazio se u zbirci reprodukcija fonda Muzeja kralja Nikole i do sada nije bio ni prepoznat niti obrađen na pravi način.
Radi se o uokvirenoj, glatkoj metalnoj ploči pod staklom, formata 10,5 х 12,5 cm (unutrašnji promjer rama je 7,4 х 9,3 cm), sa tipičnim karakteristikama Dagerove tehnike. Na ploči se, pod određenim uglom i u refleksu, vide braonkasti obrisi djevojčice u stojećem stavu. Figura je okrenuta na desno i drži šešir u ruci. Snimak i pod uveličanjem daje veoma jasne detalje, mada su vidna oštećenja foto sloja u vidu svijetlih fleka, kao i na mjestima sa desne i lijeve strane, gdje se ram “oslanja” na površinu ploče. Ram je metalni, pozlaćen. Ploča je sa zadnje strane podlijepljena zaštitnim kartonom braon boje (simulacija teksture kože), na koji su prikačeni oslonac i alkica.
ALBUMINSKA FOTOGRAFIJA
Albuminska ili jajčana fotografija nastaje oko 1850. i bila je u upotrebi kao jedna od dominantnih tehnika reprodukovanja sve do 1890, kada je potiskuju kolodijumska, želatinska i druge, naprednije tehnike. Zasnivala se na upotrebi bjelanca kao medijuma pomiješanog sa amonijum hloridom.
Takvom smjesom bi se presvlačio papir (karton), kao nosač i potom pustio da se osuši. Prije upotrebe, papir bi se potapao u rastvor srebronitrata, što je stvaralo fotoosjetljivo jedinjenje srebrohlorida u albuminskom sloju. Za albuminske fotografije karakterističan je topao, skoro zlatni tonalitet, koji ima tendenciju da žuti tokom vremena.
Konačan broj ovakvih fotografija u našem fondu nije poznat, jer je do sada klasičnu obradu prošlo nešto više od 5000 jedinica, dakle trećina ukupnog broja. Sumarnim uvidom se ipak može izvesti jedna konstatacija, a to je da su lokalni i drugi fotografi, čije smo radove imali priliku da vidimo, pomenutu tehniku koristili uglavnom za vizit karte i izradu fotografija kabinet formata.
Knjažević Mirko (albuminska fotografija
kabinet formata, autora A. Jelaske)
STEREOSKOPSKI SLAJDOVI I FOTOGRAFIJE
Reprodukovanje ne samo slike, već i treće dimenzije, tj. prostora, je bila jedna od ideja koja je preokupirala generacije fotografa i stručnjaka raznih profila. Već 1855. godine razrađena je tehnika stereoskopskog snimanja i reprodukovanja snimljenog materijala, koja se zasnivala na onom istom principu koji dozvoljava da vidimo stvari u prostoru. Fotoaparati sa dva objektiva imali su funkciju očiju
koje konstatuju poziciju predmeta u prostoru pod različitim uglovima. I upravo ta razlika uglova je bila osnova za razvoj ove tehnike koja do današnjeg dana nije pretrpjela bitnije promjene.
Naš fond raspolaže sa 130 stereoskopskih crno-bijelih i sepia dijapozitiva, rađenih kolodijumskom
kontakt tehnikom (negativ-pozitiv). Tretiraju razne teme iz Crne Gore i inostranstva.
Format dijapozitiva je 10,5 х 4,5 cm. Relativno dobro su očuvani zahvaljujući specijalno rađenim
drvenim kutijama u koje su smješteni.
Što se tiče stereoskopskih fotografija, rađene su uglavnom u dva formata: 15,5 х 8 i 17,5 х 9 cm.
Očuvana su 63 primjerka pozitiva i 194 celuloidna negativa.
Takođe su dobro očuvane binokularne, t.j. stereoskopske naprave za pregled slajdova i fotografija
(gliphoscope, verascope…).
KARBONSKA FOTOGRAFIJA
“Karbonska” ili ugljena fotografija (carbon printing) je bila jedna od popularnih tehnika umnožavanja snimaka, koju je ser Džozef Vilson Svon (Sir Joseph Wilson Swan) patentirao 15. aprila 1864. godine Zasnivala se na korišćenju papira kao nosača, potapanog u fotoosjetljivi želatin u kojem bi prethodno bio rastvoren neki mineralni pigment, najčešće ugljeni prah (po tome proces i dobija naziv). Zavisno od vrste pigmenta, mogle su se dobiti mat kopije u nijansama od braon, sepije do plave, indiga, sive i crne. Zbog postojanosti, ova tehnika je korišćena i za pravljenje reprodukcija za publikacije.
Stereoskopska fotografija
Pored izvjesnog broja reprodukcija rađenih na ovaj način, uzetih vjerovatno iz publikacija s kraja XIX i početka XX vijeka (vode se kao jedinice zbirke reprodukcija), posjedujemo i dva unikatna primjerka na kojima je prikazan lik princeze Ksenije. Fotosi su formata 45,5 х 36,5 cm, podlijepljeni na kartonskom paspartuu sive boje, veličine 50 х 42 cm. Lik je reprodukovan u sepija-oranž i indigoplavoj gami. Oba snimka su naknadno retuširana i dotjerivana, kako je to inače u periodu o kojem je riječ bilo uobičajeno, s namjerom da se “izoštre” mutni segmenti i konačnom proizvodu da pečat autorske originalnosti umjetničkog djela. Oba snimka su signirana “Thiele” sa donje desne strane.
Stereoskopski dijapozitiv
FEROTIPIJA (FERROTYPE)
Prve kolodijumske pozitive na metalnom nosaču napravio je francuski fotograf Adolf Aleksander Marten (Adolphe Alexandre Martin) 1853. godine sa namjerom da omogući lakši prenos slike na štamparski kliše, koji se tada radio ručno (graviran je). Sličan postupak je 1856. godine patentirao američki hemičar Hamilton Smit (Hamilton Smith) pod nazivom “melanotipija”. Metod je praktično počeo da primjenjuje Smitov student Piter Nif (Peter Neff) pod nazivom “ferotipija”, jer je kao osnovu koristio tanku čeličnu foliju. Fotografije dobijene na ovaj način su bile veoma jeftine i popularne. U našoj zbirci ih ima samo dvije, snimljene 1904. godine. Na jednoj se vidi princeza Natalija u društvu princa Petra i doktora Matanovića, a na drugoj princ Mirko u društvu nepoznate muške osobe. Obije ferotipije su uramljene kartonom i nepravilnog su oblika, veličine 6,5 х 9,5 cm bez rama, a sa ramom 10 х 12 cm. Na njima su primjetna velika oštećenja, kako na frontalnom dijelu tako i na pozadini, zbog rđanja čelične folije i degradacije kolodijumskog sloja. Kod oba primjerka zaštitno staklo je slomljeno.
Primjerci ferotipija
KOLORISANI KONTAKT DIJAPOZITIVI I FOTO RETUŠ
Jedna od podvarijanti u izradi dijapozitiva i fotografija sastojala se u naknadnom bojanju snimka mineralnim ili drugim pigmentima, kako bi se, makar vještački, nadoknadio nedostatak pravog kolora.
Kolorisana fotografija (autor Comerio Luca 1910.)
U fondu Muzeja kralja Nikole nalaze se ukupno 84 kolodijumska dijapozitiva ove vrste dobijena kontakt postupkom (negativ – pozitiv), veličine 8,5 х 8,5 cm i manji broj na sličan način retuširanih crno-bijelih
fotografija. Tematika koju tretiraju je uglavnom vezana za crnogorski pejzaž i svakodnevicu. Znalački su i efektno kolorisani. Očuvani su do te mjere da fotografski i bojeni sloj još uvijek izgledaju svježe, bez patine, granulacije ili oštećenja bilo koje vrste.
AUTOHROMI
Posebno mjesto u ovoj zbirci, svakako, zauzimaju primjerci prve “prave” kolor fotografije, dijapozitivi rađeni tehnikom braće Limijer iz 1907. godine. Autohrom je predstavljao kvalitativni pomak u svakom pogledu i ingeniozno riješenje koje u suštini nije bilo zahtjevnije niti skuplje od obične crno-bijele panhromatske fotografije. U stvari, čitav postupak u dobijanju autohroma zasnivao se na eksponiranju jednoslojnog crno-bijelog panhromatskog filma nanešenog na staklo, koji je “poprskan” mikronskim kapljicama trobojnog kolodijumskog rastvora (crveno, zeleno, plavo). Mozaički trobojni filter koji bi se tako dobio, služio bi tokom snimanja za selektivnu eksponažu površine foto-sloja, a pri reprodukovanju za generisanje kolor razlike i kompozitne slike.
Dijapozitivi iz naše zbirke snimljeni su uglavnom oko 1911. godine u Crnoj Gori, primjenom stereoskopske tehnike. Svi potiču iz zaostavštine princeze Ksenije Petrović. Tretiraju crnogorski pejzaž, važnija mjesta, objekte, a u manjem broju dvorski enterijer i članove vladarske kuće. Očuvan je 71 primjerak formata 10,7 х 4,3 cm.
Princeza Ksenija u dvorskom đardinu (stereoskopski autohrom na skalu).