Božidar ŠEKULARAC 1
ISTORIJSKE LIČNOSTI U NJEGOŠEVIM DJELIMA
Tekst preuzet iz časopisa za pedagošku teoriju i praksu “VASPITANJE I OBRAZOVANJE”, br.3, Podgorica 2010. godine, str. 29-35.
ISTORIJSKE LIČNOSTI U NJEGOŠEVIM DJELIMA
Njegoševa genijalnost se ne ogleda samo u savršenosti njegovog pjesničkog izraza i dubini fílozofskih misli, već i po istoričnosti njegovih kazivanja i poznavanju istorijskih ličnosti, kako savremenika, tako i onih iz davnih vremena.
U korpus istorijskih ličnosti, kod Njegoša, treba svrstati i one iz narodnih pjesama koje je on sakupio i napečatao. On sam, u predisloviju kaže: „Za crnogorske pjesne može se reći da se u njima sadržava istorija ovoga naroda, koji nikakve žrtve nije poštedio, samo da sačuva svoju svobodu. Istina da poezija na nekim mjestima ponešto uveličava podvige Crnogoraca; no na mnogima i važnijima drži se strogo točnosti”. Posebno naglašava one o bojevima poslije 1702. godine. Njegoš je posebno pratio srpskog kneza Karađorđa, divio se njegovim uspjesima, a „pjesme o besmrtnim podvizima knjaza i izbavitelja Srbije Karađorđa i njegovijeh hrabrijeh vojvodah prepisane su iz pjesmarice već pečatane”.2
Zanimljivo da vladika konstatuje da od 1510 – 1702. godine od “svijeh crnogorskijeh bojevah koji su se u ove dvije stotine godina događali nikakve pjesme nemamo koja bi od tijeh bojevah nama što opjevala”.3 Dakle, on ođe jasno ograničava vremenski prostor od 200 godina, tj. od Crnojevića do Petrovića, iako to izričito ne naglašava. Drugim riječima, od nestanka crnogorske države do novih početaka pod rukovodstvom mudrog vladike Danila, rodonačelnika nove crnogorske dinstije. Ođe se postavlja pitanje zašto 1510. godina? Odgovora nema, ali se ona može vezati za ime najpoznatijeg Crnojeviča – Đurda, čiji kraj još uvijek izaziva brojne dileme i znatiželju.
Kada je riječ o narodnim pjesmama koje je Njegoš sakupio i objavio, mada ih nije sam pisao, vrijedno je spomenuti njegove komentare na brojne istorijske ličnosti crnogorske istorije, među kojima se ističu: vladika Danilo, Vuk Mićunović, vitez Vuk Mandušić, Murat Jelić, Miloš Vukotić, Vuk Tomanović , otac Nikca od Rovina, Nikac od Rovina, Šćepan Mali, Ivan-beg, njegovi sinovi, itd.
Od svih komentara najviše pažnje izaziva onaj o Ščepanu Malom, koji je uspješno vodio rat protiv Turaka i Mlečana 1768. godine od Grahova do Spiča, ističući da je boj od 28. oktobra bio najuspješniji poslije Careva Laza. Dakle, vladika jasno ističe da je boj na Carevom Lazu bio najslavnija pobjeda Crnogoraca nad Turcima.4
Teško je nabrojati sve poznate ličnosti kojima se Njegoš obračao pismima, kako vjerskim poglavarima i onima iz oblasti kulture, tako i onima iz politike. Ođe ćemo izdvojiti samo nekoliko onih koja se odnose na istorijske ličnosti koje su obilježile epohu u svojim zemljama.
Milošu Obrenoviću, srpskome knezu, piše 15. januara 1837. godine povodom „knjigopečatanja crkovni knjiga našeg vjeroispovedanija”, ističući da bi bio neograničeno radostan kada bi „svi Slaveno-srbi učinili međusobom jedno pravilo knjigopečatanja, a osobito Srbi i Crnogorci”, ali o tome će razgovarati lično prilikom njihovih susreta.5
Aleksandru Karađorđeviću se obraća više puta, ističući svaki put portret njegovog besmrtnog oca Karađorđa, „viteza i oca jedinoplemene meni Srbije”, kaže Njegoš u pismu od 3. januara 1841. godine.6
Nešto kasnije, 12. jula 1851. godine on u pismu istome Aleksandru kritikuje one „sovjetnike dične Srbije” koji trče k neprijateljima, „te njima špijaju i izdaju šta se u Sovjetu radi. Da nije ova nesreća ja znadem da Crna Gora ne bi Srbiji polusestra bila, no cijela i rodna sestra”.7
Hrvatskom banu Josipu Jelačiću se obraća 20. decembra 1848. godine, sa puno sjete, nazivajući ga svojim sabratom, koga je „tajna sudbina na čelu Južnih Slavjanah postavila”, čija je Dalmacija banovina. Vladika Jelačiću nudi pomoć za oslobođenje svih Južnih Slavena, ističući da je želio „poslati u pomoć nekoliko Crnogoracah i gotovi su svagda na Tvoj glas, a na korist opštu”.8
U cilju pomoći banu Jelačiću Njegoš piše Bokeljima i Dubrovčanima 20. maja 1848. godine da budu „srcem i dušom privrženi svojoj narodnosti i sasvijem vjerni i poslušni Jelačiću, svome jedinoplemenomu banu od trojedine kraljevine, koji je pod kranom ćesarskom”, uz napomenu da onaj koji bude nevjeran svojemu banu je neprijatelj i izdajnik, „no pazite dobro što ćete raditi”.9
Iste godine, u maju, Njegoš se obraća „svemu svjašćenstvu, kapetanima, knezovima i svemu narodu bokeškome”, jer je obaviješten da je sva Boka nepokorna ćesaru Ferdinandu i bez ikakva uzroka ili nevolje, zato ih „otečeski sovjetuje da se obijesti prođu i ćesaru pokore”. On ih s druge strane, sokoli riječima da su „Boka i Crna Gora tako spojena kao duša i tijelo, jedan narod i duh, jedan običaj i jezik, i jedan bez drugoga ne može živjeti ni umrijeti, i zato vas ja u srcu ne razlikujem od Crnogoraca i gotov sam vazda s vama zlo í dobro dijeliti”.10
Samo ovih nekoliko pisama i misli Njegoševih dovoljno je da se shvati koliko je kod njega bila živa ideja jugoslovenstva, ideja vodilja Južnih Slavena.
Nije Njegoš vodio prepisku samo sa prijateljima, već se kao mudri državnik, obraćao prigodama i protivnicima svoje države i naroda, najviše predstavnicima turskih i austrijskih vlasti. Zapažena je njegova prepiska sa Osman-pašom Skopljakom, skadarskim vezirom, naročito krizne 1844. godine, kada su sukobi Crnogoraca i Turaka bili svakodnevna pojava. On ga naziva prijateljem, ali mu skreće pažnju na turske zlikovce koji „ni cara ne slušaju, već haraju i ubijaju po Crnoj Gori”, iako su bili u miru sa Turskom.
Osobito je interesantan opis i podatak iz pisma Osman-paši od 5. oktobra 1847. godine, đe vladika kaže da je „inokosan i sirak”, jer je „nesreća i vražda bratska više no sila tuđa učinila te je naše junačko pleme postalo tuđima nadničarima i služiteljima, kako što si i ti tuđi nadničar”. On se ođe pita đe su braća slavna i glasoviti knezovi i vojvode naše, među kojima prve nabraja Crnojeviće, sa dodatkom u zagradi Bušatlije, čime jasno podupire onu tezu da je Skender-beg Crnojević, odnosno Staniša, najmlađi Ivanov sin, završio u selu Bušati kod Skadra, postavši onaj zakleti neprijatelj Crne Gore Bušatlija, čiji su potomci ratovali sa Crnom Gorom i neslavno završili.11
Vrijedno je istaći da se Njegoš stalno vraćao vladici Danilu i Carevom Lazu, pa u Prvoj pjesmi Svobodijade, ističe da Slavjani treba da se ugledaju na Danila koji oslobodi Crnu Goru, nazivajući ga voždom, a krvavom mjestu đe turskog vojskovodu zgaziše Crnogorci „Carev Laz mu ime vječno narekoše. da se zove za spomenik strašna boja, u kom turska mnoga vojska, bezbrojno mrtva pade… I zvaće se tim imenom, dok svobode gnjezdo traje i imena crnogorskog”.12
1 Prof. dr Božidar Šekularac, profesor Univerziteta Crne Gore
2 P. P. Njegoš. Ogledalo srpsko, Beograd 1967, 11.
3 Isto,479.
4 Isto, 481.
5 P. P. Njegoš, Izabrana pisma, Beograd 1967, 54.
6 Isto, 75.
7 Isto, 207.
8 Isto, 173.
9 Isto, 164.
10 Isto, 165.
11 Isto, 151.
12 P. P. Njegoš, Svobodijada & Glas kamenštaka, Beograd 1967, 33.
Po uzoru na grčke pjesnike, posebno Homera, Njegoš se obraća muzi da mu da nadahnuće. Istovremeno, on u pjesmama Svobodijade ističe slavu kneza Lazara, nazivajući ga carem, da bi istakao njegovu veličinu naspram turskog cara Murata i sultana Bajazita. Kroz svih deset pjesama traži oslonac za svoje misli u junaštvu poznatih ličnosti iz narodnih pjesama, vladike Danila, Nikca od Rovina, Vuka Mandušića i Mićunovića, Miloša Obilića, Kosančića, Toplice… ali i hrabrih Malisora sa predvodnikom Skender-begom Kastriotom. Njihov život je bio ispunjen pobjedama, „a slavna smrt donosi junaku besmrtnost”. S druge strane Bušatlija je za Njegoša simbol surovosti i zla za Crnogorce.
U pjesmi Glas kamenštaka sam autor otkriva sadržinu, on „pjeva o onome što se odnosi na njegov narod, a ne voli da pjeva o podvizima stranih naroda”, a nju „je nadahnula ljubav prema domovini” i zabilježena „neka junačka djela crnogorskih i brđanskih junaka koja su izvedena od 1711. do 1813.godine”.13
Dakle, za njega je ođe glavni junak crnogorski narod, a protivnici su mu, opjevani u narodnim pjesmama, Bušatlija Karapaša, Mahmud, Čengić, Ćuprilić i dr. turski moćnici. Na taj način vladika, dajući važnost protivnicima, želi istaći značaj i veličinu crnogorskih pobjeda i crnogorskih junaka.
Njegoš isto tako jasno otkriva da mu je istorija bila ishodište i nadahnuće za njegovo besmrtno stvaralaštvo. Nijesu njemu protivnici samo Turci, već i „nečovječni” vladar Mletaka i gnusni Duka Venecije, koji pod zaštitom Sv. Marka, drži u pokornosti narod u Boki. On kroz stih opisuje značaj Kandijskog i Morejskog rata, a sve to dovodi u sklad sa grčkim junacima „i hrabrošću proslavljena otačestva Aristida”. Pored vladike Danila, ođe autor ističe i svoga pretka vladiku Vasilija „mladolika umna vožda, kojega je Danilova vješta ruka izabrala”, da „upravlja narodnim djelima”.14
Međutim, nijesu samo crnogorske, odnosno južnoslovenske ličnosti bile Njegoševi junaci, već on piše i o svjetskim velikanima. Tako „car Leopold besamrtno živi slavnim spominjanjem”, tj. vječno živi u slavnoj uspomeni.15
„Ajačio bič svijetu, duh Atili, Aleksandra” dao je Napoleonu taj bič, a Francuska ga je prisvojila i vjenčala carskom krunom.
Njegoš daje titulu Duke „Ilirije i Raguze” i francuskom maršalu Marmonu (1774-1852) koji je, poslije Požunskog mira (1805) postao generalni guverner „ilirskih provincija”, tj. južnoslovenskih oblasti.
U svojim pjesmama prepoznatljivog stila i jezika njegoševskog, vladika piše „Odu stupljenja na prijestol Ferdinanda I”, nazivajući ga „carem zbiljska”16
Kako to čine mudre vladarske veličine, kakvim je svakako bio Njegoš, on piše odu protivniku svoje zemlje, sultanu turskome Mahmutu, kojega upućujući mu maksimu – „Ti sam činiš Turcima što treba”, „care nad carma”, čime pokazuje i veličinu samoga sebe.17
Kako to čini i u drugim djelima, tako je i u svojim pjesmama okrenut Rusiji, njenim carevima i njenoj veličini. To dokazuje i nazivima pjesama u kojima piše odu ruskim carevima i carevićima Nikolaju I i Aleksandru Nikolajeviču, kao i knjazu Aleksandru Galicinu i Stjepanu Dimitrijeviču Nečajevu, oberprokuratoru svjatejšago Sinoda, pozivajući ih da zazštite sve Slovene, uz usklik: „Zdrav Slavjanah budi care! Brani đecu te Slavjane, njine pršti sve dušmane!”18
Inspiraciju za svoje ode Njegoš je našao u rusko-turskom ratu 1828 godine, koji su vođeni za rješavanje tzv. Istočnog pitanja, tj. za rješavanje pitanja Turske carevine, koja se nalazila u procesu postepenog raspadanja. Kao i druge velike sile i Rusija je u politici prema Turskoj vodila svoju velikodržavnu politiku, na koju su balkanske zemlje, pa i Crna Gora, gledale sa odobravanjem i simpatijom. Tome su doprinijele ruske pobjede u ovom ratu, što je imalo uticaja na dalju sudbinu balkanskih naroda. Pored ostalog, Jedrenskim mirom od 14. septembra 1829. priznata je i autonomija Srbije. Dakle, Njegoševe pjesme su predstavljale odjek savremenih događaja i izraz rusofilskog raspoloženja. On glorifikuje ruske pobjede i likuje nad porazima i slabostima Turske.19
Njegoš koristi svaku priliku da iskaže svoje oduševljenje za Karađorđa, pa tako od početka svoga pjesnikovanja on veliča ovog srpskog knjaza i ističe njegove zasluge za srpstvo. Njega u pjesmama srpska raja titulira „novim srpskim carem”, a ruski car naziva „desnom iz ramena rukom”. To je stil kojim Njegoš izražava svoj odnos prema vođi srpskog oslobodilačkog ustanka. ističući njegovo junaštvo i nepomirljiv stav prema Turcima, za razliku od Miloša Obrenovića, koga je osuđivao za njegovu kompromisnu politiku prema Turskoj. Miloš Obrenović je održavao veze i sa Mustafa-pašom Bušatlijom (umro 1860), koji je kao vezir skadarski 1831. godine digao bunu protiv sultana, ali je ubrzo potučen i savladan.20
Slično Karađorđu, i Kutuzov je za Njegoša bio veličina, jer je kao ruski vojskovođa, vodio ratove protiv Turske u XVIII vijeku, u kojima se naročito istakao. Učestvovao je i u otadžbinskom ratu protiv Napoleona 1812. godine, kao komandant svih ruskih oružanih snaga.21
Crnogorski vladar Ščepan Mali od 1767. do 1774. godine je glavni junak Njegoševog djela Lažni car Šćepan Mali, koje je napisano 1847. godine, ujedno i posljednje njegovo veće djelo.
13 Glas kamenštaka, Beograd 1967, 225.
14 Isto, 314.
15 Njemački car Leopold II, sin carice Marije Terezije i cara Franca I, vladao je od 1790-1792.
16 P. P. Njegoš, Pjesme, Beograd 1967, 115.
17 Isto, 94.
18 Isto, 68-83.
19 Isto, 275-6.
20 Isto, 281.
21 Isto, 282.
Autor o svom junaku ne kaže ništa pohvalno već ga prikazuje u duhu naslova svoga djela. On to čini iz više razloga: za njega je Šćepan uzurpator vlasti i vladarskog dostojanstva koje je pripadalo dinastiji Petrović. Istovremeno, Šćepan se ne uklapa u veličinu ruskih careva, kojim se on predstavljao, a koje je Njegoš glorifikovao. No, autor ne spori važnost istorijskih događaja vezanih za Šćepanovo ime i njegovu sedmogodišnju vladavinu Crnom Gorom.22
U djelu o Šćepanu Malom, pojavljuju se i brojne ličnosti iz turske istorije: sultan Mustafa III, bosanski vezir Osman-paša, kao vojskovođa koji navali na Crnu Goru i dođe do Čeva, zatim, sultan Murat I (1352-1389), sin Bajazita Musa (1411-1413) sultan, Muhamed II, sultan Ahmet III, Numan-paša Ćuprilić i njegov pohod na Crnu Goru, što djelu daje dijelom i formu istoričnosti.
Najveći dio ličnosti u Gorskom vijencu pominju se u istorijskim dokumentima s kraja XVII i početkom XVIII vijeka, odnosno u narodnim pjesmama i predanjima. Centralno mjesto svakako pripada vladici Danilu, ličnosti od izuzetne važnosti za crnogorsku istoriju. Slijede: Vukota (Vukota Vukašinov, prvak plemena Ozrinića), knez Rade (vladičin brat), vojvoda Draško (Popović), vojvoda Batrić, Bogdan Durašković i Vuk Mićunović. Arslan-aga Muhadinović potiče od bratstva Muhadinovića.23
Posvetu prahu oca Srbije, Njegoš je datirao „u Beču, na Novo ljeto 1847. goda”, ali je sačuvan samo rukopis Posvete pisan rukom M. Medakovića. Upravo Posveta je prava riznica istorijskih ličnosti.
Otac Srbije Karađorđe, kome se Njegoš divio do glorifikacije, kome je i Posveta data, našao se u društvu veličina kao što su: Napoleon, Karlo, Bliher, knez Vilington, Suvorov, Švarcenberg i Kutuzov, čime autor želi istaći njegovu veličinu i zasluge za oslobođenje Srbije od Turaka.
Da se podsjetimo – Napoleon Bonaparta je bio francuski vojskovođa i car Francuske (1804-1814).
Karlo (Karl Ludvig Johan Habsburg), austrijski nadvojvoda, koji se istakao u borbama protiv generala Žurdana kod Biberaha 1779. godine, a naročito protiv samog Napoleona, kod Beča, 1809. godine.
Bliher (Gerhard), pruski general, od 1813. godine feldmaršal istakao se u borbama protiv Napoleona, naročito 1813. i 1814. godine, posebno u bici 18. juna 1815. godine kod Vaterloa.
Knez Velington (sir Arthur), engleski general i državnik potisnuo je Francuze s Iberijskog poluostrva (1808-1814) i predvodio englesku vojsku u bici kod Vaterloa.
Suvorov (Aleksandar Vasiljevič), ruski vojskovođa, od 1794. godine general feldmaršal, borio se u sedmogodišnjem ratu (1756-1763), izvojevao pobjedu nad Turcima kod Brašova (1774), očistio 1799. sjevernu Italiju od Francuza. Poznat je prijelaz njegovih trupa preko Sv. Gotharda u Alpima.
Švarcenberg (Karl, Hercog von Kruman), austrijski vojskovođa. U ratovima protiv Napoleona bio glavni zapovjednik austrijskih trupa i artiljerije 1813. godine.
Kutuzov (knez Mihail Ilarionovič), ruski vojskovođa. Učestvovao u ratovima protiv Turaka (od 1770). Zapovijedao je udruženom ruskom i austrijskom vojskom u bici kod Austerlica (1805). Kao vrhovni komandant ruske vojske izvojevao je pobjede nad Npoleonovom vojskom kod Borodina i Smolenska 1812. godine.24
Jednom riječju, sve same vrhunske vojskovođe, pobjednici u ratovima sa Napoleonom i Turcima.
Nije vladika Rade pisao samo o istorijskim ličnostima, već je imao i susrete sa njima. Kao primjer možemo istaći doček na Cetinju komandanta engleske korvete lorda Klarensa Paža i šest engleskih činovnika, s kojima je na Cetinju razmotrio političke, statističke i trgovačke prilike ove zemlje i veze i veze s Rusijom. Na povratku Klarens je izvijestio svoju Vladu o posjeti.25
Njegoš je poput srednjovjekovnih pisaca gledao očima vladara na savremene mu događaje i ljude. On pohvalama daje poseban značaj istorijskim ličnostima, planski, sistematski dobro osmišljeno glorifikujući neke od njih, prije svega iz državnih razloga. Za sve svoje tvrdnje nalazi moralne i religiozne razloge, a sve rukovođen nacionalnim idejama i idejom vodiljom sloboda Crne Gore.
Njegovo pisanje njegoševskim stilom nije ono hroničara, on ne miješa istinu s legendom i realnost s fantastikom, njegovo kazivanje ima istorijsku podlogu i nenandmašnu literarnu nadgradnju, svojstvenu samo njegovoj veličini.
Radi toga što je svojim pisanjem i interesovanjem pronikao u samu bit nacionalne i državne prošlosti Crne Gore, ne izloženu u obliku sistematske istorije, već u formi vrhunskih književnih djela i pisama, za pojedine događaje i lica, zaslužuje da se uzme kao istotijski izvor. Uostalom, najznačajnije Njegoševo djelo Gorski vijenac je po sadržaju istorijska drama. U njemu pisac rekonstruiše istorijske činjenice u vezi s centralnim događajem s početka XVIII vijeka „istragom poturica” (istragom poturica), pa u skladu sa središnjom temom koristi autentičnu istorijsku materiju. Sama analiza teksta otkriva Njegoševu ogromnu obaviještenost o istorijskim događajima i zbivanjima koja nijesu ograničena na jedno vrijeme ili jedan narod.
Pjesnik se pokazuje kao izvanredan poznavalac prošlosti Crne Gore, crnogorskog naroda i istaknutih ličnosti koje su obilježile crnogorski istorijski hod.26
22 P. P. Njegoš, Lažni car Šćepan Mali, Beograd 1967.
23 P. P. Njegoš, Gorski vijenac, Beograd 1967, 221.
24 P. P. Njegoš, Gorski vijenac, Beograd 1967, 231-232.
25 D. Janković, Veze vladike Rada s Engleskom, Zapisi, sv. 1, januar 1940, 120.
26 S. Tomović, Komentar Gorskog vijenca, Nikšić 1986, 22.
