Kako se uticalo na opredjeljivanje Crnogoraca u ratu 1914-18.g. – Novica Rakočević – Montenegrina.net | Kultura, umjetnost i nasljeđe Crne Gore. Culture, Arts & Heritage of Montenegro.

O tome kako se tokom prvog svjetskog rata i okupacije Crne Gore pripremalo “svenarodno ujedinjenje” Crne Gore i Srbije, iz časopisa ‘’Istorijski zapisi’’ (broj 3-4, za 1988. godinu) prenosimo rad poznatog crnogorskog istoričara Novice Rakočevića.
I ovaj istorijski ogled može pomoći čitaocu da sazna nešto više o toj decenijama već aktuelnoj temi i dilemi među građanima Crne Gore

Kralj Nikola odbijao svaki oblik ujedinjenja sa Srbijom

Ubistvo njenog prijestolonasljednika u Sarajevu 28. juna 1914. godine od strane mladobosanaca Gavrila Principa, Austro-Ugarska je uzela za povod da okrivi Srbiju kao organizatora atentata i da joj objavi rat 28. jula 1914. nastojeći da ostvari svoje planove prodora na Bliskom istoku. Crna Gora, мada nije optuživana za saučesništvo u sarajevskom atentatu i мada je Austro-Ugarska na nju vršila pritisak da u predstojećem ratu zadrži neutralnost, od prvog dana se solidarisala sa Srbijom i stala na njemu stranu, što se vidi iz razmjene telegrama između dvije vlade, kao i crnogorskoga kralja i regenta Srbije.
Crnogorska narodna skupština sazvana je 1. VIII 1914. godine u vanredni saziv. Toga dana na okupu su bili svi poslanici. Bili su prisutni i strani poslanici na Cetinju, a galerije su bile pune naroda. Predsjednik Narodne skupštine Milo Dožić, otvarajući zasjedanje, u pozdravu upućenom narodnim poslanicima i ostalim prisutnim, rekao je da su se poslanici sastali u ”srećan čas” za ”čitav srpski narod” i pozvao ih da ”patriotski reku svoju riječ”. Potom je uzeo riječ predsjednik Vlade, divizijer (general) Janko Vukotić, pozdravio narodne poslanike, ukazao na sudbonosno vrijeme u kome su se Srbija i Crna Gora našle i rekao da je Vlada učinila sve ”da se i u ovoj prilici odužimo nacionalnoj zadaći”.
Narodni poslanici, koji su uzeli učešća u raspravi – Janko Tošković, dr Nikola Škerović, Mitar Vukčević, dr Filip Dobrečić, Stanko Obradović i dr Sekula Drljević – u kraćim govorima su istakli da je Austro-Ugarska vjekovni neprijatelj srpskog naroda; da hoće da mu priredi novo Kosovo; da je ugroženošću nezavisnosti Srbije ugrožena i nezavisnost Crne Gore; da Austro-Ugarska ne napada samo Srbiju, nego preko nje napada ujedinjenje srpskih zemalja u jednu srpsku državu; da objava rata Srbiji odmah povlači sa sobom i objavu rata Crne Gore Monarhiji. Ovih šest poslanika bili su predstavnici sve četiri političke grupe u Narodnoj skupštini, jer u Crnoj Gori tada nije bilo političkih stranaka.
Crnogorska narodna skupština je jednoglasno usvojila rezoluciju kojom je kraljevska Vlada najodručnije pozvana ”da na ta nasilja (progone jugoslovenske braće – N.R.) i nametnuti nam rat (napad na Srbiju – N.R.) odgovori ratom. Nek zagrljena braća polete složno u sveti boj”. Odluka Crnogorske narodne skupštine bila je izraz želja cijelog crnogorskog naroda. Kod Narodne skupštine, kao što se vidi, nije bilo ni trunke kolebanja u pitanju solidarnosti sa Srbijom i objave rata austrougarskoj Monarhiji.
Shodno odluci Narodne skupštine, kralj Nikola 6. VIII 1914. godine izdaje proklamaciju Crnogorcima, kojom saopštava da je ”primoran” da ih za nepune dvije godine ”i po treći put pozove u rat – u sveti rat za slobodu srpstva i jugoslovenstva”, pa dalje, između ostalog, kaže: ”Austrija je objavila rat našoj dragoj Srbiji, objavila ga je nama; objavila ga je srpstvu i cijelom jugoslovenstvu”.
Sredinom maja 1915. godine crnogorski prijestolonasljednik Danilo, vjerovatno sa znanjem kralja Nikole, rekao je srpskom pukovniku Petru Pešiću (koji se nalazio u srpskoj vojnoj misiji na Cetinju i bio pomoćnik načelnika štaba crnogorske Vrhovne komande):
”Moram skoro u Srbiju da govorim lično sa prijestolonasljednikom Aleksandrom, i riješimo srpsko pitanje, mi moramo biti jedna država, po sistemu njemačkome. To je moje iskreno ubjeđenje, to misli cijela Crna Gora. Ja se stavljam na čelo toga sa punom voljom”.
Interesantno je da prijestolonasljednik ne pominje sporazum o realnoj uniji između Crne Gore i Srbije postignut u maju 1914. godine, koji su potpisali njihovi delegati Lazar Mijušković i Nikola Pašić. Teško je vjerovati da nije znao za pregovore i ovaj sporazum, koji kralj Nikola, nije htio da potpiše, nego je otišao na put u inostranstvo, gdje ga je i zatekla vijest o atentatu u Sarajevu.
U Beogradu su, koliko se to može ocijeniti, ovu Danilovu poruku primili sa zadovoljstvom. Predsjednik srpske Vlade Pašić je stilizovao odgovor, koji je potpisao regent Aleksandar. Aleksandar je odgovorio: ”I ja mislim i osjećam potrebu da bi to pitanje trebalo u interesu cijelog srpskog naroda blagovremeno urediti i znati unaprijed kako bi trebalo politiku voditi u interesu rješenja opšteg srpsko-hrvatskog pitanja. Očekujem vaš dolazak, ako je moguće prije nego otpočne ofanziva”.
Ova razmjena pisama, međutim nije donijela rezultate. Kada je Pašić saopštio odgovor regenta Aleksandra, prijestolonasljednik Danilo je izjavio da nije vrijeme za sastanak i da prvo treba da kralja Nikolu ubijedi da je za Crnu Goru jedini spas u njenom ujedinjenju sa Srbijom. Tom prilikom prijestolonasljednik je izjavio da će on lično postupiti kao bavarski kralj u Versaju i biti ”srećan kralj Crne Gore u Srbiji, moga Sandre”. Iz ovoga se može izvesti jasan zaključak da je kralj Nikola apriori odbijao svaki oblik ujedinjenja sa Srbijom, a to je pokazao i svojim ponašanjem u toku pregovora o realnoj uniji, u proljeće 1914. U toku rata to se pitanje više neće postavljati od strane crnogorskog prijestolonasljednika, kralja Nikole, ili kojeg drugog člana crnogorske dinastije.
Pristalice ujedinjenja sa Srbijom u toku rata su, manje ili više, razvijale propagandu u sva četiri odreda crnogorske vojske. Ali, nemamo podataka o širini te propagande, jer su o tome sačuvani većinom uopšteni, a manje konkretni podaci. Kod Crnogoraca koji su se već bili opredijelili za ujedinjenje Crne Gore i Srbije, koliko se to može na osnovu raspoloživih podataka zapaziti, postajala su dva gledišta o metodu rada. Jedni su bili za to da se u toku rata ne provode nikakva aktivnost i propaganda za ujedinjenje, jer bi to moglo da izazove nerede i dezorganizaciju u crnogorskoj vojsci, što bi umanjilo njene borbene mogućnosti i bilo od velike štete za opšte interese. Oni drugi, krajnje nestrpljivi (a koliko ih je bilo ostalo je nepoznato), radili su upravo na stvaranju nereda u vojsci i nepovjerenja prema Vladi, kralju i komandnom kadru, misleći da će time najlakše postići svoj politički cilj.
Todor Božović (jedan od najistaknutijih ljudi u crnogorskom studentskom pokretu i među crnogorskom političkom emigracijom u Beogradu do rata, osuđen u bombaškoj aferi 1907/8. godine u odsustvu na smrt) u Podgorici je, na jednoj priredbi, sredinom januara 1915. godine održao govor o položaju Crne Gore prema Srbiji u toku rata i poslije njega. Janka Spasojevića (oblasnog upravitelja u Podgorici) Vlada je smijenila sa dužnosti zato što nije onemogućio to istupanje Božovića. Spasojević se branio da je njegov stav bio umjesan, da je postupio drukčije došlo bi do ozbiljnih nereda ”jer je podgoričko stanovništvo, pa i muslimansko, zagrijano idejom jedinstva sa Srbijom”. Božović je stavljen pod nadzor policije, pa je ubrzo napustio Crnu Goru.
Marko Daković (svršeni pravnik, smatran najistaknutijom ličnosti u crnogorskom studentskom pokretu i političkoj emigraciji – nazivan vođom crnogorske omladine, mlade Crne Gore, u bombaškoj aferi u odsustvu osuđen na smrt) vratio se u Crnu Goru 1913. godine, poslije amnestije, i tu otvorio advokatsku kancelariju. Nema podataka o njegovoj političkoj aktivnosti u toku rata 1914 – 1915. godine. Kao običan vojnik otišao je ne u Grahovski bataljon, kome je teritorijalno pripadao, nego u Drobnjački bataljon.

Razne struje siju razdor u crnogorskoj vojsci

O propagandi u crnogorskoj vojsci, o njenom karakteru i uzrocima, kao što smo već kazali, nema dovoljno konkretnnih podataka. Ali, ono čime raspolažemo ukazuje na njen negativan uticaj na borbene sposobnosti te vojske. Ovdje ćemo saopštiti samo podatak koji je ostvario ondašnji crnogorski ministar Ljubo Bakić:
”Na početku 1915. vladaše zatišje na frontovima, ali zato cvjetahu intrige u vojsci. Ono nije bilo što bez osnova. Dejstvovale su razne struje da posiju razdor u vojsci. Svaka od tih struja imala je svoju svrhu i to: jedna da se dohaka Vladi i novom režimu od aprila 1913. druga da učini da Crna Gora uopšte ne izađe u lijepoj uspomeni iz rata, treća da se lično osveti po kojem komandantu”… Ali, ni Bakić ne daje precizne podatke o propagandi za ujedinjenje.
Kralj Nikola je stalno bio u strahu od pokreta za ujedinjenje sa Srbojom, crnogorsku Vrhovnu komandu činili su oficiri srpske vojske poslati u vojnu misiju. On je njih 24.VIII 1914. sam imenovao na tu funkciju, ali je zato imao i svoje specijalne agente (sudeći po podacima ne posve pouzdane) u odredima vojske. Početkom 1915. godien kralj je dobijao informacije da se u Hercegovačkom odredu iz Srbije radi na stvaranju nereda i eventualnog prevrata. Radi provjere tih informacija, kralj šalje svoga čovjeka na front Hercegovačkog odreda, ali ovaj nije mogao utvrditi ništa konkretnije.
Kralj je svojoj Vladi često prebacivao da je stvorila razuzdanost u svim redovima, pa toleriše i ”bukače u vojsci”. On je u martu 1915. godine upoznao Vladu sa pismom u kojemu njegov povjerenik javlja da postoji nekakva zavjera u vojsci, naročito u onoj iz sjevernih i istočnih krajeva Crne Gore. Vlada je od kralja zatražila da povjerenik o tome i pismeno obavijesti ministra vojnog, što je on učinio 12. IV 1915. Po prijemu izvještaja Vlada je donijela rješenje da se osumnjičeni, a izgleda da su to bili oficiri, kao i kraljev povjerenik zato što kao oficir nije izvršio svoju dužnost, predaju vojnom sudu. Međutim, vojni je sud sve osumnjičene oslobodio, pa ministar Bakić ispravno zaključuje da među oficirima nije bilo nikakve zavjere, niti se u vojsci radilo o prevratu.
Prilikom polaganja zakletve regruta (njih 4.209) 21.II 1915. u Podgorici, kojoj je prisustvovao i kralj Nikola, primijećeno je nezadovoljstvo prema starome kralju. Kako su pričali pojedini pripadnici ondašnje regrutske klase, ogromna većina regruta nije ponavljala riječi koje je izgovarao sveštenik, kako je to bilo predviđeno zakonskim propisima, a na kraju, kada je dežurni oficir uzviknuo: ”Živio Gospodar!”, odziv je bio slab. Do nereda i pobune došlo je 4. maja 1915. godine u Đačkom bataljonu ,koji je brojao 158 pitomaca. Povod je, kako izgleda, bio kažnjavanje zatvorom dvojice pitomaca od strane komandira čete. Ali, nezadovoljstvo je ispoljavano još ranije, pa su đaci za povod uzimali navodno lošu ishranu (bilo je slučajeva odbijanja i prosipanja hrane).
Prilikom čitanja večernje zapovijesti, 4. maja naveče, veći broj pitomaca bataljona odbio je da sasluša naredbu, a potom su bez odobrenja pošli u varoš pjevajući ”demonstrativne pjesme”. Na ulicama Podgorice čuli se povici ”Živjelo ujedinjenje!” ”Živio kralj Petar I!”, ”Živjela Srbija!”, pa čak i ”Dolje kralj Nikola!” Kako izgleda, brigadir Luka Gojnić, komandant VII divizije (regruta), izdao je usmenu naredbu kojom je zabranio pjevanje srpskih pjesama, razgovore o Srbiji i o ujedinjenju, pozdravljanje srpskog kapetana Vladislava Kostića (koji je bio glavni instruktor za obuku pitomaca), a vršeno je proganjanje nekoliko đaka i studenata, koje je komanda divizije ocijenila kao izrazite zagovornike ujedinjenja.
Štab divizije je postupak đaka ocijenio veoma opasnim, strahujući da neredi ne zahvate i ostale regrutske bataljone, pa je zatražio od Vrhovne komande da se pri diviziji odmah formira prijeki sud kako bi se neredima stalo na put. Za održavanje reda među regrutima dovedeni su i žandarmi Specijalnog bataljona Vrhovne komande. Nekoliko đaka regruta stavljeno je pod vojni sud, (osuđeni su na male vremenske kazne – mjesec do tri zatvora, ali su, kako izgleda, ubrzo oslobođeni odgovornosti).
I u Đačkom bataljonu u Peći, čiji je komandant bio srpski kapetan Aleksandar Antić, došlo je do odricanja poslušnosti, i to prilikom polaganja ispita. Đaci pitomci nijesu htjeli da odgovaraju pred komisijom koju su činili brigadir Radomir Vešović i srpski kapetan Sretenović. Bilo je očigledno da se radi o dogovoru među pitomcima. Načelnik crnogorske Vrhovne komande srpski general Božo Janković dao je odobrenje da se kapetan Antić i još jedan srpski podoficir stave u pritvor, pod istragu, a potom da se sa materijalom upute srpskim vojnim sudovima na nadležnost.
Kralju Nikoli, kada je u julu 1915. godine posjetio Hercegovački odred, ratnici su postavljali neugodna pitanja: kako stojimo sa Srbima i zašto ne dođe više srpskih oficira u crnogorsku vojsku. Komandant Riječke brigade (bataljoni Ceklinjski, ceklinjsko-dobrski i Ljubotinjski) u avgustu 1915. godine žali se ministru vojnom da u brigadi postoji jaka propaganda za ujedinjenje, da nije uspio da pronađe njene kolovođe, pa je odredio pouzdane ljude da motre ko širi propagandu.
Jednom prilikom, krajem avgusta 1915. godine, kralj Nikola je rekao novom načelniku crnogorske Vrhovne komande, srpskom pukovniku Petru Pešiću, da nije zadovoljan mladim srpskim oficirima u crnogorskoj vojsci, jer propagiraju uniju, upravo ulazak Crne Gore u sastav Srbije, i to kao njen sastavni dio, a ne kao Crna Gora sa svojom dinastijom, ali ”to neće biti nikada dok sam ja živ, a ni poslije moje smrti, jer tome će se protiviti Rusija i Italija, upravo moje kćeri”. Dalje je rekao da je on za uniju bio još za vrijeme kneza Mihaila, a da i dalje ostaje, ali samo na bazi zajedničkog ministra vojnog, ministra spoljnih poslova i ministra finansija, s tim što Crna Gora sa svojom dinastijom ostaje ravnopravna sa Srbijom. «Samo na toj osnovi – naglasio je kralj – može se razgovarti o uniji«. Pri tome, on nije konkretno pomenuo ime ni jednog srpskog oficira.
Srpskih oficira bilo je samo 7-8 nižih, artiljerijskih, koji su sa svojim baterijama 1914. godine poslati kao pomoć crnogorskoj Sandžačkoj vojsci, čiji je komandant bio general Janko Vukotić, istovremeno i predsjednik crnogorske Vlade. Ova vojna grupacija je u ljeto 1915. godine držala položaje desnom obalom Drine od Foče, do blizu Višegrada. Možda je i između srpskih i crnogorskih oficira i bilo govora o budućnosti Crne Gore i Srbije, pa i o njihovom ujedinjenju, ali nema konkretnih podataka o tome da su srpski oficiri vodili agitaciju u tom pravcu. Da su htjeli, oni to nijesu mogli, pošto su se sa baterijama nalazili u pozadini crnogorske pješadije.
Pukovnik Pešić je bio svjestan štetnosti takve agitacije, ukoliko bi je bilo, pa predlaže ministru vojnom Srbije da srpskim oficirima u crnogorskoj vojsci izda strogu naredbu da se ne upuštaju u agitaciju koja može da donese samo štetu ”u momentu kada dobro stojimo sa Crnom Gorom, odnosno odlično stojimo kod crnogorskog naroda, koji listom želi sjedinjenje sa Srbijom”. Srpska Vrhovna komanda skrenula je najstrože pažnju srpskim oficirima da se ne upuštaju u ma kakva raspravljanja političkoga karaktera sa crnogorskim vojnicima, da ne govore o budućem obliku uređenja Srbije i Crne Gore, o njihovim vladajućim dinastijama i uopšte o pitanjima koja se ne tiču jednog oficira.

Kapitulacija kao posljedica dinastičkih interesa

Rat je u Srbiji zatekao jedan broj crnogorskih studenata i đaka raznih srednjih šкola, uključujući vojnu akademiju i podoficirsku školu, a bilo je tamo i nešto i oficira. Pitomci vojne akademije i podoficirske škole, kao i oficiri, od prvog dana rata nalazili su se u borbama u redovima srpske vojske. I većina crnogorskih studenata i đaka doraslih za vojsku svrstala se u dobrovoljačke odredbe srpske vojske, a neki će otići i u Skopski đački bataljon – popularno nazvan “1300 kaplara”.
Međutim, jedan broj studenata i đaka doraslih za vojsku niti se vratio u Crnu Goru niti je htio u srpsku vojsku, pa je crnogorska vlada, u jesen 1915. godine, zatražila od srpske vlade da ih mobiliše u svoju vojsku. Srpske vojne vlasti su te Crnogorce mobilisali u pozadinske jedinice.
Naravno, Crnogorci pripadnici srpske vojske su već samim tim činom bili opredijeljeni za ujedinjenje. U redovima srpske vojske pali su u borbama 1914. godine braća Vukotići, Jovan i Nikola, oficiri srpske vojske i crnogorski političkih emigranti, studenti: Čedomir Pavić, pjesnik i novinar, Mihailo M. Raičković, Mihailo B. Đurović, Nikola M. Đurović, jedan od najboljih studenata Beogradskog univerziteta, Mirčeta Pešić, Jakša Đuranović, Malin Mujović, Krsto Popović, diplomirani pravnik socijalista i novinar, Đorđije T. Vuković, učiteljac, a u odbrani Beograda 1915. pala su i dva Dušana Đonovića. Sigurno je poginulih bilo i više, ali o njima nema podataka.
Ovdje treba pomenuti Marka Cemovića iz Berana, koji se u toku rata nalazio u diplomatskoj službi srpske vlade u Rusiji i bio jedan od najneumornijih i najistaknutih radnika na jugoslovenskom ujedinjenju. U Petrogradu je održao niz predavanja o jugoslovenskom pitanju, o jugoslovenskom ujedinjenju, a bio je u kontaktu sa diplomatama stranih država. Godine 1915. objavio je knjigu ”Savremeni slovenski problemi”.
Ukazom kralja Nikole od 17. decembra 1915. godine sazvana je Crnogorska narodna skupština u vanredno zasjedanje za 25. decembar. Vlada je u ekspozeu zatražila odriješene ruke za dalji rad, što je izazvalo veliko nezadovoljstvo kod narodnih poslanika. To je nezadovoljstvo sve više raslo u toku rasprave, a naročito od izlaganja starog crnogorskog državnika vojvode Gavra Vukovića koji je predlagao zaključenje mira sa neprijateljem, pravdajući to bezizlaznom situacijom Crne Gore (treba spasavati narod ”pomirivši se s Austrijom”). Narodni poslanici, međutim, odlučno su ostali pri skupštinskoj rezoluciji od 1. avgusta 1914. godine – da se sa Srbijom i saveznicima ide do kraja.
Pošto Narodna skupština nije prihvatila njen prijedlog i pošto je izrazila veliko nezadovoljstvo njime, vlada je istoga dana kralju Nikoli podnijela ostavku. Nastala je kriza, a time i duga mučna savjetovanja oko sastava nove vlade, koja je jedva sastavljena 2. januara 1916. godine.
Novu vladu sačinjavali su predsjednik i ministar spoljnih poslova Lazar Mijušković, kraljev čovjek od povjerenja, i ministri Risto Popović, Marko Radulović, Andrija Radović (koji se nalazio u inostranstvu, radi snabdijevanja crnogorske vojske i naroda, pa ga niko nije ni pitao da li će se prihvatiti resora), a za ministra vojnog imenovan je brigadir (general) Radomir Vešović, dotadašnji komandant crnogorskog Starosrbijanskog odreda koji se nalazio u Albaniji, za koga su narodni poslanici mislili da će imati dovoljno snage da se energično suprostavi svakom pokušaju kapitulacije. Predsjednik vlade Mijušković je pred poslanicima pročitao izjavu u kojoj je naglasio da vlada, iako dolazi na upravu zemlje u teškim prilikama, ostaje čvrsto riješena da nastavi program koji je Crna Gora u početku rata prihvatila i koga se u toku rata vjerno držala i da će, uz svoje moćne saveznike, istrajati do konačne pobjede.
Narodna skupština je usvojila i kratku rezoluciju u kojoj je izjavila da od vlade očekuje da učini sve što treba da Crna Gora ”i ovoga puta bude na visini svog poziva i kao ratujuća strana, i kao saveznica”. Usvajajući rezoluciji, Narodna skupština je završila rad 4. januara 1916. godine i raspuštena – da se više nikada ne sazove.
Austo-Ugarska 3. armija povela je veliku ofanzivu protiv Crne Gore. Od 5. do 11. januara 1916. godine napadala je na svim frontovima: na Lovćenu (glavno težište napada), na Grahovu, Mojkovcu, Beranama i Čakoru. Pošto je austrougarska vojska 10. januara ovladala ključnim pozicijama na Lovćenu, crnogorska vlada istoga dana naveče donosi odluka da predloži kralju Nikoli da se od Austro-Ugarske zatraži privremeno primirje, a ”ako zatreba da se potom pristupi i daljim pregovorima o prekidu neprijateljstava”. Austrougarska Vrhovna komanda je tražila bezuslovnu kapitulaciju crnogorske vojske i okupaciju crnogorske teritorije. Srpski oficiri u crnogorskoj vojsci, a među njim i načelnik štaba crnogorske Vrhovne komande, napustili su Crnu Goru 17. januara i iz Podgorice otišli u Skadar. Sa njima su otputovali crnogorska kraljica Milena sa kćerkama i predsjednik vlade Lazar Mijušković (prethodnog dana Crnu Goru su napustili i strani poslanici). Za novog načelnika Vrhovne komande kralj Nikola imenuje generala serdara Janka Vukotića, koji je tokom prethodna tri-četiri dana bio komandant zaštitnica crnogorske vojske. General Vukotić kao načelnik štaba Vrhovne komande 18. januara izdaje naredbu crnogorskoj vojsci za povlačenje, koju kralj Nikola nije htio potpisati.
Kralj je 19. januara u 15 časova otišao iz Podgorice u Skadar, odakle će preko Medove nastaviti put u Italiju i Francusku – da se nikad više ne vrati u Crnu Goru. Tri ministra koji su ostali u Podgorici, zajedno sa kraljevim sinom Mirkom, smatrajući da na osnovu člana 16 Zemaljskog ustava imaju pravo da funkcionišu kao vlada, donose odluku da se obustavi povlačenje crnogorske vojske i da se ona raspusti kućama. Sa tom odlukom složio se i načelnik Vrhovne komande. Naredba o raspuštanju, (br. 128) saopštena je vojsci 21. januara 1916. godine, u 15 časova.
Raspuštanje – kapitulacija crnogorske vojske došla je kao posljedica dinastičkih interesa i političkih kalkulacija kralja Nikole, sračunatih na očuvanje svojih interesa – odnosno pozicija svoje dinastije, a time i samostalne Crne Gore. Sa kraljem Nikolom, manje ili više, ne promišljajući o posljedicama, solidarisali su se svi oni koji su se nalazili na najodgovornijim položajima u vojsci i državnoj upravi. A glavni razlog kojim se kralj rukovodio te nije izveo vojsku i povukao se za srpskom vojskom bila je njegova bojazan da će tamo vojsku “ispustiti iz ruku” i da će se ona izgubiti u srpskoj vojsci, pa će tako, još u toku rata, doći do ujedinjenja sa Srbijom. Polazeći od te pretpostavke (koja je bila i osnovana i moguća, ali se ne može reći da bi bila i realizovana) kralj je pogrešno ocijenio da je za njegove interese najbolje ako Crnogorci ostanu kod svojih kuća, pa kada se završi rat – da ih nađe na okupu.

Pripreme za zbacivanje kralja i dinastije Petrović

Strah od ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom pod dinastijom Karađorđevića stalno je progonila kralja Nikolu. A bilo je i razloga za taj strah. Pokret za ujedinjenje bio je uzeo široke razmjere u Crnoj Gori. To potvrđuje i razgovor brigadira Jova Bećira 25. januara 1916. s auostrougarskim novinarom Štainhartom. Tom prilikom je brigadir Bećir rekao da je Crna Gora morala ući u rat s Austro-Ugarskom, jer je prijetila opasnost od revolucije, pošto je velikosrpska propaganda u Crnoj Gori bila ”uhvatila duboki korijen i veliki dio stanovništva zatrovala”. Po njegovim riječima, odgovorni faktori crnogorske države morali su ući u rat da ne bi postali ”izdajnici srpske stvari”, мada su znali da pobjeda Antante znači uništenje crnogorske države i da je ta pobjeda bez sumnje povezana sa stvaranjem jedne velike srpske države.
Sa kraljem Nikolom otišla je u inostranstvo samo malobrojna pratnja. Samoinicijativno su se povukle i pojedine grupe Crnogoraca, njih 200 – 300, većinom đaka, trgovaca i činovnika, kao i nekoliko oficira. U posljednjem momentu povukla su se tri bataljona dobrovoljaca Hercegovaca, kao i nešto Srba – Bosanaca i Ličana, koji su se nalazili u tim, ili u drugim bataljonima crnogorske vojske. Ministar vojni, brigadir Radomir Vešović, kako govore neki podaci, u Podgorici je imenovao brigadira Danila Gatala, glavnog intendanta crnogorske vojske, za komandanta hercegovačkih dobrovoljaca i izdao mu naređenje da dobrovoljci što prije napuste Crnu Goru i da ih preda srpskoj vojsci. Za načelnika srpske Vrhovne komande generala Petra Bojovića dao mu je pismo da hercegovačke dobrovoljce, kao i bokeške, koji su već 18. januara bili u Skadru, ”primi u sastav srbijanske armije, pošto se crnogorska vojska predala”. Brigadir Gatalo je doveo dobrovoljce do Lješa i 23. januara ih, po nalogu crnogorske Vlade, predao komandantu I srpske armije generalu Vasiću. Prema sačuvanim podaciam, 26. januara 1916. u Lješu je bilo 1.644 hercegovačka dobrovoljca i oko 800 dobrovolajca iz Boke Kotorske.
Četiri crnogorska brigadira (generala) – Luka Gojnić, Milo Martinović, Danilo Gatalo i Petar Martinović – samoinicijativno su napustili Crnu Goru i našla se na Krfu sa srpskom vojskom. Danilo Gatalo je već u Draču prešao na stranu Srbije, ali nije otišao u vojsku nego u politiku. Mladi brigadir Petar Martinović, koji je posljednjih 10 dana zamijenio na položaju komandanta crnogorske Sandžačke vojske generala Janka Vukotića, a u boju kod Mojkovca 6. i 7. januara 1916. komandovao divizijom, na Krf je prešao u srpsku vojsku i preveden je u čin pukovnika. Kasnije je poslan u Rusiju i postavljen za komandanta 1. jugoslovenskog dobrovoljačkog puka, sa kojim je učestvovao u proboju Solunskog fronta. Martinović je srpskome ministru vojnom na Krfu na revers predao novac crnogorske Sandžačke vojske u iznosu 157.710 perpera.
Sa brigadirom Martinovićem u srpsku vojsku su prešli komandir – major Milo Đukanović, načelnik artiljerije u crnogorskoj Sandžačkoj vojsci, kapetani Boško Bulatović i Božo Novaković, a iz crnogorskih jedinica koje su bile kod Skadra poručnik Marko Rašović, kao i poručnik Lako Antunović iz regrutskih jedinica, emigranti iz Hercegovine, i, kako izgleda, nekoliko vojnika i podoficira koji su bili u jedinicama u Skadru i Medovi. Ovo su bili prvi oficiri crnogorske vojske koji su se opredijelili za ujedinjenje Crne Gore i Srbije. Tokom rata na stranu Srbije preći će i poručnik Radosav Vukčević i komandir Risto Ljumović, koji su se našli u inostranstvu.
Austrougarske okupatorske vlasti su od prvih dana okupacije Crne Gore pratile i političko raspoloženje Crnogoraca, kako prema kralju Nikoli tako i prema Srbiji. Već pomenuti novinar Štajnhart u martu 1916. godine posjetio je Cetinje i vodio razgovore sa više crnogorskih ličnosti, a i pojedinih građana, o raznim pitanjima. Iz tih razgovora stekao je utisak da se ne pretjeruje ako se kaže da je kralj Nikola potpuno izgubio ugled u narodu i da svi Crnogorci od najvišeg do najmanjeg (misli da se na društveni položaj) imaju snažnu želju da kralj Nikola ”nikada više ne stupi u Crnu Goru”. Ovome se ne treba čuditi, jer su Crnogorci tada bili pod svježim utiskom kapitulacije. Glavnokomandujući Bosne i Hercegovine general Stjepan Sarkotić, u aprilu 1916. godine glavnu opasnost po lojalnost Crnogoraca prema Monarhiji vidi u pristalicama ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom, čiji je idejni vođa Marko Daković, advokat sa Grahova, koji po njegovom mišljenju ima veliki uticaj na crnogorske oficire.
General Sarkotić je bio ubijeđen da ”srpska partija” u Crnoj Gori ne miruje, nego da provodi tajnu agitaciju za postizanje svoga cilja, pa je zato važan zadatak Vojnog generalnog guvernerstva pronalaženje planova te partije i kontrolisanje njene djelatnosti.
Savremenici, dobro upoznati sa radom bivšeg crnogorskog ministra vojnog brigadira Radomira Vešovića u proljeće 1916. godine na pripremi oružanog ustanka, tvrde da je postojao i program u kome je na prvo mjesto bilo istaknuto da se u povoljnom momentu zbace kralj Nikola i njegova dinastija, a proglasi ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom i ostalim krajevima, koji budu po svršetku rat oslobođeni. Ovo se može uzeti kao tačno, jer su sa detaljima generalovog plana bili upoznati studenti Beogradskog univerziteta koji su živjeli u njegovoj kući: Vlajko Vešović i Savo Radulović koje su austrijske okupatorske vlasti objesile 28. juna 1916. u Kolašinu, a general je sa svojim namjerma bio upoznao i narodne poslanike opredijeljene za ujedinjenje Janka Toškovića i Jakšu Popovića, koga će okupator, takođe, strijeljati.
Na ubistvo austrougarskog oficira, koji je kod generala Radomira Vešovića 15. juna 1916. godine bio došao da ga odvede u internaciju, i na generalov odlazak sa braćom u odmetništvo, vojni generalni guverner okupirane Crne Gore brzo je reagovao. Internirani su skoro svi crnogorski oficiri, većina činovnika, bivših državnih funkcionera, studenata i đaka doraslih za vojsku, kao i svo za oružje slobodno ljudstvo iz okruga кolašinskog (iz kojeg je bio general Vešović).
Iz кolašinskog okruga, iz Morače su izbjegli interniranje Jovan Radović, profesor, Miljan Drljević, student i rezervni oficir srpske vojske koji je ranjen u povlačenju 1915. godine i ostao kod svoje kuće sa još nekoliko ljudi, a iz Rovaca Milinko Vlahović, kapetan crnogorske vojske, i njegov brat Toško, student filozofije, sa još jednim rođakom. Njih devet komita, u septembru 1916. godine krenuli su u Srbiju, s namjerom da produže u Rumuniju, a odatle da pređu na Solunski front, u srpsku vojsku. Početkom oktobra stigli su u Toplicu i tamo stupili u kontakt sa Kostom Pećancem, koji je nešto ranije bio došao sa Solunskog fronta, upućen od srpske Vrhovne komande. Oni su odlučili da ostanu u Srbiji. Braća Vlahović i Jovan Radović sa Kostom Vojinovićem i Kostom Pećancem pristupili su organizovanju, a potom i vođenju topličkog ustanka 1917. godine. Toško Vlahović će poginuti u borbi sa bugarskim jedinicama 2. XI. 1917. a Milinko Vlahović i Jovan Radović ostali su na jugu Srbije, najviše u Toplici, do kraja rata.

Propagandu ujedinitelja ometaju «neljudi»

Ukazaćemo i na jedna politički značajna dejstva te komitske čete. Kada se septembra 1916. godine četa odlučila da ide u Srbiju, bila je već rasčistila sa kraljem Nikolom i samostalnom Crnom Gorom, odlučno se opredijelivši za ujedinjenje Crne Gore i Srbije – srpskog i drugih jugoslovenskih naroda. Time je značajno uticala i na komitski pokret u Crnoj Gori koji je 1917-1918. godine sa komitima na jugu Srbije održavala veze, iako rijetke. Ostali su podaci da je profesor Jovan Radović u svojoj viziji imao ujedinjenje jugoslovenskih naroda i stvaranje Jugoslavije.
Na Solunskom frontu našlo se nešto Crnogoraca koji su od početka rata bili u srpskim jedinicama, a doći će i nešto dobrovoljaca iz Amerike. Što se tiče crnogorskih studenata i đaka, utvrdili smo da je njih bilo svega 5-6. Oni su se nalazili u jedinicama srpske vojske i učestvovali su u bici na Kajmakčalanu 1916. godine. To su: Marko Puletić, Miloš Rašović, Radivoje Radulović, Sava Mikić, Marko Lazović i Miloš Tošić iz Pljevalja.
Kralj Nikola i u Francuskoj vodi svoju dinastičku politiku povratka u Crnu Goru, što je podrazumijevalo i samostalnost Crne Gore. U aprilu 1916. godine on je morao otpustiti predsjednika Vlade Lazara Mijuškovića, kome nijesu bile naklonjene savezničke vlade, tvrdeći da se u njega prevario i da je on kriv za sve. Mijušković je na to odgovorio pismom 20. maja i optužio kralja kao isključivog krivca za situaciju u kojoj se našla Crna Gora.
”Od početka Vaše vladavine do danas nijeste uspjeli da dobijete ni jednog iskrenog prijatelja u Evropi, zbog Vašeg neprestalnog koketiranja, čas s jednim, čas s drugim, šta – više Vi ste proigrali povjerenje velike Rusije koje smo uživali, zašto, mislim, ne treba nabrajati dokaze. Vi ste, Vaša familija i Vaša dvorska kamarila doveli Crnu Goru do ovoga bankrotstva, a ne nikada politika ma koje bilo vlade, od početka Vaše vladavine”.
Optužujući kralja, Mijušković iznosi konkretne činjenice: svaki član kraljeve porodice smatrao se pozvanim da vodi državnu politiku, po kraljevoj želji vođene su protivnarodne agitacije u Crnoj Gori, a tu je i ponašanje sva tri kraljeva sina u toku rata: pregovori knjaza Petra sa Hubkom, u junu 1915. godine i prijestolonasljednika Danila sa grofom Bekendorfonom, u jesen iste godine. ”Vi ste, dakle, za sve moralni vinovnik, a ja mogu biti samo jedan prevareni, mali Vaš saučesnik.”
Za novog predsjenika Vlade kralj Nikola imenuje Andriju Radovića i za ministra uzima ljude iz svoje okoline. Predsjednik Radović će 19. jula 1916. godine podnijeti kralju memorandum, kao osnovu za ujedinjenje Crne Gore i Srbije, koji nije bio ni praktičan ni izdvodljiv, jer je predviđao naizmjenično nasljeđivanje prijestola između Karađorđevića i Petrovića. Naravno, kralj nije mogao prihvatiti takav prijedlog.
Oslobođenje Bitolja u jesen 1916. godine od strane srpske i savezničke vojske bio je prelomni događaj za diferencijaciju među crnogorskom emigracijom u pitanju budućeg položaja Crne Gore. Dvanaest crnogorskih činovnika iz najbliže kraljeve okoline i 20 studenata čestitalo je, ovim povodom, na uspjehu regentu Aleksandru, vrhovnom komandantu srpske vojske, pozdravljajući ga kao kralja budućeg ujedinjenog srpstva. ”Ova čestitka načinila je rascjep među izbjeglim Crnogorcima s jedne strane i kralja Nikole i njegovih ljudi s druge strane”.
Pokret za ujedinjenje među Crnogorcima, u periodu 1916-1918. godine, javio se svuda gdje je njih bilo: na Krfu, u Solunu, u Švajcarskoj, u Italiji, u Americi. Među Crnogorcima su se u radu za ujedinjenje posebno isticali Todor Božović, Mihailo Vukčević, Gligorije Vukčević, Jovan Đonović, Nikola Đonović, Vukota Božović, a bilo ih je i još. Svi su se oni, izuzev Vukote Božovića, u toku rata 1914. i 1915. godine nalazili u Srbiji i zajedno sa srpskom vojskom povukli se na Krf. Neki od ovih, kao dr Mihailo Vukčević, bili su i tijesno povezani sa pojedinim srpskim ličnostima.
Posljednja dva mjeseca 1916. godine sve se više angažuje srpska Vlada, odnosno njen predsjednik Nikola Pašić, na pitanju ujedinjenja Crne Gore i Srbije. Kako piše Svetozar Tomić, srpska Vlada nije smjela ove Crnogorce ”ostavitina milost i nemilost vremenu i događajima”, nije smjela dopustiti da se pokret na ujedinjenje među Crnogorcima ”razvija u drugom pravcu do u onom koji ide u saglasnost sa politikom Kraljevine Srbije i opštih srpskih interesa”. U tom cilju predsjednik srpske Vlade u Ministarstvu inostranih djela, kojim sam rukovodi 27. novembra 1916. godine otvara Crnogorski odsjek. Za šefa odsjeka imenovao je Svetozara Tomića, profesora, rodom iz Crne Gore, koji se bavio naučnim radom iz antropogeografije i etnografije i bio saradnik Jovana Cvijića. Tomić je dobio sljedeće upute za rad:
”1) Da se ideja o spajanju Crne Gore s Srbijom svuda propagira, ali bez ikakvih ličnih ispada i uvreda;
2) Da se u cio unionistički pokret unosi što više svjetnosti i morala kako rad ne bi dobio oblik propagande ili kakvih zakulisnih rovenja, i
3) Svaku isključivost iz partijskih obzira apsolutno izbjegavati”.
U novembru 1916. godine ka Krfu je formiran odbor pod nazivom Crnogorski komitet jedinstva, a drugi, i to mnogo važniji odbor formiran je u avgustu 1917. godine, u Solunu. U tim odborima su bili Crnogorci, državljani Crne Gore ili Srbije, koji su se sa srpskom vojskom bili povukli na Krf i u Solun. U Solunskom odboru su bili: Petar Kosović, profesor, kao predsjednik, Ljubo Vuksanović, kao potpresjednik, Dušan Cerović, kao sekretar i Lazo Matijević, kao blagajnik.
Srpska Vlada je koristila i pojedine Crnogorce van ovih odbora za politički rad među Crnogorcima na Solunskom frontu. Tako je u martu 1917. srpski ministar vojni pozvao R. Radulovića, studenta tehnike i rezervnog potporučnika, i jednog Karadžića, aktivnog potporučnika, da dođu u Solun. Tamo su dobili uputstva za rad na suzbijanju ”štetnog uticaja kod naših ljudi”, ali Radulović ne daje bliže podatke o kakvom se to štetnom uticaju radi.
Posao je, po iskazu Radulovića, bio lak, ”velikog djela”, ali dodaje da je bilo i tamo pojedinaca koji su ometali posao. Dalje, Radulović piše Andriji Radoviću krajem maja 1918. godine da su oni uspjeli u svom radu – ”te smo polako onemogućili svaki rad tim neljudima”. Takođe, kaže da su on i Karadžić prikupili sve zemljake koji su se nalazili u Solunu ili njegovoj blizini na službu i organizovali ”Pododbor za ujedinjenje sa Srbijom”.
Od svih Crnogoraca koji su se našli u inostranstvu najistaknutiji je bio Andrija Radović. Stoga je za srpsku Vladu on bio jedina ličnost koja bi mogla stati na čelo jedne ozbiljne organizacije za rad na ujedinjenju, pa se na njega i oslonila. Pošto kralja Nikolu nije mogao privoljeti na ujedinjenje – jer se on izgovarao da je u principu za ujedinjenje, ali da neće da se izjašnjava o tom pitanju prije no što se vrati u Crnu Goru, što znači dok se završi rat – Andrija Radović 11. januara 1917. godine podnosi ostavku Vlade. A prije njega podnio je ostavku na položaj ministra u Vladi Janko Spasojević, sa kojim je srpskaVlada namjeravala neke kombinacije, ali je uviđala da bi to bilo od male koristi. U ostavci, Radović kaže i ovo: ”Pred činom oslobađanja i ujedinjenja našeg naroda, svačiji interesi moraju pasti, a srećan će biti onaj, koji bude u stanju da za nj podnese žrtve. Do konačnog ujedinjenja moraće doći kad – tad, a bez sumnje biće pobijeđen svako onaj koji bude htio stati tome na put”.

Nikolini bivši ministri rade na rušenju kralja i države

Predsjednik srpske Vlade Nikola Pašić imao je veliko nepovjerenje prema Andriji Radoviću, ali je uviđao da bez njega ne može osnovati snažan Crnogorski odbor, koji bi po njegovim uputstvima radio na ujedinjenju Crne Gore sa Srbijom. Zato je bilo više razloga: Radović je prvi dao inicijativu za ujedinjenje, imao je podršku Rusije i Francuske, a kao političar imao je i veliki ugled. Isto tako treba reći da je i Radović sa dosta ustezanja prihvatio ponudu i sastavio program rada, sa kojim se Pašić u svemu nije slagao, ali ga je morao prihvatiti , jer mu se žurilo sa osnivanjem centralnog crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje.
Četvrtog marta 1917. godine obrazovan je Središnji crnogorski odbor za narodno ujedinjenje. Za njegovo nominalno sjedište izabrana je Ženeva, мada se većina članova stalno nalazila u Parizu. U početku Odbor je imao pet članova: predsjednik Andrija Radović, sekretar Miloš Ivanović (član Oblasnog suda u bombaškoj aferi, osuđen na 15 godina), članovi Pero Vučković, Janko Spasojević i Danilo Gatalo, bivši ministri.
Odbor je povremeno izdavao i svoj list ”Ujedinjenje”. Prvi broj je izašao 15. aprila 1917. godine i u njemu su objavljeni obavještenje o formiranju Odbora i proglas upućen Crnogorcima. Pero Vučković se nije slagao sa oštrinom pisanja ovog lista o kralju Nikoli, pa je početkom juna 1917. godine izašao iz Odbora. U julu iste godine imenovani su novi članovi Odbora: Luka Pišteljić, svršeni pravnik i publicista u Petrogradu, Jovan Đurašković, činovnik i bivši narodni poslanik, i Risto Jojić, profesor.
Svi su članovi Odbora bili crnogorski državljani, a za to se zalagao i Andrija Radović, što se vidi iz njegova pisma upućenog početkom septembra 1917. godine Luki Pišteljiću u Petrograd. U pismu, koje je sredinom jula iste godine Pišteljić uputio Radoviću, dao je sugestiju da se Odbor proširi i da treba voditi računa da budu zastupljeni svi krajevi Crne Gore. Radović mu je odgovorio da je Odbor mišljenja da njegovi članovi budu samo crnogorski državljani, мada ima Crnogoraca koji su srpski državljani i koji su radili i rade na stvar ujedinjenja, kao Mitar Đurović, Ilija Lalević, Svetozar Tomić i dr.
Prema Pašićevim koncepcijama, Odbor je imao zadatak da radi među Crnogorcima na unionističkom pokretu ”u duhu opštih srpskih interesa” i programa srpske Vlade. Mada je nastao po želji srpske Vlade, odnosno njenog predsjednika, i мada je od nje finansiran, Odbor nije bio isključivo Pašićevo djelo, nego je nastao i kao rezultat želja i opredjeljenja jednog dijela Crnogoraca u inostranstvu za ujedinjenje Crne Gore i Srbije i kao rezultat konkretne stvarnosti koju je diktirala opšta ratna situacija. Takođe, Odbor nije bio isključivo organ srpskog Ministarstva spoljnih poslova, koji je manje ili više disciplinovano izvršavao zadatke kao njegov organ, nego je i o pojedinim suštinskim pitanjima imao i samostalan stav. Odbor nije u potpunosti prihvatao Pašićeve stavove i sugestije da se posveti samo srpskom pitanju i da se potpuno isključi iz rada na rješavanju jugoslovenskog pitanja, kao i interesovanja za to pitanje.
Odbor je smatrao da je Crna Gora završila svoju ulogu kao posebna srpska država i zauzeo je stav o njenom ujedinjenju ne samo sa Srbijom nego i sa ostalim srpskim, hrvatskim i slovenačkim zemljama u jednu jedinstvenu državu. U proglasu Odbora, između ostalog, kaže se: ”Ujedinjena Srbija i Crna Gora, ujedinjena sa neoslobođenim Srpstvom i sa braćom Hrvatima i Slovencima, biće naša otadžbina, o kojoj su stoleća sanjala i za koju je prolivena najdragocenija krv tolikim pokolenja! – Okupite se Crnogorci, pod barjak ujedinjenja”.
U programu Crnogorskog odbora izneseni su i razlozi za ujedinjenje – politički i ekonomski Srbija i Crna Gora, oslobođenim postižu cilj koje su vjekovima težile i zato treba da stupe ”u jednu državnu cjelinu”, kojoj se, pored ostalih srpskih pokrajina, imaju pridružiti ”prema zajedničkim težnjama i željama” hrvatske i slovenačke zemlje. Ujedinjenjem, kaže se u programu, biće zadovoljena i načelo narodnosti – ”ta najčovečnija i najpravilnija osnova za obrazovanje država”. Crna Gora srazmjerno svojoj snazi, prinijela je najviše žrtava na oltar narodnog ujedinjenja, iako bi na prvi pogled imala izvjesno pravo na dalji samostalni život. Takođe se ističe da je ekonomski faktor jedan od bitnih faktora za ujedinjenje, jer je poznato da Crna Gora nije mogla da se ekonomski samostalno razvija i da sredi svoje finansije, pa zato nije bila u stanju da rješava privredne i kulturne zadatke jedne savremene države. ”U ostalom, čak i kad Crna Gora i Srbija ne bi bile naseljene jednim istim narodom, jednom dodirnute granicama, zbog samog geografskog položaja, obostranih interesa i potreba, upućene bi bile na ekonomsku zajednicu i što tješnije veze”.
U programu se jasno uočavaju dvije činjenice:
1) da se Odbor zalaže za ujedinjenje ne samo srpskog, nego i ostalih jugoslovenskih naroda, u čemu je zauzeo stav suprotan zadatku koji mu je Pašić namijenio;
2) nova država ima biti uređena na unionističkoj-cetralističkoj osnovi, odnosno Odbor se o tom pitanju ne izjašnjava, jer ostavlja da ga rješava konstituanta – narodna skupština. Odbor je svoje stavove i koncepcije raspravljao i obrazlagao u svom listu ”Ujedinjenje”. Zbog ograničenosti prostora, pozvaćemo se samo na stav iznesen u tekstu objavljenom u br. 2 lista. Tu se jasno kaže da se ni sa nacionalnog, političkog i bilo kojeg drugog gledišta ne može odobriti separatizam – nezavisnost Crne Gore: ”Ujedinjenje srpskog naroda isključuje potrebu njenog nezavisnog državnog opstanka”. Potom se kaže:
”Budimo načisto: ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom i ostalim srpskim, hrvatskim i slovenačkim zamljama tako je prirodan proces, da ga, poslije tolikih vjekova i tolikih žrtava, ne može spriječiti ni odložiti nikakav neprirodan ili proizvoljan otpor”.
Odbor je pozdravio Krfsku deklaraciju i prihvatio njene odluke.
Svetozar Tomić, šef Crnogorskog odsjeka u srpskom Ministarstvu spoljnih poslova, koji je isključivo radio na srpskom pitanju tako da nigdje ne pominje jugoslovensko pitanje, imao je primjedbi na rad Crnogorskog odbora, što se vidi iz njegovog pisma upućenog 16. VII. 1917. godine Andriji Radoviću. Tomić se kritički osvrnuo na neke radnje oko pitanja ujedinjenja da ”ne Crnogorci vode crnogorsko-srbijansku politiku, a to prebacujemo separatistima Crne Gore da čine”. Tomić prigovara Radoviću zašto Odbor otuđuje od sebe sve one koji ne misle kao on, čak i ako su pristalice pokreta, pa posebno pominje Lazara Mijuškovića, generale Luku Gojnića i Mila Matanovića, koji su ”bili najvatreniji pristalice pokreta”, a sada su, izgleda, ”Mijušković i Gojnić prešli na Nikolinu stranu”.
”Pred idejom ujedinjenja padaju sve lažne stvari, antipatije kao i simpatije” – piše Tomić.

Jak pritisak ujediniteljske propagande na sve Crnogorce

Crnogorski odbor vodio je intenzivnu i veom jaku propagandu u svim mjestima gdje je bilo Crnogoraca, kao i kod saveznika. Između njega sa jedne strane, i kralja Nikole, crnogorske vlade i njihovih pristalica s druge strane, vođen je nepomirljivi politički rat. Propaganda i međusobna optuživanja vođeni su preko Odborovog ”Ujedinjenja” i vladinog ”Glasa Crnogorca” (koji je izlazio u Neji, kod Pariza, počev od 21. februara 1917. godine), kao i drugih publikacija, zborova na kojima su donošene rezolucije. Borba oko ujedinjenja obuhvatila je i pojedine Srbe iz Boke i Hercegovine, pa su se i oni diferencirali – za progon Crnogorskog odbora, ili za kralja Nikolu.
Krajem aprila 1917. godine ”Glas Crnogorca” prvi put piše o pitanju ujedinjenja, i to je odgovor na program Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje. Jasno se naglašava da je pitanje ujedinjenja za kralja Nikolu, crnogorsku emigrantsku vladu i njihove pristalice – prvenstveno dinastičko pitanje. Za prijedlog Andrije Radovića o ujedinjenju Crne Gore i Srbije, koji je on u svojstvu predsjednika crnogorske vlade 1916. godine podnio kralju, list piše da se to nije ticalo srpskog ujedinjenja, već uklanjanja jedne srpske dinastije bez pristanka i volje naroda. ”Srpsko ujedinjenje danas se ne može cjelishodno izvesti eliminacijom koje bilo od obeju, za srpsku slobodu i nezavisnost, neosporno zaslužnih srpskih dinastija”.
Vlada brigadira Mila Matanovića, koja je zamijenila vladu Radovića, ipak nije mogla zaobići tako krupno istorijsko pitanje, pa je pred javnost izašla sa nekom vrstom kominikea. Na prvom mjestu istaknuto je da je Crna Gora ”od svog postanka barjaktar srpskog oslobađanja i ujedinjenja”. Zatim je ukazano na zasluge Crne Gore za srpstvo, slovenstvo i saveznike. Odbačena je kritika upućena zvaničnoj Crnoj Gori i njenom vladaru na rad u toku rata 1914 – 1916. godine.
Ipak, uviđajući da nema mogućnosti za ponovno uspostavljanje Crne Gore kao samostalne države, crnogorska vlada je 15. maja 1917. godine podnijela kralju pismenu predstavku za ujedinjenje. U predstavci se, između ostalog, kaže: ”Ideja ujedinjenja postala je vjera, religija masa… Crna Gora ne može ostati pasivan posmatrač, niti može udariti u antinacionalni separatizam”. Pošto je kralj Nikola odugovlačio sa usvajanjem programa, vlada je 23. juna 1917. godine podnijela ostavku. Njen predsjednik brigadir Milo Matanović dao je opširno obrazloženje ove ostavke. On prvo naglašava da se kao član pređašnje vlade razišao sa njenim predsjednikom – ”u pitanju rješenja delikatnog, a po docniji mirni razvitak Srpskog naroda prevažnog dinastičkog pitanja”. Zatim upozorava kralja na mnoge činjenice preko koji je on olako prelazio. Golemi događaji koji potresaj svijet, piše Matanović, stvaraju novu eru u istoriji čovječanstva.
”Usred haosa tih događaja zavitlan je svekoliki naš narod, iz kojeg će ako Bog da, blagodareći moćnom oružju naših saveznika, izaći na svijetlo, ujedinjen i velik. Današnje doba, Veličanstvo, jeste doba velikih svjesnih narodnih pokreta i talasanja, koje će izmijeniti izgled i dati mu nove, savršeniji pravednije oblike – jednom riječju – naše doba živi u znaku demokratije”. Crna Gora, opominje, Matanović kralja, nije se mogla oteti opštem pokretu i izmjenama, pa kada su u balkanskom ratu ”pale pregrade” između nje i bratske Srbije, koje su ih vjekovima dijelile, nametnuo se po sebi problem preuređenja države. ”Dosadašnji separatni oblik, budući nesavremen i preživjevši se, postao je u buduće za vazda nemoguć”.
Težište vladinog programa bilo je na preuređenju odnosa Crne Gore sa Srbijom donošenjem jednog konkretnog predloga o ujedinjenju, koji bi se, po usvajanju od strane obiju država, podnio na sankcionisanje mjerodavnim tijelima i narodu po svršetku rata i povratku u domovinu. Matanović naglašava da se sa ovim pitanjem nije smjelo odugovlačiti, jer je od njega zavisio i odnos Crne Gore u emigraciji prema saveznicima ”koji hoće da stvore jaku Jugoslovensku državu na jugoistoku Evrope, kao bedem protivu germanskog nadiranja”. U tom cilju vlada je 15. maja kralju i podnijela pismenu predstavku. Matanović skreće pažnju kralju da pokreće ”velika i veoma delikatna pitanja politička, čije bi se rješenje i odobrenje protivilo, ne samo duhu vladina programa, nego i zemaljskom Ustavu”.
Neposredni povod da brigadir Matanović podnese ostavku bio je jedan kraljev telegram: ”Depešom koju je Vaše Veličanstvo uputilo Nj. V. Kralju Italije negira se naš nacionalni jugoslovenski ideal, koji ispovijeda jednu i nerazdjeljivu Jugoslaviju; preko ovog akta Kraljevska Vlada nije smjela ćutke preći”.
Nema tačnih podataka o tome koliko se Crnogoraca nalazilo u Francuskoj i Švajcarskoj, pa nam zato nije ni poznato ni koliko se njih opredijelilo za program Odbora, a koliko je ostalo na strani kralja Nikole i crnogorske emigrantske vlade. Na jednom spisku (bez datuma) nalaze se imena 57 studenata i đaka koje je Odbor stipendirao na univerzitetima i srednjim školama u Francuskoj, Švajcarskoj i Italiji.
U aprilu 1917. godine u Parizu je formirano crnogorsko-studentsko društvo ”Jedinstvo”, čiji je zadatak bio rad na potpunom ujedinjenju Crne Gore sa Srbijom.
U Švajcarskoj, gdje se nalazila jedna manja kolonija Crnogoraca, u Ženevi će se stalno nalaziti Danilo Gatalo, član Odbora, i Miljan Radović, čiji je osnovni zadatak bio organizovanje slanja pomoći preko međunarodnog Crvenog krsta Crnogorcima u logorima Austro-Ugarske, održavanje veze sa internircima, slanje pomoći narodu u Crnu Goru, kao i propagiranje ideje ujedinjenja među Crnogorcima i drugim jugoslovenskim svijetom u Švajcarskoj. Stanko Perunović, profesor i Vukota Božović, student, u Ženevi su bili najistaknutiji u sprovođenju programa Crnogorskog odbora među Crnogorcima u Švajcarskoj. Crnogorci u Švajcarskoj i Francuskoj opredijeljeni za ujedinjenje bili su u vezi sa Tihomirom Popovićem, srpskiim poslovnikom pri crnogorskom dvoru u Neji kod Pariza, a ovaj, naravno, sa srpskom vladom na Krfu.
U Rusiji je bilo malo Crnogoraca, najviše u Petrogradu, njih oko 30, računajući tu đake i one koji su imali rusko državljanstvo. Propagande crnogorske emigrantske vlade nije bilo među Crnogorcima u Rusiji. Svi koji su se interesovali pitanjem budućnosti Crne Gore prihvatili su program Crnogorskog odbora, ali se uočava da je bilo i drugačijih gledanja na organizaciju Odbora, njegov rad, a možda i neka politička pitanja. Luka Pišteljić, koi je živio u Petrogradu i koji je, kao što smo vidjeli, u julu 1917. godine izabran za člana Odbora, zalagao se za ujedinjenje ne samo srpskog naroda nego za ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca: ”To je aksioma i to je zadaća za koju se moramo svi boriti”.
Međutim, ni Pišteljić ne govori kako da ta Jugoslavija bude uređena – na federativnoj, ili centralističkoj osnovi. Konačnu odluku o pitanju i formi ujedinjenja, po Pišteljiću, treba da riješi narod u Crnoj Gori. Po mišljenju Pišteljića, prvo treba izabrati specijalnu narodnu skupštinu, koja bi u isto vrijeme izabrala komisiju za ispitivanje uzroka i krivica ”naše posljednje katastrofe” – kapitulacije crnogorske vojske, u januaru 1916. godine. Skupština bi morala biti izabrana uz potpuno odstranjivanje uticaja kralja Nikole i njegovih agenata, pa kako ona riješi o pitanju ujedinjanja – tako i da bude.

Sukobi i oko saučešća kralju nakon Mirkove smrti

U Italiji je bilo malo Crnogoraca. No, pošto se Italija zbog svojih interesa, od početka 1916. godine, zalagala za samostalnu Crnu Goru, Crnogorski odbor tamo nije mogao imati nekog većeg uticaja.
U Americi (sjevernoj i južnoj) u periodu 1916 – 1918. godine nalazilo se nekoliko hiljada crnogorskih radnika. U Sjedinjenim Američkim Državama na ujedinjenju Crne Gore sa Srbijom radili su: Stevo Bogdanović, Mićun Pavićević, Petar Nenezić, pa Crnogorski odbor odmah po osnivanju stupa sa njima u kontakt. Crnogorski konzul u Americi, Seferović, u januaru 1917. godine, podnosi ostavku na svoju dužnost i stavlja se na raspoloženje Crnogorskom odboru i ujediniteljima.
Krajem maja 1917. godine osnovan je Crnogorski centralni odbor za ujedinjenje u Njujorku, gdje je imao i svoju kancelariju. Crnogorski odbor u Parizu šalje Crnogorcima u Americi list ”Ujedinjenje”, programe rada, proglas na Sve Crnogorce i neke brošure, (neke se i tamo štampaju), a u junu 1917. godine uputiće tamo sekretara Miloša Ivanovića. Tokom 1917. godine u Ameriku dolaze Todor Božović i braća Đonović – Jovan i Nikola, koji će se tamo aktivno uključiti u rad ujedinitelja i održavati kontakte sa srpskim poslanikom u Vašingtonu.
Pokret pristalica ujedinjenja među Crnogorcima snažno pomaže i Mihailo Pupin, naučnik svjetskoga glasa, kao i tamošnja srpska organizacija Narodna odbrana. Savez srpskih organizacija ”Sloga” stavio im je na raspolaganje svoj organ ”Srbobran”. U Americi se nalazilo 30 većih kolonija Crnogoraca, a do 12. aprila 1918. godine bilo je osnovano 26 mjesnih pododbora crnogorske organizacije za narodno ujedinjenje. Njih 28 pododbora podnijelo je predsjedniku Sjedinjenih Američkih Država Vudru Vilsonu memorandum (koji je objavilo i ”Ujedinjenje”, br. 23, od 29. septembra 1918. godine), u kome se podnosioci pozivaju na proklamovani princip saveznika ”Sloboda i samoopredjeljenja naroda”, pa najenergičnije zahtijevaju bezuslovno ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom i ostalim srpskim, hrvatskim i slovenačkim pokrajinama ”u jednu nerazdjeljivu demokratku državu”. Program Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje prihvatili su za svoj, tim prije što je on potpisao i Krfsku deklaraciju, ”koju najoduševljenije pozdravljamo, kao izraz vjekovne težnje svih Srba, Hrvata i Slovenaca”.
Zadatak Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje, kako onog u Parizu, tako i onog u Americi, bio je i mobilisanje tamošnjih crnogorskih radnika u dobrovoljce za srpsku vojsku i odlazak na Solunski front. Međutim, tamo ih je išlo veoma malo, pa i onima koji su se za to opredijelili pravljene su razne smetnje, te su zadržavani na putu do fronta. Do 16. oktobra 1917. godine na Solunski front pošlo je 60, do 80 Crnogoraca. Slično je bilo i u narednom periodu, sve do proboja Solunskog fronta, ali ne raspolažemo podacima o tome koliko je Crnogoraca otuda došlo u srpsku vojsku. Crnogorci su brojnije stupili i u američku vojsku, najvećim dijelom oni koji su bili primili američko državljanstvo.
O pitanju Crnogoraca u Americi i njihovom odlasku u dobrovoljce istoričar Bogumil Hrabak kaže: ”U obje Amerike odlazak Crnogoraca na Solunski front bio je najuže spojen s organizacijom jugoslovenskih dobrovoljaca, jer je i među tamošnjim crnogorskim masama ideja o jugoslovenskom ujedinjenju bila privlačnija od ideje o ujedinjenju Srbije i Crne Gore”.
Krajem aprila 1918. godine u pet logora u Austro-Ugarskoj (Boldagasonju, Grosauu, Karlštajnu, Nađmeđeru i Nežideru) nalazila su se 9.333 internirna Crnogorca, a u Vajtkofenu 15 konfiniranih. Oficiri i činovnici najvećim dijelom su bili u Boldogasonju, a bilo ih je i u drugim logorima. Karlštajn je bio povlašćen logor, u kome su se nalazili najistaknutiji crnogorski oficiri, političari, visoki činovnici, a bilo je i drugih. Po kojem su kriterijumu internirci slati u ovaj logor nije nam bilo moguće utvrditi, ali se zna da se tamo išlo i na preporuku crnogorskog mitropolita Mitrofana Bana. Ovaj logor nije bio veliki i u njemu je najčešće bivalo oko 120 interniraca.
Crnogorski odbor se od prvog dana interesovao za internirane Crnogorce. Uspio je da uspostavi vezu sa njima u svim logorima, da održava intenzivnu prepisku, osobito sa pojedinim političarima i oficirima. Ta je prepiska bila pod strogom cenzurom logorskih vlasti, ali se iz nje moglo saznati i o pitanjima čisto političke prirode. Tokom prve dvije godine (1916-1917) internirani su mogli prilično saznati o političkoj situaciji u Evropi i svijetu iz prepiske Vukote Božovića, studenta iz Ženeve, sa ocem Vukašinom Božovićem, komandirom crnogorske vojske. Odbor je uspio da organizuje i slanje hrane interniranima, koje je bilo u dovoljnim količinama, naročito u 1918. godini. Na ovom poslu prva je radila Divna Veković, iz Berana, koja se nalazila u Švajcarskoj.
U prve dvije godine (1916-1917) internirci su vodili međusobno razgovore o sudbini koja ih je snašla, o kapitulaciji crnogorske vojske, pa i o budućem međusobnom položaju Crne Gore i Srbije, odnosno o ujedinjenju. Ali sve do marta 1918. godine to nije prelazilo okvir običnih razgovora, мada ponekad i oštrih. Oficiri su se uglavnom skoro svi držali ”neutralno” kada se raspravljalo o pitanju ujedinjenja, pošto su se još držali subordinacije. Bilo je i onih koji su čvrsto držali stranu kralja Nikole, koji su se plašili Šumadinaca (u Crnoj Gori čest naziv za Srbijance).
U redovima oficira je sve do marta 1918. godine, uglavnom, preovladavalo mišljenje da dokle traje rat – ne treba raspravljati pitanja kao što su ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom, tim prije što se ratu još nije mogao sagledati kraj. Prvi oštri sukobi oko pitanja stava prema kralju Nikoli izbili su posljednjih dana 1917. godien, i to izgleda u logoru Nađmeđeru, gdje nije bilo oficira. Početkom marta te godine Miljan Radović izvještava iz Ženeve predsjednika Odbora da su učitelji u logoru Nađmeđer – nih 172 stali na stranu Odbora.
U Beču je, u Sanatoriju, 3. mart 1918. godine umro knjaz Mirko. Njegovu smrt su htjeli da iskoriste u političke svrhe pristalice kralje Nikole u logoru Karlštajn, posebno generali. Pokrenuto je i pitanje slanja saučešća kralju Nikoli, što je imalo da posluži kao izraz vjernosti i odanosti kralju i njegovoj porodici. Među internircima u tom logoru nastala je žučna rasprava. Iznošeni su argumenti za i protiv slanja depeše, ali se sporazum nije mogao postići, pa je došlo do glasanja. Od 123 internirca – koliko ih je 9. marta 1918. godine bilo u Karlštajnu – 62 su potpisala saučešće kralju Nikoli, a 61 je bio protiv. Među 62 potpisnika bilo je svega sedam civila, a ostala su bili oficiri, od kojih sedam birgadira (generala), 28 komandira (majora) i 16 kapetana, dok su ostali bili poručnici i oficiri narodne vojske. Među protivnicima slanja depeše bilo je 27 civila, od kojih 6 narodnih poslanika i dva trgovca, a od oficira jedan brigadir, 19 komandira, devet kapetana i pet poručnika.
Najbliži Karlštajnu bio je logor Grosau, u kojem se nalazilo oko 400 interniranih oficira i činovnika. Protivnici slanja saučešće kralju iz Karlštajna uspjeli su da stupe u kontakt sa njima i da uz pomoć tamošnjih istaknutih ujedinitelja (Milete Minjića, poštanskog činovnika, Jovete Ćetkovića, barjaktara, i Pavla Šćepovića, trgovca) većinu odvrate od potpisivanja saučešća, ali je njih 170, sa komandirom Đurom Šoćem na čelu, ipak potpisalo i poslalo saučešće.

Suštinska poruka skupštine

Potpredsjednik Podgoričke skupštine Savo Fatić, inače predstavnik socijalista, u stvari, bijelih komunista, u zapisniku iste od 14/27. 11. 1918:
“Ja ve molim, gospodo, da stavimo na stranu istoriju Crne Gore. Što se pak tiče njezine političke istorije, ja je dijelim na dva dijela: na onu do juče i od juče. Mi više nijesmo Crnogorci nego Srbi”

Iz Proglasa kralja Nikole Crnogorcima: Političarima iz Biograda cilj opravdava sredstvo

-Vama je poznato da zvanična Srbija već odavno u Crnoj Gori nije gledala brata i drugara, na zajedničkomu poslu, nego protivnika, koga je po nekomu čudnome shvatanju trebalo trsiti, tobož, u interesu Srbije. Naoružani neobješnjivom mržnjom prema Crnoj Gori i njezinijem predstavnicima i lišeni solidne moralne osnove, izvjesni političari iz Biograda, postavili su se u politici prema Crnoj Gori na načelo: cilj opravdava svako sredstvo…Vođena je protiv nas jedna najodvratnija kampanja kojoj je bio cilj: omalovažiti ulogu Crne Gore u ovomu ratu i srušiti njezin visoki ugled među saveznicima…Meni u izgnanstvu ostao je mučan i ničijem nezaslužen zadatak da branim čast i ugled Crne Gore…Pored svijeh kleveta, Vlada Srbije nije uspjela da diplomatski uništi Crnu Goru, okupirala ju je, u ime vlade Srbije, njezina vojska. ..Da bi se pred svijetom kao Pilat mogla od svoga bogomrskoga i u istoriji nezapamćenoga zločina pravdati i preturati ga na narod crnogorski, ona je falsifikovala volju naroda. Skupila je tzv. Veliku narodnu skupštinu na jedan nasilnički način, čije odluke nemaju nikakve važnosti…Crna je Gora Crnogoraca! To je bilo i to će biti!…Sami Crnogorci i niko više odlučiće slobodno zakonskijem putem o budućnosti Crne Gore…
(”Na Badnji dan 1918.godine)

Propaganda po cijeloj Crnoj Gori ”za anšlus sa Srbijom”

U Boldogasonju, gdje se nalazio najveći broj interniranih oficira i činovnika, knjazu Mirku je održan pomen, na kome su bili ”mnogi oficiri u koroti”, ali je bilo i onih koji nijesu htjeli prisustvovati pomenu.
Vojno generalno guvernerstvo okupirane Crne Gore pratilo je politička zbivanja u logorima povodom knjaževe smrti, pa je austrougarskog ministra spoljnih poslova obavijestilo da je iz Karlštajna stigla vijest da je tamo došlo do neslaganja i da su pristalice Srbije ostale u manjini.
Političko vrenje u logorima, posebno u Karlštajnu, nije se smirilo. Borba oko ujedinjenja zoštravala se i dalje, i otvoreno i zakulisno. Usljed toga su mnogi prekinuli međusobne veze i prestali da jedan s drugim razgovaraju. Dvije protivničke strane ljuto su se međusobno napadale. Teška riječ ”izdaja” padala je s obje strane. Formirana su dva međusobno neprijateljska tabora, što se manifestovalo i prilikom sahrana umrlih drugova.
Na povratku u domovinu oficiri su donijeli dvije rezolucije (proglasa) upućene crnogorskom narodu. Oficiri u logoru Boldogasonju su 4. novembra 1918. godine usvojili izjavu ”Crnogorski oficiri svome narodu”, kojom su se čvrsto opredijelili za ujedinjenje u veliku narodnu zajednicu Srba, Hrvata i Slovenaca. Izjavu su potpisala 263 oficira – tri komandira, 20 kapetana, 77 poručnika i 163 potporučnika. Potporučnici su bili seljaci, nešto njih i sa teritorija oslobođenih balkanskim ratom, i poneki građanin. Oni nijesu imali crnogorsku Vojničku školu, nijesu mogli napredovati u više činove, i od njih skoro ni jedan nije bio mlađi od 38 godina.
U Sarajevu, na povratku kućama, oficiri pristalice ujedinjenja održali su sastanak na kome su izabrali odbor (u sastavu: komandiri Jovan Žižić, Blažo Božović, Novo Gilić, Jovan Vuksanović, Spasoje Lazarević; kapetani Milo Keljić, Ljubo Novaković i poručnik Ljubo Poleksić), koji je ime 450 crnogorskih oficira uputio Crnogorcima ”Izjavu crnogorskih oficira”. Izjava ima osam tačaka, od kojih posljednja glasi: ”Da na tom gledištu ostajući i tim putem koračajući mi crnogorski oficiri, pozdravljajući novi život naše nacije i sjedinjujući se s njom, težimo unijeti svu ljubav i polet, svu moralnu, umnu i fizičku silu na uzdignuće i sjaj slobode i jedinstva države Srba, Hrvata i Slovenaca”.
Kako u rezoluciji oficira donesenoj u Boldogosonju tako i u ovoj donesenoj u Sarajevu, oštro su osuđeni zvanični faktori bivše crnogorske države da su ”radi niskoga i uskoga separatizma, radi dinastičkih interesa i bestijalne sebičnosti, otišli u izdaju odanog im naroda i države, u izdaju srpske misli i djela, te tim činom navukli nečistu zavjesu na sjajnu prošlost Crne Gore, na njene svete amanete na svijetle grobove i na viteški duh svagda borbene i ponosne Crne Gore, razrješavajući samim tim narod svih obzira, veza i obaveza, prema njima”.
U rezolucijama je zauzet čvrst stav da se krivci za kapitulaciju Crne Gore izvedu pred sud, bez obzira na to ”kakvu će formu uzeti rješenje o državnom sklopu opšte kuće oslobođenih jugoslovena: bez obzira na kakve nazore i državne razloge vodećih srpskih i Jugoslovenskih političara”. Za ujedinjenje se opredijelila i većina oficira koji su već ranije, a najviše u maju 1918. godine, vraćeni kućama ili su bili konfiniranu u pojedinim mjestima, a među njima i divizijari Janko Vukotić, Mitar Martinović, vojvoda Lakić Vojvodić, brigadiri: Radomir Vešović, Mašan Božović, Niko Pejanović, Pavle Vujisić, (Milutin Nikolić se već izjasnio u logoru). Luka Gojnić je ostao do kraja rata na strani kralja Nikole, ali je odugovlačio da ode u Ameriku radi kupljenja dobrovoljaca za crnogorsku vojsku. Poslije proboja Solunskog fronta rekao je Andriji Radoviću da neće ići preko okeana.
Čvrsto opredjeljenje većine crnogorskih oficira za ujedinjenje i njihovo učešće u realizovanju i odbrani odluka koje je donijela «Velika narodna skupština» u Podgorici 26. novembra 1918. godine ne mogu se zaobići, jer su i oni kao dio crnogorskog naroda izražavali njegove želje i raspoloženje. Da donesu rezoluciju u Boldogasonju a zatim u Sarajevu (gdje ih je bilo iz svih logora) na oficire niko nije uticao sa strane, nego je to njihovo sopstveno opredjeljenje. Pošto su oficiri uživali veliki ugled, između dva rata moglo se čuti i kod pristalica i kod protivnika odluka Podgoričke skupštine da su oficiri već u logorima ”izvršili ujedinjenje” Crne Gore i Srbije.
Crnogorski komitski pokret u periodu 1916 – 1918 godine, мada bez vojno-političkog vođstva da bi mogao biti usmjeravan iz jednog centra, pored svoje izrazite orijentacije na borbu protiv okupatora imao je i jasan nacionalno-oslobodilački program: ujedinjenje Crne Gore i Srbije pod dinastijom Karađorđevića. Svoj program komiti su formulisali u rezolucijama usvojenim na zborovima. Posebno su značajni zborovi u manastiru Dobrilovini u julu i na Štitovu (nikšićki okrug) u avgustu 1918. godine. Propaganda ujedinjenja komitskih četa intenzivnije se javlja od početka 1918. godine. Prvo javno istupanje sa predlogom o ujedinjenju, koliko je nama poznato, bilo je ono od 27. januara 1918. godine, na nacionalni praznik Savin dan, kod crkve u selu Pišću u Pivi, gdje je održan veliki narodni zbor kome su prisustvovali svi komiti sa teritorije Pive. Na tom zboru komiti su se izjasnili za ujedinjenje sa Srbijom. Kaluđer Jeftimje Glomazić, komita, služio je službu u crkvi posvećenu srpskom kralju Petru I, srpskoj vojsci i budućem u jedinjenju, što je na narod ostavilo jak utisak.
Istoga dana je 12 komita, sa Boškom Bojovićem i Nikolom Vučurovićem Hercegovcem, pošlo u školu u selu Vrela, nedaleko od Žabljaka, gdje je Vučurović na svečanosti govorio o ujedinjenju. Komiti su pjevali srpsku himnu i uzvikivali ”Živio kralj Petar I, car Balkana!”, ”Živjela Srbija!” ”Živjela srpska vojska!” Komiti su skinuli sliku kralja Nikole, bacili je na patos i zajedno sa narodom gazili po njoj. Krajem juna 1918. godine na Durmitoru je održan zbor komita durmitorske oblasti. Na zboru je usvojena rezolucija koju je napisao komita učitelj Radovan Tomić. U rezoluciji je istaknuto vođenje kompromisne borbe sa okupatorom, kao i spremnost da se na ujedinjenju Crne Gore i Srbije pod dinastijom Karađorđevića ”radi na život i smrt”. Na zboru je formiran Hercegovački komitski komitet, koji je obuhvatio sve komite durmitorske oblasti. Za njegovog predsjednika izabran je Radomir Tomić. Naziv ”hercegovački” uzet je zato što je durmitorska oblast dugo bila u sastavu Hercegovine (tek je u periodu od 1859. do 1878. ušla u sastav Crne Gore).
Opredjeljenjem ovih komita iz durmitorske oblasti za ujedinjenje, koje je već počelo s početka 1918. godine, kao i to da su oni za svog kralja proglasili kralja Srbije Petra u njemu, po četničkom ritualu na ukrštenim bajonetima položili zakletvu i time odbacili svog dotadašnjeg kralja Nikolu, a što su uradile i pojedine druge komitske čete, onda je logično da su te komitske čete postale oružane snage Srbije. Time su oružane snage Srbije, sastavljene od crnogorskih komitskih – četničkih četa, postojale u Crnoj Gori već nekoliko mjeseci ranije, nego što su, krajem oktobra 1918. godine, njene redovne trupe stigle sa Solunskog fronta.
Odlučnim opredjeljenjem za ujedinjenje komiti su i kao oružana snaga vršili jak uticaj u narodu, jer su u njihovom prisustvu niko nije smio suprostaviti njihovom stavu. To je bio jedan od razloga što su pojedinci koji su držali stranu kralja Nikole nastojali da uz pomoć austrougarskog okupatora slome njihov pokret.
Čvrsta opredijeljenost komita za ujedinjenje, po našem mišljenju, ima krupni istorijski značaj, koji se zaobilazi, ili mu se ne pridaje odgovarajuća važnost kada se piše o ujedinjenju i odlukama Velike narodne skupštine u Podgorici, od novembra 1918. godine.
Okupaciona vojna uprava, međutim, uviđa da komitski pokret ima i politički karakter, pa se u njenim izvještajima iz druge polovine 1918. godine konstatuje da je nesumnjivo jasno da ”u posljednje vrijeme kod komita leže politički motivi”, da je pokret ”velikosrpski” orijentisan i da veliki dio Crnogoraca sa ”željom na srcu očekuje dan ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom pod jednom dinastijom”. U oktobru 1918. godine govori se o uspješnoj i jakoj agitaciji komita i drugih po cijeloj Crnoj Gori ”za anšlus sa Srbijom”. A već pomenuti istoričar B. Hrabak kaže: ”Komitski pokret u Crnoj Gori, pak, koji je radio na ujedinjenju sa Srbijom i ostalim Jugoslovenima, bio je neposredni grobar svih političkih kombinacija kralja Nikole”.

Srpske trupe ”održavaju najveći red i disciplinu”

Proboj Solunskog fronta u septembru 1918. godine omogućio je širi zamah rada komitskih četa, a u nekim mjestima već od 13. oktobra dolazi do ustanka naroda i organizovanja ustaničkih bataljona na teritorijalnoj osnovi (kao što je bila organizovana bivša crnogorska vojska). Najorganizovaniji ustanak bio je u Vasojevićima, gdje je došlo i do formiranja ustaničkih jedinica, iako se dosta ljudi još nalazilo u internaciji, a zatim u Bratonožićima i Kučima.
Crnogorski komiti i ustanici su prije dolaska srpskih trupa oslobodili Andrijevicu, Berane, Plav, Gusinje, Kolašin, Bijelo Polje, Pljevlja, Žabljak, Šavnik. U ovim mjestima razoružali su tamošnje garnizone i vojnike pustili kućama. O uspjehu crnogorskih komita i ustanika govori komandant srpskog komitskog odreda Kosta Pećanac u izvještaju od 24. oktobra komandantu srpskih Jadranskih trupa. Pećanac kaže da su crnogorski komiti i ustanici zarobili 3.000 Njemaca i Austrijanaca (zaplijenivši 14 mitraljeza, veliku količinu municije i drugog materijala) ”a mnogo više ih je izginulo, jer su se Njemci ogorčeno borili i nijesu se htjeli predati komitskim četama”.
Komandant ustanika i komita bio je stari general vojvoda Lakić Vojvodić, kojeg je potvrdio i komandant srpskih Jadranskih trupa. Sa borbenom aktivnošću komita i naroda pojačava se i propaganda ujedinjenja, čiji su nosioci bili komiti i takozvana ”organizovana omladina” u čijim je redovima bilo i dosta starijih ljudi.
U Peć su 20. oktobra stigle srpske Jadranske trupe, koje su činili 2. jugoslovenski dobrovoljački puk, sastavljen od dobrovoljaca iz jugoslovesnkih krajeva (oko 4.800 ljudi, мada se navode različiti podaci) i komitski odred Koste Pećanca (jačine 466 ljudi). U odredu Pećanca su se nalazile i već pomenute komitske vojvode iz okruga кolašinskog, profesor Jovan Radović i kapetan Milinko Vlahović, koji će biti snažna pomoć crnogorskim ujediniteljima. U odredu su još bili kao samostalne četovođe narednik Novica Čađenović koga je Pećanac uputio u pravcu Pljevalja, Mitar Đurović koji je upućen u Pipere i advokat Đuro Pavićević kojeg je sa 12 inteligentnih četnika Pećanac uputio u pravcu kretanja kapetana Vlahovića sa zadatkom širenja agitacije za ujedinjenje Crne Gore i Srbije, Bosansku komitsku četu, sa četovođom Ilijom Radovićem, Pećanac je zadržao kod sebe.
Pećanac je u selu Bjeluhama (na putu Peć – Andrijevica) 24.X zbog bolesti predao komandu Jovanu Radoviću i sam pošao u Andrijevicu, gdje je ostao do oslobođenja Podgorice. Jovan Radović je u Kolašinu održao govor, u kome je, po sjećanju prisutnih, oštro zaprijetio ne samo onima koji su sarađivali sa okupatorom nego i protivnicima ujedinjenja – pristalicama kralja Nikole i onima koji su bili nosioci ličnog režima kralja Nikole.
Iz Peći je 24. novembra upućen 3. bataljon, 2. jugoslovenskog puka, jačine tri čete sa jednim topom pod komandom potpukovnika Svetislava Simića, pravcem Peć – Čakor – Andrijevica – Mataševo – Lijeva Rijeka – Podgorica. Glavnina puka, pod komandom pukovnika Grgura Ristića, uputila se preko Plava i Gusinja dolinom Cijevne ka Skadru.
Komandantu Jadranskog trupa, još dok su se nazivala Skadarske trupe, srpska Vrhovna komanda izdala je uputstvo kako da postupaju u svom radu u Crnoj Gori. Komandantu je naređeno: u slučaju da se pojave kakve crnogorske trupe, bile da su došle sa strane ili formirane u zemlji, imao se ”svim silama” starati da sa njima ostane u dobrim odnosima, da radi u saglasnosti sa generalom Dragutinom Milutinovićem i da po svaku cijenu izbjegava oružani sukob u slučaju da crnogorske trupe pruže otpor ili pokažu znake nepovjerenje i neprijateljstva, a da o tome obavijesti Vrhovnu komandu i čeka dalja naređenja. Srpska Vrhovna komanda 28.X dostavlja novo naređenje komandantu Jadranskih trupa, upozoravajući ga na ranija naređenja, kao i na to da ministar vojni ”naročito preporučuje” da srpske trupe u Crnoj Gori ”održavaju najveći red i disciplinu”. ”Nered bi našoj stvari donio velike štete”, naglašava se.
Komandantu je preporučeno da se stanovništvu imaju platiti odštete, ako bi ih bilo. Vrhovna komanda posebno naglašava da komandant naredi Kosti Pećancu (ali Pećanac tada nije bio komandant odreda, nego Jovan Radović), ”da njegove čete ne prave nikakve izgrede”, a ako se to ne može spriječiti – da se zaustavi dalje napredovanje tih četa.
Komandant desne kolone 2. jugoslovenskog puka se 29. oktobra nalazio u Klopotu, na putu Lijeva Rijeka – Podgorica, i pod svoju komandu stavio crnogorske ustaničke bataljone: Ljevorečki (250 ljudi), Bratonožićki i Polimski (36 ljudi?), kao i druge ustaničke grupe. Sa ovim bataljonima potpukovnik Simović učestvuje u borbama za oslobođenje Podgorice od 29. do 31. oktobra kada je grad oslobođen oko 10 sati. Iz Podgorice je jedna četa iz Jugoslovenskog bataljona upućena na Cetinje, u koje je ušla 5. novembra, a sjutradan je glavnina puka, koja je nastupala iz pravca Skadra i produžila za Boku Kotorsku, tako da su njene prethodnice istoga dana ušle u Kotor.
Komitski vojvoda Jovan Radović je sa svojim četama i ustanicima 2. novembra oslobodio Nikšić, gdje je zarobio 86 oficira, 95 podoficira i 3.505 vojnika. U izvještaju komandantu Jadranskih trupa Radović piše da su se u borbi posebno istakli major Sava Lazarević i četovođe Boško Bojović i Spasoje Tadić, ”koji su izvršili sa srpskom državom i Jugoslavijom, izvršili zakletvu na ukrštenim bajonetima i proglasili kralja Petra za svog kralja još prije nekoliko mjeseci”. Komandant Jadranskih trupa je pozdravio uspjeh vojvode Radovića i izrazio mu punu zahvalnost za oslobođenje Nikšića: ”Ovo preduzeće izvršeno je tako lepo i tako smelo da mu nema ravne u istoriji partizanskog rata”. U Nikšiću je Radović postavio vlast: okružnog načelnika, komandanta mjesta, predsjednika Opštine, civilnog savjetnika i šefa gradske policije. Predsjednik Opštine bio je civil (pravnik), a ostali iz redova komitske inteligencije. ”Stvorili smo pravu komitsku državu”, piše Radović, ”ali je kavaljerski uređena na pravoj demokratskoj osnovi”.
Crnogorski narod je sa oduševljenjem dočekao srpske Jugoslovenske trupe, o čemu govore i zvanični izvještaji srpske Vrhovne komande i komandanta Jadranskog trupa. Nigdje nije došlo do bilo kakvog incidenta. O učešću Crnogoraca u oslobođenju Crne Gore i njihovoj pomoći Jadranskim trupama sa najvećom pohvalom govori i general Milutinović. ”Dakle, kao što se vidi, nikakva priprema nije bila izvršena u severnoj Albaniji i Crnoj Gori, pa zato sumnjam da bi se neprijatelj iz Crne Gore i severne Albanije mogao tako brzo proterati da našim trupama na naš poziv nisu prišli u pomoć crnogorski bataljoni, kao već i ranije krstareći partizanski odredi i ovim se samo objašnjavaju naši brzi uspesi u borbama i to 17. oktobra (st. k) oko Vjeternika”. General Milutinović je čestitao generalu vojvodi Lakiću Vojvodiću, koga naziva komandantom crnogorske divizije, na hrabrom držanju crnogorskih ustanika.
Zbog teškoća oko ishrane general Milutinović morao je raspustiti crnogorske ustaničke bataljone 11. novembra (toga dana su obustavljene operacije u Crnoj Gori), a sjutradan i crnogorske komitske čete.
Raspuštanjem komitskih četa, ukinuti su njihova samovolja i njihova mjerila rada i pravičnosti, čime je spaseno mnogo života, a i Crna Gora od anarhije, pošto je moglo doći do osveta i političkih ubistava. (Bilo je, istina, i četa koje su imale tolerantan stav, što se vidi iz jednog dokumenta o sporazumu do koga je 3. novembra došlo između odbora građana Cetinja i jedne komitske čete u kojoj se nalazio i Jovan Grupković Mališić, koji će na Četvrtom kongresu Komunističke partije Jugoslavije biti izabran za njenog generalnog sekretara. U sporazumu se, između ostalog, kaže da u Crnoj Gori ima krivaca ”kako na najviša mjesta tako i najniža”, ne samo od početka okupacije nego i mnogo ranije, pa kada se uspostavi povoljno stanje, treba da budu predati sudu.)
Jadranske trupe su u Crnoj Gori ostavile slabe snage, kao posadu, i to u Plavu, Gusinju, Andrijevici, Kolašinu i Tuzima u Virpazaru i Rijeci, na Cetinju tri slabe čete – 250 vojnika, po jednu četu u Podgorici i Nikšiću, a iz ove posljednje jedan vod je upućen u Danilovgrad.

”Srpska Velika narodna skupština” ruši Crnu Goru

Bilo je planirano da se sa Jadranskim trupama uputi i jedan bataljon Crnogoraca iz srpske vojske, 50 oficira i vojnih činovnika i oko 100 dobrovoljaca vojnika – na politički zadatak ujedinjenja. Ali zbog raznih okolnosti ovi su ljudi stizali veoma kasno i neuredno, a neki uopšte i ne dođoše, pa do formiranja posebnog crnogorskog bataljona nije došlo. Uz to, kaže general Milutinović, ti ljudi bijahu nevješti u političkom radu i malo ih je ko od Crnogoraca znao i poznavao. ”To bijahu ljudi bez ikakvog autoriteta među Crnogorce”. A Hrabak kaže: ”Burni događaji oktobarskih i novembarskih dana 1918. godine u Crnoj Gori nijesu opravdali višegodišnji rad i srpske i crnogorske vlade na prikupljanju dobrovoljaca”. U uslovima brzog prodora jugoslovenskih dobrovoljaca i aktivnosti crnogorskih komita i ustaničkih jedinica ”nikakvi crnogorski dobrovoljci nisu došli do izražaja”, a nijesu ni mogli doći, niti je to bilo potrebno, jer su ”pitanje ujedinjenja Crne Gore i Srbije riješili sami Crnogorci”.
Jovan Radović se sa svojim odredom iz Nikšića uputio u Sarajevo. Sa njim je pošao i kapetan Milinko Vlahović, kao i više istaknutih crnogorskih komita, među kojima su bili: Sava Lazarević, Boško Bojović, Spasoje Tadić, Petar Baćević, ali su na dan-dva prije Radovićeve smrti napustili Sarajevo. U noći 25/26. novembra u hotelu ”Evropa” u Sarajevu umro je Jovan Radović. Posumnjalo se da je otrovan od pristalica kralja Nikole. Njegovoj sahrani prisustvovali su i vojvoda Stepa Stepanović i Stevan Žakula, povjerenik Narodne odbrane grada Sarajeva, kao i svi rodovi srpske vojske koji su se našli u Sarajevu.
Sa Jadranskim trupama u Crnu Goru su došli Svetozar Tomić, šef Crnogorskog odseka u srpskom Ministarstvu spoljnih poslova, kao delegat srpske Vlade za političke stvari, članovi Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje iz Soluna, i Janko Spasojević, član Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje iz Pariza.
Zadatak im je bio da provedu ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom. Milosav Raičević, bivši crnogorski ministar, prije njihovog dolaska, proglasio je sebe za okružnog načelnika u Beranama i sazvao 23. oktobar zbor na kome je narod proglasio prisajedinjenje ovog okruga Srbiji.
Iz Andrijevice su 6. novembra Svetozar Tomić i članovi Crnogorskog odbora sa tamošnjim istaknutim ljudima uputili proglas ”Na sve Crnogorce”, kojim ih pozivaju da prihvate ideju narodnog ujedinjenja (koju su već prihvatili svi Srbi, Hrvati i Slovenci) i da proklamuju ujedinjenje Srbije i Crne Gore kao što su to učinile obje vasojevićke nahije.
Proglas su potpisala 32 činovnika i oficira iz redova uticajnih ljudi. Prvi je proglas potpisao 70.godišnji divizijer, vojvoda Lakić Vojvodić ”i zaista, bez ikakvog ustezanja”. Njegov postupak značio je veliku moralnu i političku pobjedu ujedinitelja, ne samo u Vasojevićima, nego i u cijeloj Crnoj Gori. Iz Andrijevice, Centralni izvršni odbor, kako se nazvao, 7. novembra prelazi u Berane, gdje sjutradan donosi ”Pravila za biranje narodnih poslanika za Veliku narodnu skupštinu u Crnoj Gori”, koja se 24. novembra ima sastati u Podgorici.
Po ovom pravilniku, svaka kapetanija u Crnoj Gori u granicama 1912. godine bira po dva poslanika (prema zakonu o izboru narodnih poslanika za Crnogorsku narodnu skupštinu birala je po jednog), u krajevima oslobođenim balkanskim ratom, svaki srez je birao po tri poslanika (crnogorski zakon o izborima nije se odnosio na ove krajeve, pa oni nijesu ni birali narodne poslanike), varoši iznad 5.000 stanovnika biraju po dva, a one ispod 5.000 po jednog poslanika.
Izbori su obavljeni javnim i neposrednim glasanjem. Prema raspoloživim podacima (opšteg, a ne konkretnog karaktera), na izbore su izašli svi građani koji su se nalazili u Crnoj Gori (mnogo se ljudi, međutim, još nije bilo vratilo iz internacija, a njih je najviše bilo upravo iz кolašinskog okruga i Vasojevića). Izbori su, kako je rečeno, bili demokratičniji nego ikoji do tada u Crnoj Gori. Vlasti su u Crnoj Gori bile improvizovane, pa i da su htjele nijesu mogle vršiti pritisak, u smislu opredjeljenja birača za pojedine poslanike.
Jugoslovenski dobrovoljci – koji su, kao što smo vidjeli, bili i malobrojni – nijesu se uopšte miješali u izbore. Kampanju je pratilo javno agitovanje za ujedinjenje Crne Gore i Srbije, u čemu su se najviše isticali učitelji, školovani omladinci, bivši komiti, bivše pristalice Narodne stranke (klubaši). Bilo ih je iz svih političkih grupa i društvenih slojeva, a među kojima i dosta oficira. Bilo je i tajnog agitovanja za kralja Nikolu, pa čak i kandidovanja pojedinih istaknutih ljudi koji su bili već poznati kao protiv onakvog ujedinjenja, kakvo će usvojiti Velika narodna skupština, 26. novembra 1918. godine (npr. Risto Popović i Savo Vuletić, bivši ministri i narodni poslanici), ali oni nijesu izabrani.
Od 165 izabranih poslanika (mitropolit Gavrilo Dožić je izabran na dva mjesta), prema podacima koje donosi S. Romić, po socijalnom sastavu izabrano je: fakultetski obrazovnih 56, učitelja narodne škole 27, svještenika 17, sudija i sudskih činovnika bez fakulteta 17, zemljoradnika 14, bankara 4, posjednika 3, geometara 2, a ostali su bili viđeniji ljudi iz naroda, plemenski kapetani i ljudi drugih profesija.
Sve su to bili ugledni ljudi u svojim kapetanijama, srezovima i okružima, pa i Crnoj Gori, мada u ogromnoj većini, nijesu imali većeg učešća u političkom životu do prvog svjetskog rata. Krajevi oslobođeni u Balkanskom ratu bili su u ovoj Skupštini zastupljeni sa 46 poslanika. Među poslanicima je bilo 13 Albanaca i Muslimana.
Skupština se sastala u nedjelju 24. novembra u Podgorici. Sjednice su održavane u zgradi Monopola duvana. Za privremenog predsjednika izabran je po godinama najstariji poslanik, pop Nikola Simović Sekulović iz bratonožićke kapetanije, hrabri ratnik, bivši narodni poslanik i potpisnik programa Narodne stranke – klubaša iz 1907. godine. Potom je izabran Verifikacioni odbor. Odbor je 25. novembra Skupštini podnio izvještaj, a ova ga je primila u cjelosti i osnažila mandat izabranih poslanika. Tajnim glasanjem izabrano je predsjedništvo Skupštine, a za predsjednika Savo Cerović, član Velikog suda.
“Srpska Velika narodna skupština u Crnoj Gori”, kako se nazivala, 26. novembra 1918. donijela je rezoluciju u kojoj se iznose nacionalni politički interesi i na osnovu njih odluka da se odbace kralj Nikola i njegova dinastija i da se Crna Gora ujedini sa bratskom Srbijom u jednu državu pod dinastijom Karađorđevića i da ”tako ujedinjene stupe u zajedničku otadžbinu našeg troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca”. Rezolucija je u načelu primljena aklamacijom. Rasprava se vodila o pojedinostima i u njoj je uzelo učešća 14 poslanika, nakon čega je usvojen prijedlog mitropolita dr Gavrila Dožića da se rezolucija primi i u pojedinostima i da se pristupi poimeničnom glasanju. Svih 160 poslanika, koliko ih je bilo prisutno toga momenta, jednoglasno se izjasnilo za predloženu rezoluciju.
Skupština je, bez sumnje, obavila veliki, istorijski zadatak. U situaciji kakva je bila novembarskih dana 1918. godine nije mogla donijeti drukčiju odluku. Ujedinjenje Jugoslavije (kako je, potom, zvanično nazvana Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca), po našem mišljenju, najveći je datum u istoriji njenih naroda. Da nije bilo prvodecembarske Jugoslavije, ne bi bilo ni AVNOJ-a, ni Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije.
Nastankom Jugoslavije građanska klasa je završila svoju progresivnu ulogu, a na pozornicu je, u novoj državi, stupila revolucionarna radnička klasa sa svojom avangardom Komunističkom partijom Jugoslavije.