Komandir Mato Todorović – Novak Adžić

Novak Adžić:
KOMANDIR MATO TODOROVIĆ (1875-1920)


Kraljevina Crna Gora je 1918. godine postala zrtva ekspanzionizma, militarizma, agresivnog, ugnjetackog i despotskog velikosrpskog imperijalizma, politike terora i inkvizicije. Tada je, sa tragicnim posljedicama, na brutalan i kriminalan nacin, bila unistena drzavna samostalnost Crne Gore, njen medjunarodni subjektivitet i integritet, nacionalna sloboda, identitet i dostojanstvo. Crnogorski narod je krajem 1918. i pocetkom 1919. godine podigao oruzani ustanak za Pravo, Cast i Slobodu Crne Gore. Duhovni, politicki vodja ustanka bio je Jovan Simonov Plamenac iz Boljevica (Crmnica), a vojni predvodnik, komandant svih crnogorskih ustanika bio je proslavljeni crnogorski junak i patriota, dostojanstveni, prkosni i stameni oficir crnogorske vojske komandir (major) Krsto Zrnov Popovic iz Cuca (Katunska nahija). Crnogorski ustanak je prerastao u gerilsku i komitsku borbu, koja je razlicitog inteziteta trajala sve do 1929. godine.

Mato Markov Todorovic je rodjen 1875. godine u Markovini (Čevo – Katunska nahija), a kao dijete od dvije godine sa svojim roditeljima – ocem Markom i majkom Stanom (rodjenom Buric iz Zagrede) – preseljen je u selo Milocane kod Niksica, dje je odrastao i zivio. Imao je dva brata Vukasina i Ignjata i sestru Milicu. Ubijen je 1920. godine u selu Milocani, na pragu od rodne kuce, od strane okupacione srpske vojske i bjelaskih oruzanih formacija u 45. godini zivota.

Mato Todorovic je bio komandir (major) crnogorske vojske. Zavrsio je vojnu skolu na Cetinju. Bio je hrabar ratnik, iskusan i dobar oficir. Ucestvovao je u Balkanskim ratovima (1912 – 1913) kao kapetan crnogorske vojske. Tada se i istakao hrabroscu u borbama za zauzimanje Skadra. Bio je ucesnik i Prvog Svjetskog rata (1914 – 1916). Nalazio se u sastavu Hercegovackog odreda crnogorske vojske, kojim je komandovao divizijar vojvoda Djuro Petrovic. Od 1916. do 1918. godine bio je u zarobljenistvu u austro – ugarskom logoru Boldogason. Po oslobodjenju iz logora, vratio se 1918. godine u Crnu Goru.

Bio je pristalica odbrane crnogorske drzavne suverenosti, te ocuvanja prijestola kralja Nikole i dinastije Petrovic Njegos. Mato Todorovic je bio protivnik odluka tzv. Podgoricke skupstine (13/26. XI 1918. godine) i jedan od glavnih vodja Bozicnog ustanka (24. XII 1918/6. I 1919 godine) u niksickom kraju. Po slomu ustanka kapetan Mato Todorovic je izbjegao u San Djovani di Medua 26. I 1919. godine, odakle se, zajedno sa crnogorskim izbjeglicama prebacio u Italiju.

U Italiji je bio u sastavu crnogorske egzilantske nacionalne vojske, koja je tada bila pod komandom generala Andrije Raicevica. Mato Todorovic se vratio sredinom jula 1919. godine u Crnu Goru, zajedno sa 120 crnogorskih patriota koji su stigli pod vodjstvom komandira Krsta Zrnova Popovica u domovinu, radi podizanja ustanka i vodjenja gerilske oslobodilacke borbe za slobodnu i nezavisnost Crne Gore.

Zbog narocitih zasluga za Drzavu, Zastavu i Krunu crnogorsku – kralj Nikola i Crnogorska Vlada unaprijedili su kapetana Mata Todorovica u cin komandira crnogorske vojske. Kad se vratio u Crnu Goru sredinom 1919. godine nastavio je sa gerilskim oslobodilackim akcijama, najcesce, na prostoru Niksica i bio jedan od glavnih ustanickih, komitskih vodja.
Komandant okupacione niksicke Vojne posade, potpukovnik Svetozar P. Bodanovic, u izvjestaju, Pov. br. 133, Komandantu Zetske Divizijske Oblasti, dostavlja pregled crnogorskih komita na prostoru Niksicke oblasti, ili kako on to formulise »Pregled razbojnickih bandi u niksickoj oblasti«. U tome izvjestaju, pored ostalog, on navodi da komitske vodje Mato Todorovic iz Milocana i Tomica Pekovic iz Kusida, na prostoru Niksica, u svojim komitskim grupama, imaju 40 komita i da im se pridruzuju mjestani niksickih sela, te i da djejstvuju na prostoru Kocana, Golije, Rudina i Trepca.

Komandir Mato Todorovic komitovao je od jula 1919. do februara 1920. godine. Veoma cesto se njegova komitska grupa sukobljavala sa okupacionim militarnim formacijama na prostoru okoline Niksica. Tokom avgusta 1919. godine crnogorski oficiri, koji su dosli iz Italije, Mato Todorovic, Stevan Pavlovic i Miloje Jovovic bili su na podrucju Zupe Niksicke. Vrsili su politicku agitaciju i preduzimali oruzane akcije protiv organa vlasti. Narocito su bili aktivni na prostoru Duge Niksicke. Potjere, koje su za njima organizovane i izvodjene, su uspjeli da izbjegnu. U drugoj polovini oktobra 1919. godine na prostoru Duge Niksicke nalazio se Mato Todorovic sa grupom od oko 100 komita. A pocetkom i u prvoj polovini novembra 1919. godine, u neposrednoj blizini Velimlja, operisao je sa oko 120 komita, u zajednici sa komitskim grupama Ilije Damjanovica i Koste Radovica. Kako se navodi u pojedinim sluzbenim izvjestajima organa vlasti, Mato Todorovic je sredinom novembra 1919. godine krstario kroz Dugu Niksicu sa grupom od 40 – 50 ljudi, a 13. XI 1919. godine u Milocanima su mu mjestani, koji su ga podrzavali, priredili veceru. Imao je Mato Todorovic veliki uticaj na komitski pokret i ustanicku akciju u Niksicu i okolini.

U drugoj polovini i do kraja novembra 1919. godine nalazio se Mato Todorovic u Dugi Niksickoj i u Milocanima sa svojih 100 drugova. Pocetkom decembra 1919. godine sa vojskom i bjelasima na Pandurici (Pjesivci) i drugim mjestima u okolini, sukobili su se crnogorski ustanici, medju kojima i grupa Mata Todorovica i Milosava (Misje) Nikolica. U Dugi Niksickoj se 3. XII 1919. godine komitskoj grupi Mata Todorovica prikljucio iz Kocana, sa 20 seljaka, potporucnik Petar Vujovic. Potom je Mato Todorovic sa komitskom grupom presao preko Gornjeg polja za Milocane i vodio gerilske oslobodilacke akcije. Mato Todorovic i Tomica Pekovic sa oko 80 komita su, 6. XII 1919. godine, napali oruzane jedinice srpske vojske i bjelase u selu Pometnik, ali su bili odbijeni i odstupili su. Potom su, 19. XII 1919. godine, iz komitske grupe Mata Todorovica vlasti uspjele da uhvate i zarobe Marka Djurovica iz Brda i Blaza Minica iz Rovaca. Mato Todorovic i Tomica Pekovic su, sa svojim grupama, otisli prema mjestu koje se zove Zla Gora.

Mato Todorovic je medju vodjama crnogorskog narodnog ustanka za pravo, cast i slobodu Crne Gore jedan od potpisnika Predstavke koja govori o stanju u Crnoj Gori, zlocinima i teroru nad narodom od strane organa vlasti i borbama koje crnogorski ustanici vode sa okupacionim formacijama, koju su, iz sume 24. septembra 1919. godine, poslali na adresu Kraljevskog Crnogorskog Generalnog Konsula u Rimu gospodina Veljka Ramadanovica. Mato Todorovic i Ilija Damjanovic sa 11 crnogorskih komita predali su se 11. februara 1920. godine komandantu niksickog Goneceg odreda i potom su sprovedeni u niksicku tamnicu.
Godine 1920. u rodnim Milocanima na pragu vlastite kuce ubijen je Mato Todorovic od strane organa vlasti, posto je prethodno prokazan i prospijan od strane konfidenata ili dostavljaca. Stradao je kao crnogorski patriota u odbrani prava, casti i slobode Crne Gore. Bio je nosilac najvisih crnogorskih odlikovanja. Borio se kao oficir i komita protiv nasilne aneksije Crne Gore Srbiji. Porodica Mata Todorovica u selu Milocani kod Niksica bila je izlozena teroru, torturi i represijama od strane okupacionih vlasti i bjelaskih formacija. Njegovi roditelji otac Marko i majka Stana bili su hapseni i progonjeni. Kuca Mata Todorovica i njegovih srodnika u selu Milocani od strane vlasti je opljackana i zapaljena. Mato Todorovic je ubijen u noci sa mjesecinom pocetkom avgusta 1920. godine (tacan datum nije bilo moguce saznati), kada je dosao da obidje svoju porodicu u vlastitoj kuci. Naime, dosao je kuci i posto se bio jace prehladio ostao je da zanoci u njoj. Bio je bez pratnje i nije vodio dovoljno racuna o svojoj sigurnosti, zbog cega je i stradao. Vijest da je on stigao svojoj kuci i da je tu zanocio, seoski konfidenti javili su organima vlasti, vojsci i potjernim odjeljenjima, koji su potom opsadirali Matovu kucu i njega uhvatili u zamci. Mato Todorovic je pokusao da bjezi, ali je, na koji metar od praga vlastite kuce, pri pokusaju bjekstva, pao mrtav, pokosen puscanom paljbom. Nikakve sanse za uspjesno bjekstvo Mato Todorovic nije imao, jer je bio u obrucu iz kojega se nikako nije mogao izvuci. Brojna vojska je sprijecila njegov pokusaj bjekstva. U osvit zore nakon Matovog ubistva njegov brat Vukasin Todorovic, koji je zivio u drugoj kuci u selu, dosao je na mjesto Matove pogibije i prisao njegovom mrtvom tijelu, koje je bilo naslonjeno uz jedno drvo. Prigrlio je njegovo mrtvo tijelo cija su prsa bila izresetana puscanim mecima. Ostali ukucani su, u noci kada je Mato poginuo, bili sprijeceni da izadju napolje iz kuce i da mu pomognu, jer je pucano na njih, tako da su morali, da bi spasili glavu, ostati u kuci. Tek sjutradan dozvoljeno im je da napuste kucu. I poslije Matove pogibije u selu je kod njegove kuce ostavljena straza od 10 srpskih uniformisanih vojnika, koja je potom otisla prema Gornjem Polju i Niksicu. U potjeri i ubistvu Mata Todorovica ucestvovali su pored srpskih vojnika i zandarma i domaci renegati – bjelaski jurisnici – dakle, Crnogorci u sluzbi okupacionih vlasti. Oni su se izivljavali nad mrtvim tijelom Mata Todorovica – pucali su u njegov ljes.

Postoje podaci da su vodje potjere koja je ubila Mata Todorovica bili Radule Jaukovic (koji je u vrijeme kad je Mato Todorovic uspio da pobjegne iz niksickog zatvora, posto se prethodno bio predao, bio njegov upravnik) a pominje se ime i Boza Markovica iz Stedima, istaknutog bjelasa.

Naime, u noci izmedju 10 i 11. maja 1920. godine, iz niksickog zatvora, uspjeli su da pobjegnu crnogorski komiti: Mato Todorovic, Ilija Damjanovic, Stanko Ivanovic Sabak, Risto Kovacevic, Tomo Pocek, Milo Bojovic, Djuro Todorovic, Vasilije Mickovic, Marko Cetkovic, Blagoje Vucic, Bosko Avramovic, Obrad Janjusevic, Obren Aleksic i Tomica Pekovic. Protiv Mata Todorovica i ostalih crnogorskih komita koji su pobjegli iz niksickog zatvora organizovane su i izvodjene potjere od strane organa vlasti – vojske, zandarmerije i bjelasa. Kad je Mato Todorovic pobjegao iz zatvora Radule Jaukovic je preduzeo mjere da se za njim organizuje potjera u cilju njegovog hvatanja ili ubijanja, jer je Jaukovic bio pod sumnjom bjelasa i drugih organa okupacione vlasti da je on omogucio Matovo bjekstvo iz zatvora pa je zelio zato odagnati svaku sumnju i dokazati svoju cvrstu odanost rezimu.

O pogibiji Mata Todorovica pisao je beogradski list »Tribuna« u clanku »Jedna strasna optuzba – nekoliko crnih reci o crnim prilikama u Crnoj Gori« sljedece: »Zar Radule Jaukovic, preko svojih laznih organa, nije na vjeru domamio majora Mata Todorovica, da se je slobodan vratio svojoj kuci, gdje je Mato citava dva mjeseca sjedio kod svoje kuce, i jedne veceri dodje isti Radule s vojskom – opkoli mu kucu i ubije ga na svoje ognjiste; zbog cega je njegov rodjak, Djuro Todorovic, iz osvete za pok. Matom, ubio vise od 10 Crnogoraca i zatim preko Italije utekao za Ameriku«. Ovaj dio teksta iz beogradske »Tribune«, kao i njen integralni tekst, prenio je i emigrantski crnogorski list »Crnogorski glasnik«, u broju 43, god. VIII, od 15. 9. 1923. godine, koji je izlazio u SAD, u Detroitu.
Mato Todorovic je bio ozenjen i imao je cetiri sina – Nikolu, Blaza, Radoja i Dimitrija – Mitra.