Srpska pravoslavna crkva krajem 19. vijeka, uzima za svoj praznik 28. jun, dan Svetog Vida, koji vremenom postaje jedan od glavnih elemenata srpske nacionalne mitologije; za taj mit vezivana je ideja “osvete Kosova” i uglavnom je doživljavan kao simbol krvave bespoštedne osvete, uključujući i čitavu nacionalnu strategiju koja se oslonila na tako kreiranu mitologiju.
Do danas se ne zna tačan broj učesnika Kosovske bitke pa čak ni njen krajnji ishod
Kao rijetko koji istorijski događaj Kosovska bitka je privlačila ogromno interesovanje istoričara, teologa, crkvenih istoričara, književnika, umjetnika. Kosovsko predanje, pak, ponajviše je sačuvano posredstvom vjerske tradicije vjekovima taloženog epskog nasljeđa koji su ga u narodnoj svijesti učinili centralnim događajem čitave srpske istorije.
Postavlja se logično pitanje, na osnovu kojih istorijskih podataka je ovaj događaj stekao takav oreol, značaj, težinu. Datum bitke je nesporan, dan Svetog Vida 28. jun 1389, ključni akteri sukobljenih strana i pozornica bitke, takođe su poznati. Postoji, međutim, mnogo više nerazjašnjenih momenata na koje istorijska nauka nije dala odgovor. Uprkos trudu mnogobrojnih istraživača, mi ni danas ne znamo broj hrišćanske i turske vojske, vrijeme pogibije oba vladara, broj poginulih na objema stranama, pa čak ni sam ishod bitke. Na Kosovu je po opštem, ali neopravdanom uvjerenju “propala srpska država tu je pokopana njena samostalnost, tu je počelo robovanje Turcima”.
Nastojeći da očuva identitet svog naroda, srpska crkva je u periodu turske vladavine započela s maksimalnim glorifikovanjem srpske srednjovjekovne države i njene vlastele. Mitizacija je najupečatljivija pojava tog procesa. Knez Lazar prikazuje se kao svetac. Miloš Obilić, koji je ubio cara Murata, uzima se kao personifikacija junaštva i osvetništva. Tom cilju podređen je i jedan sinkretizam načinjen, između pravoslavlja i narodnih legendi i mitova. Zapravo, iz prethrišćanskih vjerovanja preuzet je Sveti Vid, preobraženo božanstvo svjetlosti i borbe kojeg srpska crkva krajem 19. vijeka, uzima za svoj praznik (28. jun). Vremenom je Vidovdan postao jedan od glavnih elemenata nacionalne mitologije. Srž tog poimanja ogleda se u tome da se za Vidovdan vezuje ideja osvete Kosova, a ne samo sjećanje na njega. Vidovdan se uglavnom doživljavao kao simbol krvave bespošte-dne osvete nad svim što je tursko i muslimansko uopšte. Vodeća uloga u toj reinkarnaciji nemanjićke slave, veličine i žestine pripada srpskoj kulturnoj eliti, ali značajan udio u tome ima i crkva koja te mitove zdušno baštini i daje im svoju interpretaciju i smisao. Jednom riječju, srpski nacionalni romantizam XIX vijeka bio je opsjednut mitskom prošlošću etnosa. Ni poslije balkanskih ratova, kada je Kosovo ušlo u sastav srpske države, kosovski mit neće biti potrošen. Naprotiv, on je i dalje dobijao na aktuelnosti, sjaju i važnosti koji mu je pridavan od strane dinastije.
USPOSTAVLJANJE SRPSKE PATRIJARŠIJE 1920 – “ISPUNJENJE ZAVJETA CARA DUŠANA”: Većina pravoslavnih sveštenika u Crnoj Gori pozdravilo je formiranje nove državne zajednice i djelovanje novih vlasti na fuziji crkvenih jedinica. Uspomene na crnogorskog suverena Nikolu I Petrovića kojeg su do 1918. izuzetno respektovali, preko noći su zaboravljene ili potamnjene, gotovo iščeznule. To dijelom i ne treba da čudi, jer su pravoslavni sveštenici stasali u jednoj sredini u kojoj se revnosno njegovala ideja o Crnoj Gori kao “Pijemontu srpstva”, a uz to su bili obrazovani na nastavnim sadržajima protkanim naglašenom srpskom dimenzijom, pa su svoju domovinu doživljavali kao dio “većeg srpskog prostora”.
Posebnu naklonost oficijenim tendencijama iskazivali su: crnogorski mitropolit Mitrofan Ban, mitropolit pećki dr Gavrilo Dožić i episkop nikšićki Kiril Mitrović. Ovi velikodstojnici, uz prisustvo đakona Iva Kaluđerovića kao zapisničara, održali su 29. decembra 1918. sjednicu “Svetog Sinoda Kraljevine Crne Gore”, s jedinim i isključivim ciljem da anuliraju autokefalnost svoje crkve kako bi se nesmetano izvršilo ujedinjenje Srpske pravoslavne crkve. O tome, rječitije od svega, svjedoče izvodi iz pisma kojeg je Mitrofan Ban poslao Dimitriju Pavloviću, mitropolitu Srbije. “Usled seobe Patrijarha srpskog u predjele Austro – Ugarske Monarhije i ukinuća Pećkog Srpskog Patrijarhata, koji je potčinjen bio Grčkoj Carigradskoj Patrijaršiji, po-stale su u Srpskim Zemljama izvjesne autokefalne Srpske crkve. Među ovim nezavisnim crkvama spada i Sv. Crkva u Crnoj Gori. Pošto je Velika Narodna Skupština Srpskog naroda u Crnoj Gori 13/26. novembra ove godine donijela odluku, da se nezavisna Crna Gora ujedini sa bratskom Kraljevinom Srbijom i Jugoslavijom, to je i naš Arhijerejski sabor, kao najviša Duhovna vlst nezavisne Crkve u Crnoj Gori (na – prim. Z.F.) svojoj sjednici držanoj 16/29. decembra 1918. jednoglasno donio riješenje, da se autokefalna crkva u Crnoj Gori sjedini sa nezavisnom Sv. Pravoslavnom crkvom u Kraljevini Srbiji, a sa ovom zajedno i sa cijelom Srpsko – Pravoslvnom crkvom u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca”.
Crkva je predata; crnogorski mitropolit javlja ministru vjera – to mi je bila dužnost
Ovim je ljubav Crnogoraca prema jugoslovenskoj ideji bila kompletirana: pored države, predata je i crkva. Crnogorskom mitropolitu ukazane su izvjesne simbolične počasti, pa je pod njegovim predsjedništvom održana Druga konferencija pravoslavnih episkopa 24 – 28. maja 1919. u Beogradu. Na njoj je odlučeno da se izvrši duhovno i administrativno jedinstvo pravoslavnih crkvenih oblasti koje se trebalo definisati nakon konstituisanja Arhijerejskog sabora kojim bi predsjedavao izabrani patrijarh. Operacionalizacija ovih stremljenja povjerena je Središnjem arhijerejskom saboru Srpske crkve, na čelu s mitropolitom Mitrofanom, koji je predstavljao crkvu pred državnim vlastima i bio tumač njenih težnji. Mandat ovog sabora trajao je do izbora novog patrijarha. Mitropolit Mitrofan je predsjedavao na više sjednica pomenutog tijela, da bi u maju 1920. godine podnio ostavku usljed bolesti i potom se skrasio na Cetinju.
Pošto je jugoslovenska delegacija u Carigradu uspješno okončala zamršene pregovore sa Arhijerejskim sinodom Vaseljenske patrijaršije regent Aleksandar je ukazom od 17. juna 1920. ozakonio ujedinjenje Srpske pravoslavne crkve. Uspostavljanje Srpske patrijaršije izvršeno je 12. septembra 1920. u Sabornoj crkvi Karlovačke mitropolije na ceremonijalan način prepun simbolike, vezane za utemeljivače ove najveće crkvene ustanove iz epohe Nemanjića.
Time je ispunjen drugi dio “Dušanovog zavjeta”.
Mitropolit Mitrofan je i pored ozbiljnih zdravstvenih tegoba, smogao snage da 15.IX 1920. uputi telegram Pavlu Marinkoviću, ministru vjera, u kome ističe: “Neopisivo sam radostan što se ujedinjena srpska crkva obnavljanjem srpske patrijaršije podigla na stepen patrijarhata. Ako sam ja bilo kakvim radom pripomogao tome istorijskom djelu, to je bila moja dužnost”. Mitrofanova brižnost i požrtvovanost brzo je zaboravljena. Pošto je crnogorski mitropolit preminuo 30. septembra 1920. kraljevska vlada je na prijedlog Ministarstva vjera odlučila, da izmiri cjelokupne troškove njegove sahrane koja je obavljena u porti Cetinjskog manastira, a uz pomoć sredstava koje je izdvojila Cetinjska konzistorija. Ministarstvo finansija Kraljevine SHS je odbijalo da udovolji ovom zahtjevu, sa obrazloženjem da za takve slučajeve nije kompetentno. Sasvim je sigurno da je ta indiferentnost potrajala do jula 1921, a u pregledanoj dokumentaciji ne nailazimo na bilo kakav podatak o eventualno iskazanom pijetetu državnih organa prema preminulom mitropolitu Mitrofanu.
Kosovska simbolika bila je optimalno prisutna prilikom ustoličenja srpskog patrijarha u Peći 28. avgusta 1924. godine. Svečanost je započela dolaskom kralja Aleksandra u Dečane, gdje ga je starješina manastira pozdravio kao “osvetnika Kosova, oslobodioca i ujedinitelja našeg naroda i istorijski pravog nasljednika krune Nemanjića”. U manastiru je obavljen i još jedan čin s prepoznatljivom porukom: kralj Aleksandar je svečano upalio svijeće kneginje Milice, koje je ona, kako navodi istoričar Branislav Gligorijević, ostavila u amanet da ih upali onaj srpski kralj koji osveti Kosovo. Očito je da su slike bile mitske, a poruke nimalo prijatne za nesrpsko stanovništvo koje je živjelo na Kosovu.
27. MART 1941. – “OPREDJELJENJE ZA CARSTVO NEBESKO”:
Episkopat Srpske pravoslavne crkve je u čvršćem povezivanju sa dinastijom Karađorđević vidio put za obnavljanje svoje nekadašnje moći i uticaja. Takva orijentacija dala je i očekivani rezultat. Period od 1918. od 1941. godine bio je jedan od najznačajnijih za istoriju SPC zbog pozicija koje je ova crkva zauzimala. Mada pod patronatom države, ona raspolaže velikim privilegijama i materijalnim sredstvima i pokušava da nadoknadi sve ono što je u prethodnim razdobljima bilo izgubljeno. Intenzivno se radi na školovanju sveštenstva, podizanju crkava, širenju vjere i slično. Takvo stanje nije bilo karakteristično za Crnu Goru, pa u međuratnom razdoblju uočavamo stagnaciju svih sastavnica vjerskog života na prostoru Crnogorsko – primorske mitropolije. Presudni razlog za tako nezavidnu situaciju sastojao se u nemarnosti i inertnosti nadležnih vlasti.
Nastojanje SPC da sačuva svoj povlašćeni položaj, kao i neshvatanje prilika i odnosa snaga u društvu, uticali su da se ova institucija često uplitala u politička zbivanja. Jedan od inspiratora takvog opredjeljenja bio je Nikolaj Velimirović, episkop žički (1936-1956) i po mišljenju pravoslavnih teologa, najautoritativniji mislilac u istoriji SPC. Centralno mjesto u Velimirovićevim razmišljanjima činila je kritika humanizma, evropske civilizacije, materijalističkog duha i sl. O Evropi je mislio kao o velikom zlu kojeg se treba čuvati, i zato je prezirao njenu kulturu, nauku, progres. Taj animozitet ipak nije bio potpun, pa je episkop Nikolaj protežirao saradnju svoje institucije sa Anglikanskom crkvom u Velikoj Britaniji. Pozadinu ovih dodira činio je zajednički antagonizam Anglikanske i Srpske pravoslavne crkve prema rimokatolicizmu, odnosno Vatikanu.
——————————————————————————–
Nemanjićki period i osvetoljubivost
Episkop Nikolaj je bio duboko očaran srpskom prošlošću nemanjićkog perioda i ona je, po njemu, trebalo da bude paradigma u dizajniranju nove stvarnosti. Osvetoljubivost se dakako i dalje visoko kotirala pa je pisao: “Borbu protiv Turaka nisu Srbi završili na Kosovu. Nisu ni na Smederevu niti na Beogradu. Nisu je završili nigde i nikada od Kosova do Orašca, od Lazara do Karađorđa, niti od Karađorđa do Kumanova”.
Opredjeljenje za “carstvo nebesko” ostavilo je teške i nesagledive konsekvence
Pripisivao je svom narodu najuzvišenije karakterne osobine, a vrhovni moralni ideal vidio je u opredjeljenju za “carstvo nebesko”, jer “šteta na zemlji dobit je na nebu, poruga na zemlji slava je na nebu, stradanja na zemlji, likovanje je nebu”.
Opredjeljenje za “carstvo nebesko” naročito je aktuelizirano početkom 1941. godine kada se nad Kraljevinom Jugoslavijom nadvila fašistička prijetnja i opasnost. Nalazeći se u vrlo delikatnoj situaciji, knez Pavle je težio da fleksibilnom politikom poštedi svoju zemlju i narod od mogućih razaranja i žrtava, ali je u tome nailazio na otpor srpskih opozicionih stranaka, dijela vojske i Srpske pravoslavne crkve. Prenaglašeno uzdizanje nacionalnog dostojanstva i patriotizma posebno je podgrijavala Srpska pravoslavna crkva. Djelatnost patrijarha dr Gavrila Dožića bila je prvih mjeseci 1941. dobrim dijelom usmjerena na politički teren, Patrijaršiju su redovno posjećivali značajne političke ličnosti iz opozicije. Prkosan i hrabar a iznad svega violentan, Dožić nije želio da shvati da njegov pogled na rješavanje jugoslovenske krize nije i jedini mogući pogled.
Pridržavajući se načela da čovjek događaje posmatra sa stanovništva vječnosti, SPC je u ondašnjoj uzavreloj atmosferi posegla u duboku i omiljenu prošlost. Pri tome je prizivanje “kosovskih junaka i novih Obilića” skoro u cjelosti prekrilo njeno racionalno posmatranje današnjice. Odgovor nižeg sveštenstva i pastve bio je skoro identičan. Dožiću je poručivano da upotrijebi sva sredstva kako bi spriječio pojavljivanje “novog Vuka Brankovića”.
Knez Pavle je 23. marta 1941. pokušavao ubijediti patrijarha Dožića da je odluka jugoslovenske vlade o pristupanju Jugoslavije Trajnom paktu nevoljno, ali u tom trenutku najracionalnije rješenje. Dožić je i pored svega, ostao dosljedan. On je ushićeno govorio o slavnoj srpskoj prošlosti, a na kraju razgovora prkosno poručio da su se Srbi pod vođstvom svojih popova borili protiv Turaka i tako osnovali svoju državu. Zatim je akcentirao da crkva i u sadašnjosti mora da prednjači i predvodi narod.
Kada je 27. marta 1941. u Beogradu grupa oficira izvršila državni udar, patrijarh SPC je bio neizmjerno oduševljen tim činom. On je tog dana više puta izlazio na prozor Patrijaršije i držao govore mnogobrojnim demonstrantima. Nacionalnu egzaltaciju podigao je do tačke ključanja patrijarhov nastup na beogradskom radiju. Dožićev govor bio je mješavina kosovske simbolike i iracionalnog optimizma. Patrijarh je patetično klicao: “Pred našu naciju u ove dana sudba je ponovo bila postavila pitanje kome će se privoleti carstvu. Jutros u zoru na to pitanje dat je odgovor. Privoleli smo se carstvu Nebeskom, to jest carstvu Božje istine i pravde, narodne sloge i slobode… Ako je živeti, da živimo u svetinji i slobodi, ako je mreti, da umremo za svetinju i slobodu kao i mnogo miliona proslavljenih predaka naših”.
Novi predsjednik jugoslovenske vlade Dušan Simović je 28. marta 1941. posjetio Patrijaršiju i tom prilikom je održao govor zahvalnosti upućen Svetom arhijerejskom saboru. Patrijarhovo često akcentiranje Kosova Simović je prokomentarisao na sljedeći način: “Vi ste rekli: da je 27. mart istovetan sa onim na Polju Kosovu 28. juna 1389, i da ima isti značaj i smisao kao i onaj iz 1914. godine. To je apsolutno tačno. Ja mogu danas ovde da vam kažem iskreno, da je poklič kneza Lazara imao najviše uticaja na moju malenkost i na moje saradnike jer mi je on bio prvi i glavni pravac u izvršenju 27. marta”.
Koliko je pozerstva, neiskrenosti i patriotizma bilo u ovoj izjavi, ilustrativno govori podatak da je Simović, kao i kompletan srpski ministarski kor, napustio svoju zemlju u toku aprilskog rata 1941. godine. Kosovo je bilo mnogo više na usnama nego u srcima ovih političkih kalkulanata.
Opredjeljenje za “carstvo nebesko” ostavilo je teške i nesagledive konsekvence. Cijena tog puta plaćena je stotinama hiljada života jugoslovenskih građana, ogromnim materijalnim razaranjima, kao i teško izbrisivim sjećanjima koje su međunacionalni i međuvjerski sukobi ostavili za sobom.
POLITIČKI PAD ALEKSANDRA RANKOVIĆA – “POVOD ZA LAMENTIRANJE O UGROŽENOSTI SRPSTVA”:
Nevolje za Srpsku pravoslavnu crkvu nastaju poslije Drugog svjetskog rata kada je iz prethodne privilegovane pozicije morala da uđe u položaj jedne od ravnopravnih vjerskih zajednica. Ratne i poratne prilike, imale su za SPC bolan tok koji ona nije mogla da kontroliše niti da usmjerava. Ona je sebe potpuno poistovjetila sa Srbijom kao državom i sa Srbima kao narodom. Stvaranje federativne Jugoslavije percipirala je kao gubitak državnosti, samim tim i nacionalnog identiteta srpskog naroda. To je neskriveno ispoljavala i u praksi.
——————————————————————————–
Crnogorci su za SPC Srbi , a Makedonci – etnička grupa!
Niti jednim svojim aktom episkopat Srpske pravoslavne crkve do 1958. godine nije iskazao lojalnost prema federativnoj strukturi socijalističke Jugoslavije, a i nakon te godine, činio je to sporadično, tiho, gotovo nečujno. Još konzervativniji stav manifestovan je prema nacionalnom individualitetu pojedinih naroda. Crnogorci se tretiraju kao Srbi, a naročito rigidno stanovište ispoljava se prema Makedoncima koji se nazivaju “etničkom grupom.”
Od pada Rankovića patrijarh i episkopi SPC javne nastupe sve više boje kosovskom simbolikom
Srpski patrijarh German Ćorić (1958 – 1990) posmatrano kroz vizuru crkve, u početku je uspješno predvodio svoju instituciju. Bio je mudar i taktičan u komunikaciji s predstavnicima državnih organa i izuzetno vješt da kod njih stvori privid deklarativne lojalnosti. Vodio je politiku ustupaka, konstantno nastojeći da zaštiti ključne interese crkve. Jedan od najvećih uspjeha takvog djelovanja ogleda se u postavljanju Danila Dajkovića za mitropolita crnogorsko – primorskog 1961. godine. Bila je to pravilna procjena patrijarha Germana, jer ga je mitropolit Danilo bezrezervno slijedio u svim bitnim pitanjima na relaciji crkva – država.
Germanovo balansiranje i dozirana komplementarnost prema oficijelnim tendencijama naglo se prekinulo 1966. godine. Taj preokret je po svemu sudeći, bio izazvan političkom ekskomunikacijom Aleksandra Rankovića, potpredsjednika SRFJ i faktičkog šefa jugoslovenske službe državne bezbjednosti, koji je na Brionskom plenumu u julu 1966. godine optužen zbog deformacija koje je počinila jugoslovenska tajna policija. U stvari, episkopat SPC se oslobodio tutorstva, UDBE koja je pomno nadzirala njegov rad. Rankovićev politički pad poslužiće, međutim, i u druge svrhe.
Kako bilo, episkopat SPC, posebno patrijarh German i mitropolit Danilo Dajković, sve više svoje javne nastupe boje kosovskom simbolikom. Iznenađujuću otvorenost, inat i nadmenost demonstrira patrijarh German prilikom posjete Crnoj Gori u septembru 1967. godine. German je na osvećenju manastira Kosijerevo u svojoj podužoj besjedi, objašnjavao uzroke crnogorskih vojnih pobjeda u prošlosti, ističući prisutnima: “Vi znate što je Vučji do, što je na njemu bilo, i po čemu je to mjesto slavno! To mjesto je sveto, jer je tu pala silna krv divnih sinova roda srpskog – hrabrih i neustrašivih Crnogoraca, od kojih je svaki bio u stanju da udari na stotinu neprijateljskih vojnika. A zašto? I zar bi to bio u stanju da učini čovek prema svojoj fizičkoj snazi i moći? Ne bi on to mogao prema svojoj fizičkoj snazi da učini, ali je mogao to svojom duhovnom snagom koju je u duši nosio i kojom je srce njegovo bilo ispunjeno. Sećao se on slavnih Nemanjića i nosio u mislima hrabre borce sa tužnog Kosova, koje je bilo naša teška pogibija, ali i viteška bitka u kojoj su Srbi, na čelu sa čestitim Knezom Lazarom, pribegli Carstvu nebeskom. I kada su se oni privoleli Carstvu nebeskome, oni su ceo rod naš predodredili za Carstvo nebesko, i poveli sa sobom ka Carstvu nebeskom”.
Patrijar German, dakako, nije previđao, da pomene značaj svoje institucije, imputirajući joj megalomansku važnost. Sa te pozicije posmatrao je i Crnogorce, i u jednom dahu, izgovorio je: “Mi Srbi, razume se da mislim da su i Crnogorci Srbi, svi Srbi ma gde bili, u Srbiji, Sremu, Bačkoj, Banatu, Crnoj Gori, Hercegovini, Bosni, oni u Australiji, oni u obe Amerike, pa čak i oni koji žive na poluostrvu Aljasci, na krajnjem Severu, a i tamo nas Srba ima, i ne samo da nas ima, nego mi i tamo na dalekoj Aljasci imamo Srpsku pravoslavnu crkvenu opštinu, – svi Srbi, dakle, dugujemo ljubav i odanost našoj svetoj Crkvi srpskoj, i dužni smo da vršimo sve obrede koje sveta crkva naša propisuje”.
Germanova nekontrolisanost bila je zaista zapanjujuća, odgovornost prema izgovorenoj riječi na najnižem nivou, a iznesene opservacije van svakog reliteta. No, u tim stavovima prepoznajemo istrajavanje na nacionalnim opcijama i korijene docnijeg filetizma.
Crnogorsko državno rukovodstvo je bilo ogorčeno besjedom patrijarha Germana, ali povodom toga nije preduzimalo odlučnije mjere. Uticaj pravoslavne crkve je bio marginalizovan, narod distanciran od posjete pravoslavnim bogomoljama, te otuda pomenuta pasiviziranost.
Pravoslavno sveštenstvo u Crnoj Gori je tiho, ali permanentno nakon Rankovićevog pada jadikovalo nad “sudbinom srpstva” koje je po njihovim riječima “oduvijek stradalo”. Povod za takvo lamentiranje je bio krajnje apsurdan, jer Ranković i služba koju je vodio samo je sputavala aktivnost pravoslavnog klera. Osim toga, Crnogorsko – primorska mitropolija nije se od 1945. nalazila u povoljnijem položaju o čemu svjedoče i novopodignuti hramovi 1967. godine. Ton takvoj atmosferi davao je mitropolit Danilo Dajković. Dajković je često znao da istakne svojim sveštenicima da se više brinu za “nacionalnu sudbinu”, te da srpska crkva treba aktivnije da se uključi u “zaštitu srpstva”.
Lansirane devize bile su neosnovane i plod su pretjerane osjetljivosti episkopata SPC koji se toliko identifikovao sa Srbijom i srpstvom, te je eventualna prijetnja Srbiji, značila prijetnju i crkvi. U konkretnom periodu tražio se zgodan povod. Pošto je pronađen, čekao se samo povoljan trenutak da anahroni politički program dobije transparentnu podršku od strane SPC i da se ponovo u XX vijeku, kosovski mit funkcionalizuje na krajnje iracionalan način.
——————————————————————————–
Ugroženost “Srpstva”
Uklanjanje najmoćnijeg srpskog političara iz Titovog bliskog okruženja kao i Rankovićevo oštro djelovanje prema Albancima na Kosovu, predstavljali su, za manji dio srpske kulturne elite i episkopat SPC, predložak za lamentiranje o “ugroženosti srpstva” na Kosovu i Metohiji. Takva teza bila je krajnje neodrživa, jer nije imala nikakvog argumentovanog pokrića.
Be the first to comment