Mirjana Strunjaš
Crnogorsko iseljeništvo Južne Amerike
Prvi crnogorski doseljenici u Južnoj Americi bili su mornari, iz Boke Kotorske i Dalmacije, koji su na brodovima, pod raznim zastavama, stigli do juznoameričkih obala. Većina mornara koji su doplovili u gradove Perua, Argentine, Čilea i Urugvaja bili su iz Dalmacije, iz Dubrovnika, posebno moreplovci koji su navigacione vještine stekli u Pomorskoj školi u Perastu i na brodovima čuvenih bokeljskih kapetana (1). Neki od njih učestvovali su i u borbama za oslobođenje Argentine. (2) Međutim, tek krajem prošlog vijeka brojniji iseljenici sa Jadranske obale počeli su da se doseljavaju u Argentinu i Čile, a veće grupe dolaze poslije Prvog svjetskog rata, kada su SAD uvele godišnje kvote za useljenike i kada je ograničavan njihov ulazak u SAD.
Naseljenici sa jadranske obale, bokeljski i dalmatinski mornari, iskrcali su se prvo u Buenos Ajresu (3), jer su kao mornari i kapetani tražili zaposlenje duž južno-američkih rijeka i obala. Jedan od tih bokeljskih mornara, koji je kao doseljenik živio u Argentini, bio je kapetan Miloš Vukasović (1842-1908). On je 1870. godine osnovao parobrodsko društvo “La Platense”, u Buenos Ajresu, koje je postalo jedno od najjačih u Južnoj Americi. Vukasović je bio iskusan pomorac i dobar pomorski privrednik, ali se bavio i naukom. Projektovao je nove brodove za svoju kompaniju i za druge firme. Pored toga, obavljao je i značajne diplomatske funkcije. Bio je dugo godina počasni generalni konzul Crne Gore u Argentini i generalni konzul ruske vlade u Argentini. Za zasluge za razvoj diplomatskih i trgovinskih veza između Argentine i Rusije, ruski car ga je odlikovao ordenom Svetog Stanislava, s pravom naziva “kavalijer”. Za zasluge koje je učinio za rodnu Crnu Goru i Crnogorce koji su se u njegovo vrijeme doselili u Argentinu, knjaz Nikola mu je odao veliko priznanje, a kada je 1906. godine boravio na Cetinju, Knjaz mu je ponudio da bude ministar spoljnih poslova Crne Gore. Kapetan Vukasović nije tu ponudu prihvatio (1).
Krajem XIX vijeka, u Južnu Ameriku dolazi veći broj iseljenika sa južnoslovenskih teritorija i naseljavaju se u Rosariju, u državi Santa Fe. Sve do početka Prvog svjetskog rata njihov broj nije bio veliki. Argentinski popis iz 1914. godine identifikuje 316 Srba, 1.575 Crnogoraca i 38.123 austrougarskih doseljenika, među kojima je vjerovatno najviše bilo Hrvata, Slovenaca, ali takođe i Srba kao i Crnogoraca iz Boke Kotorske. Razumije se, najpre Prvi svjetski rat, a kasnije ekonomska recesija ograničila je priliv doseljenika sa južnoslovenskih teritorija. Međutim, već 1939. godine blizu 50.000 lica porijeklom iz Jugoslavije živjelo je samo u Buenos Ajresu. (3) Inače, za tu godinu procjene pokazuju da je u Argentini bilo oko 80 hiljada lica porijeklom iz Jugoslavije (4), više nego što ih je bilo u Kanadi.
Pred Prvi svjetski rat od 2.598 iseljenika sa prostora bivše Jugoslavije, njih 59% se izjašnjavalo kao Hrvati, 27% kao Austrijanci, a 14% kao Dalmatinci, Dubrovcani, Bokelji, Crnogorci i Srbi. Na kraju Prvog svjetskog rata, Jugoslovenska narodna odbrana imala je 65 ogranaka sa pet hiljada članova u Južnoj Americi, od ukupno 50.000 jugoslovenskih iseljenika. Od toga se za 2.000 ljudi, među njima stotinak Crnogoraca moglo reći da su imućni.
Crnogorci su se bavili su se ponajviše stočarstvom, šumarstvom, trgovinom i nešto malo industrijskim poslovima. Neki od njih su iz Otadžbine krenuli u Južnu Ameriku kao ugledni trgovci. Kada je, na primer, Vasilije Vasiljevich, (vjerovatno Crnogorac –prim. aut.) jos 1537. godine, iz Sevilje krenuo u Peru, imao je uz sebe preporuke španske vlasti i robu vrijednu hiljadu zlatnih dukat! (5)
Pregled prema pojedinim zemljama useljavanja prema izvorima
s kraja osamdesetih godina XX vijeka
Paragvaj
U Paragvaju je živjelo oko 1000 Jugoslovena, od kojih je bilo do dvije stotine pravoslavnih iseljenika, čiji su preci jos 1889. godine bili članovi Slavjanskog društva uzajamne pomoći. Nesumljivo je, da je među njima bio jedan, istina simboličan broj, Crnogoraca. (5)
Meksiko
U Meksiku je broj crnogorskih iseljenika simboličan. Od crnogorskih iseljenika koji žive u Meksiku najpoznatija su braća Pavlović, koji su porijeklom iz Boke kotorske. Jedan iz porodice Pavlović bio je i guverner provincije. Pavlovića u Meksiku danas ima oko 30 domaćinstava.
U Meksiko Sitiju živi i radi glumac Branimir Zogović, koji je bio profesor na Meksičkom univerzitetu, a potom broker i trgovac ljekovima, vlasnik časopisa “Euromaske”.
Osim navedenih, u Meksiku se pominju i porodice Gabelić, porijeklom iz Boke Kotorske, kao i Bulajići iz Nikšića. (1)
Peru
U Peruu je takođe živio jedan broj crnogorskih iseljenika koji se bavio uglavnom trgovinom. Većina je zivela u glavnom gradu Limi i njegovoj okolini. Milan Petković, iz Boke Kotorske, osnovao je 1906. godine Slavjansko dobrotvorno društvo. Crnogorci su godinama živjeli u prijateljskim odnosima sa srpskom i hrvatskom zajednicom u Peruu, otuda i njihovo masovno članstvo u društvu ‘’Dubrovnik’’, koje je po svojoj strukturi “nadnacionalno”!.
Crnogorci su zajedno sa ostalim doseljenicima sa južnoslovenskih prostora u Južnoj Americi osnovali prvo iseljeničko društvo pod nazivom: “Drustvo slavjansko od dobročinstva” i to baš u Peruu 1871. godine.Iz njega je 1906. godine izniklo u Kalau i “Slavjansko dobrotvorno drustvo”, čiji su članovi bili doseljenici Crnogorci, Hrvati i malobrojni Srbi. (5)
Bolivija
Doseljenici u Boliviju sa južnoslovenskih prostora su u najvećem broju bili sa dalmatinskih ostrva, dolazili iz Čilea u periodu izmedju dva svjetska rata, kada su Baburica, Petrinović i Lukinović prodali svoje rudnike šalitre, pa je jedan dio južnoslovenskih doseljenika, koji je za njih radio i imao nešto uštedjevine, ostao bez posla i iselio se u Boliviju, gdje je uložio novac u trgovinu, ostajući tamo do danasnjih dana.
Bivsi ambasador SFRJ u Boliviji, Aleksandar Demajo, u svojoj knjzi “Suočavanja sa svetom” pored ostalog piše i slijedeće: “U La Pazu je živio nas iseljenik iz Crne Gore, iz Rijeke Crnojevića, Cvetko-Cezar Petrinović. Bavio se izgradnjom puteva, imao je jedno od najvećih bolivijskih gradjevinskih preduzeća za niskogradnju, zajedno sa svojim vrijednim sinovima. Bio je uzor poslovne upornosti i marljivosti, tokom cijelog života u Boliviji u koju je poslije Prvog svetskog rata došao kao mladić. Oženio se Crnogorkom iz cetinjske porodice Ražnatović.”
Gradjenjem puteva i mostova i na visinama preko 4.500 metara bavili su se najviše Crnogorci, sto nije nelogično kad se uzmu u obzir sličnosti između opasnih crnogorskih puteva i terena i onih veoma sličnih u Boliviji. U istoriju gradnje puteva u bolivijskim Andima ugradjena su i crnogorska imena Dabetić, Ražnatović, Selić, Kostić…! (6)
Urugvaj
U Urugvaju, po podacima porodica koje žive tamo ima od 1.000 do 1.500 familija potomaka crnogorskih doseljenika, od toga broja gotovo 90 odsto živi u glavnom gradu ove zemlje Montevideu. U Urugvaju su veoma brojne porodice Vuletić, Krivokapić, Kaluđerović, Leković, Mitrović, Milović itd. (7)
Iz navedenog možemo s pravom zaključiti, da je Urugvaj jedna od najnaseljenijih država Crnogorcima u Južnoj Americi.
Osim Crnogoraca doseljenih iz Crne Gore, Urugvaj je uglavnom naseljen doseljenicima iz Hercegovine, među kojima je vjerovatno bio i jedan dio Crnogoraca. Oni naseljavaju Urugvaj poslije Prvog svjetskog rata. Gotovo svi su naseljavali Montevideo i njegova industrijska predgrađa. Crnogorci zajedno sa drugim iseljenicima iz bivše Jugoslavije (od kojih su u apsolutnoj većini Hrvati) žive u Oruru, Uniju i Potosiju, a nešto malo ih je ostalo u Montevideu. Crnogorci su se (zajedno sa Srbima) okupljali oko Jugoslovenskog doma i folklornog društva “Bratstvo”. (5)
Brazil
Masovna imigracija bjelaca i Evropljana u Brazil započela je tek sredinom XIX vijeka kada su donijeti vrlo povoljni zakoni. Useljenici su dobijali besplatan parobrodski prevoz, a i vrlo jeftinu zemlju. Za razliku od ostalih drzava Južne Amerike u koje su se doseljavali pojedinci, uglavnom muškarci kao radna snaga, Brazil je insistirao na porodicama. Do polovine XIX veka u ovu zemlju se uselilo čak 4,5 miliona Evropljana, a time i žitelja sa prostora bivše Austro-Ugarske i Jugoslavije. Tome je posebno doprinijela činjenica da je prva brazilska carica Marija Leopoldina bila bečka princeza. Po njenoj izričitoj želji još 1823. godine omogućeno je doseljavanje podanika Beča u Brazil. Tako su u oblast oko Rio de Žaneira počeli da stižu i Hrvati kao Dalmatinci i Hercegovci, kao i Crnogorci i Srbi (8).
Crnogorci su pored ostalih iseljenika sa južnoslovenskih prostora aktivno učestvovali u organizovanju društvenog života brazilskih južnoslovenskih iseljenika , od 1903. godine kada je stvoren ‘’Jugoslovenski tamburaški zbor’’ iz kojeg je kasnije izrastao i ‘’Jugoslovenski soko’’, a i ogranak Jugoslovenske narodne odbrane “Rijeka”.
Službenih podataka o Crnogorcima kao i o Srbima ili Hrvatima u statistici Brazila karjem 80-tih godina nije bilo, jer su bili utopljeni u Jugoslovene zajednički dijeleći emigrantsku sudbinu…!
Čile
U Čile su se, najprije, doseljavali Bokelji – moreplovci. (1) Pominje se ime Petra Zambelića (moreplovac i istraživac), koji je tragično nestao 1907. godine. Medjutim, znacajnije useljavanje u Čile odvijalo se, prije svega, preko starih doseljenika – Paška Baburice (1875-1941), Frana Petrinovića (1882-1951) i Lukinovića, koji su uspjeli da koncentrisu u svoje ruke cijelu proizvodnju šalitre (u provinciji Antofagaste), pa su doseljenici sa južnoslovenskih prostora kod njih lako nalazili zaposljenje i dobijali početni kapital sa kojim su ulazili u trgovinu (2). Baburica, Petrinović i Lukinović su proširili proizvodnju u dvadesetak fabrika, proizvodeći oko pola miliona metričkih centi mjesečno (9).
Jugoslovensko, a time i crnogorsko, srpsko i hrvatsko iseljeničko školstvo pojavljuje se u Čileu tek za vrijeme Prvog svjetskog rata jer je 1916. godine u Antofagasti otvorena Jugoslovenska mješovita “pučka” škola. Godinu dana kasnije Jugoslovenska škola je počela sa radom i u Punta Arenasu. Počasni predsjednik Školskog vijeća bio je Ivan Ivanović, a učitelj Petar Gašić. Ivanović je (kako je zapisao list ‘’Politika expres’’ 1987. godine) još 1872. godine došao sa Brača u ovaj grad udaljen 1.200 kilometara od Santjaga de Čile. Bio je prvi predsjednik Slavjanskog pripomoćnog društva 1894. godine u Antofagasti. (5) Osnivač škola, koje su imale i vrtić, bila je Jugoslovenska narodna odbrana, a finansijeri sami iseljenici. U prvi razred tih godina upisano je bilo 110 đaka. U to vrijeme u Čileu je živjelo do pet hiljada Jugoslovena, najviše Hrvata-Dalmatinaca porijeklom južno od Omiša i sa ostrva Brač, ali i Crnogoraca i Srba. Dvije trećine njih živjelo je u ova dva grada, a sama Antofagasta je imala 1.200, a Punta Arenas 2.500 jugoslovenskih iseljenika. Oni su bili okupljeni oko ogranka JNO “Petar Petrović Njegoš” (sa 244 člana, gdje su veliki broj činili Crnogorci), zatim društava: “Dalmacija”, Slavjanskog pripomoćnog društva’’ i dr. Okupljali su se i oko listova: “Sloboda”, “Male novine” i “Domovina”.
Crnogorci su došli su u Ognjenu zemlju, na rog Južne Amerike, privučeni pričama o zlatu. U Punta Arenasu i danas postoji muzej Jugoslovenskog pripomoćnog drustva, koji je osnovan 1900. godine, a čiji je simbol bio lik Kosovke djevojke i Pavla Orlovića (od koga mnoga crnogorska bratstva tvrde da vuku porijeklo). Porodica Nikole Jankovića iz sela Bobija kod Nikšića krenula je u iseljeništvo radi zarade još prije dvije stotine godina i došla u malo selo G. Mederiaga da se bavi stočarstvom. Folklorno društvo “Njegoš” ih već decenijama drži na okupu, da ne zaborave svoju vjeru, kulturu, običaje i jezik. (5)
Što se tiče konkretnog broja Crnogoraca: Po podacima koji se mogu pronaći u arhivama JNO “Petar Petrović Njegoš“ iz Antafogaste, koja je okupljala sve iseljenike sa naših prostora koji su bili gotovo isključivo Hrvati iz Dalmacije, nakon njih su slijedili Slovenci, ukupno 50 Crnogoraca i nekoliko Makedonaca i Srba iz istočne Hercegovine. Antofagasta je inače bila pravi raj za Crnogorce jer su bili na visokom glasu. Tamošnji Hrvati-Dalmatinci, koji su ekonomskom snagom gotovo dominirali gradom, su o njima imali veoma visoko mišljenje i ponosili su se svojom hrabrom ‘’braćom Slavljanima’’. Tako je ostalo zapamćeno da je nakon vijesti da su Crnogorci osvojili Skadar u Antafogasti bila priređena velika svečanost i da se slavilo nekoliko dana uzastopno, a tamošnjim Crnogorcima odavane su velike počasti. (7)
Popis stanovništva na čileanskom dijelu Tierra del Fuego (Ognjena zemlja) iz 1904. godine prikazuje broj ljudi koju su tada živjeli u tom dijelu svijeta na osnovu porijekla .
“A principios del siglo actual se censaba: 328 Alemanes, 1.469 Austro-húngaros (Croatas), 26 Belgas, 40 Dinamarljueses, 711 Españoles, 259 Franceses, 22 Griegos, 30 Holandeses, 728 Ingleses, 368 Italianos, 6 Montenegrinos, 57 Norteamericanos, 61 Noruegos, 44 Portugueses, 26 Rusos, 1 Rumano, 32 Suecos, 94 Suizos y 2 Turcos” Dakle, na samom početku dvadesetog vijeka u Čileanskom Magelanesu je živjelo ukupno šest Crnogoraca. (7)
U Čileu, mnogi potomci doseljenih Crnogoraca su takođe veoma poznati i cijenjeni građani i dobri profesionalci: advokati, ljekari, inženjeri… Među njima svakako treba izdvojiti gospodina Markosa Kraljevića, vlasnika moćne korporacije koja nosi naziv po najvećoj crnogorskoj planini “Durmitor”. (7)
Među (južnoslovenskim) iseljenicima koji su se uspjeli visoko na društvenoj ljestvici u Čileu, valja pomenuti Draga Pešutića, direktora Banke de Chille, Stanislava Karelovića-Kirigina, vlasnika lista “La Prensa Austral”, Simona Carevića, industrijalca, Marka Beovića, suvlasnika rudnika zlata i bakra. Radomiro Tomić je svojevremeno bio kandidat za predsjednika Republike, dr Mateo Martinić je direktor Instituta za istoriju, a Tomo Martinić, direktor Radija. Valjevac Vojislav Pavićević, (vjerovatno Crnogorskog porijekla –prim. aut.) znan kao “Gospodin Gigi”, je najveći proizvođac sapuna u Čileu i vlasnik firme “Sinabon”. A Crnogorac Karlos Gonzales Jakšić je bio čileanski kongresmen i gradonačelnik Punta Arenasa. (5)
Venecuela
”Crnogorci u Venecueli su posebna priča, to je jedna od rijetkih zemalja u Južnoj Americi gdje se mogu naći ljudi iz naše zemlje koji su se doselili i u posljednih 10 do 20 godina, i uglavnom su u naftnoj industriji. Tu su familije Simonović, Knežević, Lompar, a posebno treba izdvojiti Mitra Nakićenovića koji je u svoje vrijeme bio jedan od najuticajnih ljudi u zemlji, dugogodišnji ministar i veoma zaslužan građanin, koji je na žalost prerano tragično nastradao. Mitar je bio rodom iz Zelenike kraj Herceg-Novog, a danas se jedan od najvećih i najznačajnijih nacionalnih parkova u Venezueli zove po njemu El parljue Mitar Nakićenović.’’ (7)
Argentina
Argentina je u prošlosti bila izrazito imigraciona država, najviše zbog slabe naseljenosti velikih površina obradive zemlje. Sve dok nijesu okončani građanski sukobi 1853. godine, ova zemlja je bila nestabilna za doseljavanje i dok nije donijet novi Ustav koji je podstakao useljavanje, nije se statistički govorilo o novim žiteljima Argentine. Ali, zato je od 1857. godine do 1908. u Argentinu došlo čak 4,2 miliona ljudi. Od južnoslovenskih naroda na listi doseljenika našli su se i Crnogorci – 300, malobrojni Srbi (iz Srbije) – 21, ali i mnogi Hrvati, Crnogorci i Srbi iz Austro-Ugarske – oko 500. Argentinski imigracioni zakon, shodno Ustavu, davao je strancima “veliku slobodu i široke mogućnosti – sva civilna prava građanina, bez obaveze da prihvate argentinsko državljanstvo”. (8)
Nacionalno svjesni južnoslovenski iseljenici, koji nijesu željeli ‘’mecenstvo Beča’’, tri godine kasnije formirali su u Buenos Ajresu svoje Slavjansko društvo uzajamne pomoći. U okviru društva otvorena je i čitaonica “Spavajući lav”, iz čije je direkcije (kako je zapisao list 
“Vjesnik”, 1982 godine). nastao i prvi južnoamerički iseljenički list “Iskra slavjanske slobode”. Počasni predsjednik ovog društva bio je Miloš Vukasović, Crnogorac inače pomorski kapetan, a sekretar njegov brat Božo Vukasović Samo društvo, kao i list vrlo brzo su nestali sa isjeljeničke političke scene. Međutim, umjesto njega, već 1900. godine u Argentini je formirano novo ‘’Slavjansko društvo’’, a osam godina kasnije i ‘’Društvo isjeljenih Jugoslovena za materinsku riječ’’. (5) Među uglednim i starijim crnogorskim iseljenicima u Argentini pominje se često familija Radonjić, koja vodi porijeklo sa Njeguša. Radonjići su došli u Buenos Ajres još 1870. godine. Prvi među njima, afirmisao se Dušan Radonjić, koji je postao ugledan biznismen i direktor lista “El economista”. Bio je zet političara Milana Stojadinovića. Sin Dušana Radonjića, Huan Radonjić, osamdesetih godina XX vijeka bio je poznati argentinski političar, a njegova kćerka Vanesa Radonjić je sa šesnaest godina (1986. godine) postala argentinska kraljica ljepote. Argentinci pamte i Huana Vučetića, kriminalističkog inspektora koji je izmislio daktiloskopiju. U poljoprivrednim krugovima veoma je poznato ime Mila Kovačevića koji je vlasnik velike farme sa tridesetak hiljada ovaca… (5)
O Crnogorcima u Argentini i ostalim državama Južne Amerike, brilijantno je pisao a i dalje posvećeno piše publicista Gordan Stojović, koji je svojim naučnim pregnućima udario temelje naučnoj spoznaji našeg iseljeništva na ovom kontinentu!
Literatura:
1. Mišović, M. : Jugoslovenski iseljenici, NIN, Beograd, 1975.
2. Soldatić D. : O jugoslovenskim iseljenicima u Južnoj Americi (referat), dokumentacija SIPA, Beograd, 1968.
3. Dahl, VC. : Yugoslav immigrant experiences in Argentina and Chile, inter-American ekonomic affirs No. 3, 1974
4. Božović G.: Srpska ekonomska emigracija na zapadu, Beograd, 1988.
5. Grečić, V. / Lopušina, M. : Svi Srbi Sveta, Beograd,1994..
6. Demajo, A.: Suočavanja sa svetom : (sećanja I razmišljanja jednog diplomate), Kruševac, 1997.
7. “Pobjeda”, Nedjelja, 25. Septembar 2005., ‘’U Južnoj Americi živi 30.000 crnogorskih doseljenika.
8. Antić, Lj. : Naše iseljeništvo u Južnoj Americi i stvaranje jugoslovenske države 1918., Zagreb, 1987.
9. Kolin, M. : Jugosloveni u Južnoj Americi, Nova Evropa, knjiga II, Zagreb, 1921.
