Poštovani pośetioci, objavljujemo tekst “Put Kneza Vladimira”, autora Miroljuba Orlandića. Tekst je objavljen u časopisu Matice broj 71. Zahvaljujemo se gospodinu Orlandiću koji je omogućio da tekst objavimo integralno.
PUT KNEZA VLADIMIRA
Prije tačno 1000 godina, februara 1018 godine u bitci kod grada Drača poginuo je Jovan Vladislav poslijednji vladar Samuilovoga carstva čime je i formalno njegova država prestala da postoji. Na čelu Samuilove države prvo je bio car David (969-986) a zatim car Samuilo (997-1014) i dvojica poslijednih Gavril Radomir (1014-1015) i Jovan Vladislav, Aronov sin (1015-1018).
Krajem X-ga vijeka na prostoru Balkana vladale su dvije silne države Bugarsko carstvo i Vizantija koje su među sobom imale čas dobre, a čas odnose u kojima su vodile međusobne ratove.
Obje države imale su unutrašnje uređenje koje se baziralo na udruživanju administrativno-vojnih teritorijalnih jedinica koje su priznavale jednu ili drugu centralnu vlast. U Vizantiji te jedinice su se zvale teme, a u Bugarskoj komitati na čijem čelu su se nalazili komiti. Ova organizaciona struktura je naslijeđena od Rimske imperije u kojoj su se u IV-om vijeku pojavile prve comites provinciorum koje su preimenovane u comites diocesium, obzirom da je svaki vladar pod svojom vlašću imao dijecezu.
Na čelu svake od pojedinih administrativnih jedinica nalazio se u Vizantiji knez ili arhont dok je u Bugarskoj to bio komit.
U isto vrijeme na prostoru između Jadranskoga mora i Skadarskoga jezera nalazila se arhontija (kneževina) Duklja koja je krajem X-ga vijeka bila Vizantijska tema i koja je bila u dobrim odnosima sa Vizantijskim vladarem Jovanom Cimiskijem (969-976) i Vasilijem II (976-1025). Dukljanski knez Vladimir vladao je Dukljom od 970 do 1016 sa prostora Skadarskoga jezera iz mijesta Ostros i Koštanjice đe mu je bio dvorac a čiji je današnji toponim „Kraljić“. U Malome Ostrosu danas se nalaze ostaci crkve Prečiste krajinske u kojoj je sahranjen njegov otac Petar, a zatim i Vladimir kao i njegova supruga Kosara, najmlađa šćer cara Samuila.
I pokraj dva potpisana mirovna ugovora 927 i 968 godine[1] između Bugarske i Vizantije vođeni su međusobni ratovi, a 968 godine ruski knez Svatislav napao je Bugarsku tako da su bugari i vizantijci potpisali primirje, a Bugarska je priznala Vizantiji vrhovnu vlast. Kao garanciju car Petar je svoja dva sina Borisa i Romana dao kao založnike u Carigrad. Vrlo brzo 30.01.969 godine car Petar je preminuo tako da je Bugarska ostala bez cara.
Novonastalu situaciju iskoristili su sinovi komita Nikole, poznatog kao Brsjački knez[2] i to: David, Mojsej, Aron i Samoil nazvani komitopuli ili „mladi kneževi“, podižući ustanak i borbu za otcepljene od Bugarske i stvaranje svoje samostalne države.
U proljeće 971 godine[3] Vizantija je porazila rusku vojsku i proćerala je iz Bugarske tadašnjega Bugarskoga cara Borisa II i odvela ga u Carigrad đe mu je oduzeta kruna i carske insignije koje su zavještane crkvi Sv. Sofije u znak zahvalnosti bogu za uspjehe u ratu.
Uvidjevši snagu Vizantije komitopuli su priznali Vizantijsku vlast ali samo do 976 godine kada je preminuo njihov suveren Jovan Cimiskij što je bio znak za početak novih sukoba sa Vizantijom. Već u prvoj godini ratovanja poginuli su David, Mojsej i Aron, a Samuilo je ostao sam da upravlja državom koja je po njemu nazvana Samuilova država.
Teritorija nove države od Skopske Crne Gore na sjeveru đe je bila granica sa Vizantijskom upravom u Raškoj, na jugoistoku do srijednega toka rijeke Strume i Teme Strimon-Kruševo, na jugu do malih tema Draguvitije, Ber i Edesa, tema Helada sa centrom u Larisi i na zapadu oblasti do tema Dračstaš, Jeriho i Nikopol.
Samuilo je stvorio snsažnu vojsku i počeo je da ratuje sa susjedima proširujući se do Dunava na sjeveru, do Soluna na jugu i počeo je da se kreće i prema zapadu što je u Duklji protumačeno kao potencijalna opasnost. Kada je u poslijednoj deceniji X-ga vijeka Samuilova vojska opkolila Drač knez Vladimir je poslao svoje izaslanike, 992 godine, u logor romejskoga imperatora Vasilija II- Makedonca i zatražio pomoć. Rezultat ovoga zahtjeva ipak se osjetio u mjerama približavanja sa Mletačkom Republikom no nije imala efekta u konkretnoj podršci pri eventualnom napadu Samuilove vojske na Duklju.
Prema Aleksandru Atanasovskom a na bazi novije kritičke literature[4] smatra se da je napad na Duklju i Dalmaciju izvršen 999 ili 1000 godine. U kraljevstvu Slovena autor Mavro Orbini ističe: „Samuilo je opustošio oko 999 godine cijelu Dalamciju… i zapalio grad Kotor… i nakon toga potpuno razorio grad Risan.“
Autori Istorije Crne Gore 1. kao i više savrijemenih istraživača za pohod na Duklju određuju period oko 997/998 godine.
Obzirom da se radi o velikom pohodu moguće je da je isti trajao od 998 do 1000 godine i bitno je istaći da je pokraj cara Samuila učesnik u pohodu i njegov sin Gavril Radomir koji je već bio u rangu savladara.
Samuilova taktika napada podrazumjevala je da prije samog napada pronađe način da bez borbe okupira određenu teritoriju što je i učinio prije vojnog napada na Duklju jer je već duže vrijeme bez uspjeha napadao opkoljeni Ulcinj.
U svojoj knizi Ljetopis popa Dukljanina autor Mošin nam saopštava da je Samuilo preko Župana, župe Oblik u kojoj se knez Vladimir nalazio uspio da ga ubjedi na predaju. Nakon predaje knez Vladimir je u okovima odveden u Prespu u dvorac cara Samuila, na ostrovu Sv. Ahil đe je zatočen.
Samuilo je svoj pohod produžio prema Dalmaciji rušeći na svome putu gradove Kotor i Dubrovnik i tako sve do Zadra. Obzirom da je imao dobre odnose sa Hrvatskim kraljevstvom Samuilo se preko Bosne i Raške vratio u svoju prijestonicu Prespu.
Jedini put kojim se u to vrijeme moglo putovati je rimski put „Via Egnatia“, te je knez Vladimir u okovima odveden preko Skadra, Drača i Elbasana do Struge, Ohrida i Resena i na kraju na ostrvo Sv. Ahil u Maloj Prespi.
Po povratku cara Samuila u Prespu otpočela je priprema za pregovore o mogućem braku careve šćeri Kosare i kneza Vladimira jer je Samuilo imao potrebu da uspostavi prijateljske odnose sa Dukljom. Nakon pregovora knez Vladimir je oslobođen i sada kao carev zet sa suprugom – princezom Kosarom vratio se u Duklju, istim putem no u obratnome smijeru. Pokraj slobode i supruge dobio je i novoosvojene oblasti koje mu je car dao na upravljanje čime su Dukljanske granice proširene.
Slika 1. Put Via Egnatia od Skadarskog do Prespanskog jezera
Pokraj Duklje Samuilo je u, prethodno osvojeni Drač, uputio svoju stariju šćer Miroslavu koju je udao za Ašota, sina zarobljenog vizantijskog oficira Grigorija Taronita povijerivši im upravljanje Dračkom oblašću.
Nakon niza uspješnih pohoda i bitaka u kojima je Samuilo uvijek bio uspiješan došlo je do bitke na Belasici, 29.07.1014 godine u kojoj su Vizantijci porazili Samuilovu vojsku. Vizantijski imperator Vasilije II naredio je da se oko 15000 zarobljenih samuilovih vojnika oslijepe, a da se svakom stotom ostavi po jedno oko kao bi mogao ostale da vodi nazad u Prespu. Samuilo je sa svojim sinom Gavrilom Radomirom preživio poraz i povukao se u Prespu đe je septembra mjeseca iste godine umro.
Samo desetak dana nakon Samuilove smrti, njegov sin Gavril Radomir od 15.10.1014 godine preuzima upravljanje državom. No negova vladavina trajala je nepunu godinu, jer ga je njegov brat od strica Ivan Vadislav, Aronov sin ubio i preuzeo prijesto.
Novi vladar bratoubica, Ivan Vladislav potčinio se Vizantijskom imperatoru Vasiliju II i jedini problem za njegovo vladanje sada je ostao Dukljanski knez Vladimir koji je kao carev zet imao pravo na carsku krunu.
Da bi se oslobodio kneza Vladimira, Ivan Vladislav je poslao više poruka knezu Vladimiru pozivajući ga da dođe u Prespu. Povjerovavši na datu riječ knez Vladmir se odazvao pozivu i u proljeće 1016 godine uputio se po treći put istim putem Skadar-Elbasan-Ohrid-Prespa bez vojne pratnje sa malim brojem pratioca.
Slika 2. Put Via Egnatia sa kracima prema Bitoli
Na planinskome prijelazu između Albanije i Makedonije nalazi se selo Podgorci u kojem je podignuta jedina crkva posvećena Sv. Vladimiru. Mještani ovoga sela kao seousku slavu slave Sv. Vladmira a prema njihovome kazivanju crkva je podignuta na mijestu đe je bila postavljena prva zasjeda od strane Ivana Vladislava u cilju ubistva kneza Vladmira i njegove pratnje. Navodno, uplašeni od izgleda i držanja kneza Vladmira njegove potencijalne ubice su se razbježale i do ubistva nije došlo.
Jedna od legendi govori da je knez Vladimir ubijen u Ohridu, u starome gradu na izlazu iz crkve Čelnice, na kamenu koji i danas stoji pred crkvom. Navodno da se još od toga vremena, zbog prokletstva, u toj crkvi ne održavaju svadbe i krštenja.
Nijesmo otkrili valjane dokaze za potvrdu ove legende a i pretpostavljamo da je knez Vladimir putovao u Prespu a ne u Ohrid. Isto tako nakon ubistva kneza Vladimira naredbodavac a moguće i ubica Ivan Vladislav se sa porodicom i cijelim bogatstvom seli u Ohrid i otuda vlada do 1018 godine kada je ubijen čime je prestala da postoji Samuilova država.
Najveći dio relevantne istrijske literature ukazuje na to da je knez Vladimir ubijen u Prespi, dakle u blizini carskoga dvorca.
Slika 3. Toponim „grob“ i crkva sv. Nikole
Upoređujući više izvora i terenska istraživanja sa velikom vjerovatnoćom možemo pretpostaviti da je Dukljanski knez Vladimir 22.05.1016 godine po starome ili 04.06.1016 po novome kalendaru ubijen na izlazu iz crkve sv. Nikole koja se nalazi u selu Sopotsko na putu Resen-Bitola i poklapa se sa putem Via Egnatia na dionici Ohrid-Bitola.
Današnji put od Ohrida do Bitole približan je putu Via Egnatia i to kraku od Ohrida do Bitole. Na tome putu, samo na par kilometara od Resena prema Bitoli danas se nalazi selo Sopotsko, u čijem se ataru, južno, neposredno pored puta nalazi crkva sv. Nikole koja je izgrađena na temeljima stare crkve čiji se sačuvani dijelovi nalaze u muzeju grada Bitole. Ta stara crkva nalazila se u selu Trnovu koje više ne postoji.
Istoričar Franjo Rački potvrđuje da je mjesto izvršenoga ubistva nad Vladimirom: „To je Turnovo na putu Ohrid-Bitola.“ Miještani sela Sopotsko kao i istraživač i hroničar Prespe Kiril Jonovski ukazuju na predanje i toponime koji se poklapaju sa istorijskim izvorima i koji potvrđuju o mijestu zvanom: „Klanje među kraljevima koje se dogodilo u selu Trnovu na putu Via Egnatia u sijeverno-istočnom dijelu Prespanske kotline, južno od sadašnjeg sela Sopotsko“. U predanju se dalje navodi da je zaklani kralj prvo pogreban nedaleko od toga mijesta kod crkve u starome selu Belica đe i danas postoji toponim „grob“, a narodno je vjerovanje da je na tome mijestu posječena glava knezu Vladimiru.
U blizini sadašnjega sela Sopotsko, na nižem kraku Via Egnatia, sada postoji toponim „Trnovo“ što se podudara sa imenom „Turnovo“ koje navodi Franjo Rački kao lokaciju na kojoj je ubijen knez Vladimir. Tačno kod ovoga toponima „Trnovo“ nalazi se obnovljena crkva sv. Nikole đe je otkrivena mermerna ploča iz antičkoga vremena.
Još jedan toponim koji i danas poštuju miještani sela Sopotsko je „grob svetitelja“ ide u prilog svega navedenog a nalazi se u neposrednoj blizini nekadašnjeg sela Trnovo.
Dio grčkih autora koji su arheološki istaživali ostrvo sv. Ahil, na kojem je bio dvorac cara Samuila ukazuju da su prilikom istraživanja oktrili tri nekropole od kojih su dvije sadržale ostatke ljudskih kostiju a jedna prazna. Skolni su vijerovanju da je upravo to grob kneza Vladimira. Osim pretpostavki nijesu ponuđeni drugi fakti tako da ovu pretpostavku ne možemo ozbiljno analizirati.
Ono što je svakako potvrđeno je da je na prvi grob kneza Vladimira počeo da se okuplja narod te da je on odmah proglašen za narodnoga svetitelja što je kod njegovoga ubice izazvalo revolt pa je vrlo brzo dozvolio svojoj sestri od strica princezi Kosari da tijelo svojega supruga iskopa i prenese ga u Duklju.
Slika 4. Ostrvo sv. Ahil, Mala Prespa, Grčka
Sin hroničara Kirila Jonoskog nam saopštava kako je tijelo kneza Vladimira transportovano od Prespe do Krajine. Familija Jonovski danas živi na obroncima Prespanskoga jezera u mijestu Krani. Njihov pra-pra predak, velikaš Simeon bio je komornik cara Samuila i brinuo se o njegovoj logistici. Sa koljena na koljeno u ovoj se familiji prenosi, između ostaloga, na koji način je tijelo „svijetoga kralja“ preneseno u Duklju.
Naime, kada je tijelo iskpano, po Dukljaninu bilo je netaknjuto, dakle kao da je živ što ukazuje na to da isto nije dugo bilo pod zemljom. Ono što je važno a što nam saopštava Jonovski da je tijelo kneza Vladimira položeno u kovčeg pun meda i da je isto zatopljeno u med.
Obzirom da je, vijerovatno, transport obavljen u ljeto 1016 godine ovo je bio jedini način da se tijelo sačuva do novog odredišta Prečiste Krajinske. Tako je jedino moguće prihvatiti činjenicu da je sada već sveti knez Vladimir dobio titulu „Mirotočivi“.
Sve dalje tvrdnje ukazuju da je sv. Knez Vladimir konačno zakopan u crkvi Prečiste Krajinske i da je njegova supruga princeza Kosara nakon svoje smrti zakopana pokraj njega.
Slika 5. Crkva sv. Nikola, selo Sopotsko
Ivan Vladislav poznat kao brato i zeto ubica očigledno je bio oduševljen obećanjima Vizantijskoga cara Vasilja II-Makedonca te da će nakon ubistva kneza Vladimira njemu pripasti Drač i zemlje koje je ubijeni knez od cara Samuila dobio na upravljanje. Ponesen ovim obećanjima Ivan Vladislav ode sa vojskom u Drač da preuzme obećani poklon. Naravno da je naivni car Ivan Vladislav stradao kao žrtva u isprovociranom dvoboju sa Vizantijskim vojskovođom Nikitom Tigonitom kome su pomogla dva vizantijska vojnika rasporivši mačevima trbuh Ivana Vladislava.
Ovim događajem februara 1018 godine prestala je da postoji Samuilova država a Vizantijci su iz dvorca u Ohridu pokupili sve dragocjenosti i odnjeli ih u Carigrad.
Slika 6. Ostatci manastira Prečiste Krajinske, Ostros
Četvrto putovanje kneza Vladimira od Prespe do Krajine označava početak njegovoga svetiteljskog kulta koji traje više od hiljadu godina i jedan je od najrasprostranjenijih svetiteljskih kultova karakterističan po tome što ga jednako poštuju pripadnici pravoslavne, katoličke i islamske vjeroispovesti a jednako ga slave pripadnici svih balkanskih naroda i šire.
Литература
- Антолјак, С., Самоиловата држава, Институт за национална историја, Скопје, 1969,
Средновековна Македонија 1 (том први),Мисла,Скопје,1985,289-604
- Атанасовски, А., Врските меѓу Македонија и Дукља во средниот век, Гласник на ИНИ год.60/1, Скопје, 2016
- Бошкоски, М., Великаните на македонскиот среден век,кн.1, Скопје, 2007.
- Историја на македонскиот народ, 1(том први), редактор проф.др.Бранко Панов Институт за национална историја, Скопје, 2000.
- Историја Црне Горе, Књига прва.Од најстаријих времена до краја XII вијека, Титоград, 1967.
- Perović, Jovović, Kult svetog kneza Vladimira Dukljanskog u Crnoj Gori I susedstvu
(U knjizi: Dukljanski knez Sveti Vladimir 970-1016.
1000 година црногорске државотворности, Народни музеј Црне Горе, Подгорица, 2016.
- Ljetopis Popa Dukljanina, латински текст са хрватским преводом и ,,Hrvatska kronika,,
увод и коментар др. Владимир Мошин, матица Хрватска, Загреб 1950.
- Муцопулос, Николаос, Исторически изводи от археологическото проучаване в базиликата ,,Св.Ахил,, в Преспа ( Nikolaos Moutzopulos, Historical implications of the Archeological Investigations of the Basilica of St Achilleos in Prespa) во Зб.Цар Самуил (1014) в битка за България, БАН, Национален Археолошки институт со музеј, Софија, 2014.
- Орбини, Мавро, Краљевство Словена, Коментари и извори,Ћирковић,С., Београд, 1968.
- Златарски, В.Н., История на първото българско царство, т.I,дел 2, Софија, 1927.
- Јоновски Кирил, Преспа историска енигма, Скопје, 2002 година.
[1] Viđi: В.Н. Златарски, Историја… 1/2 , 518, 524-532 и 588 стр.
[2] Brsjaci: Stara etnička zajednica u makedoniji. Smatra se da su potomci slovenskog plemena Berzita, koji se pominje kao pleme I naselje na teritoriji južne makedonije u izvorima iz VII v. Brsjaci su se naselili I održali sve do danas u predelima oko Ohridskog I Prespanskog jezera I oko gradova Velesa, Prilepa I Bitolja. Sa susjednim slovenskim plemenima 676 godine napali su Solun. U drugoj polovini VIII v. su se sukobili sa Bugarima. Tokom X v. na teritoriji Brsjaka, pod Samuilom je osnovana država makeodnskih slovena.
Nova enciklopedija Vuk Karađić – LAROUSSE, 1977 g. str. 268
[3] И. Божилов- В. Ѓозелов, Историја на средновековна Бугарија, 299 стр.
[4] Атанасовски, Врските меѓу Македонија и Дукља во средниот век, 111-118 стр.
