Jedan ugao posmatranja složenih srpsko-crnogorskih odnosa u vrijeme njihovog radikalnog raspleta tokom Prvog svjetskog rata
Različiti pristupi
Ovako naslovljena tema predstavlja pokušaj da se istakne potreba za još jednim uglom posmatranja složenih srpsko-crnogorskih odnosa u vrijeme njihovog radikalnog raspleta tokom Prvog svjetskog rata. Analiza politike dvaju glavnih protagonista ovih odnosa u periodu kada su rezultirali i istorijskim rešenjem ujedinjenja Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore u jednu državu, ima istoriografski rezon. Dva osnovna motiva čine podsticaj ovakvom pristupu: prvo, što u obilju podataka i ocjena o pogledima i politici kralja Nikole Petrovića i Nikole Pašića, predsjednika vlade Srbije oko pitanja srpsko-crnogorskog i jugoslovenskog ujedinjenja nije bilo uporedne analize njihovih stavova o obliku i načinu stvaranja zajedničke države i, drugo, što o tome u istoriografiji postoje vrlo različite, pa i naglašeno suprotstavljene ocjene.
Istoriografija o crnogorsko-srpskim odnosima do 1918. godine je izuzetno bogata, a to se odnosi i na objavljenu arhivsku građu i drugu dokumentaciju. U celini posmatrana suma činjenica i znanja deluje impresivno i važi za najistraženiju oblast u našoj savremenoj istoriji. Problem je, međutim, u njenoj istraživačkoj osnovi i naglašeno politizovanoj interpretaciji, zavisno od vremena i prilika u kojima je nastajala. O publicistici, pa i memoarskoj literaturi, kao često produženoj politici, da se i ne govori.
Živojinovićev zaključak
Sa stanovišta istraživačke osnove očigledno je da je istoriografija nastala uglavnom na domaćoj arhivskoj građi i drugoj dokumentaciji u velikoj meri bila ograničena nepoznavanjem stranih izvora i stoga okrenuta više domaćim urzocima sukoba, ističući ih u prvi plan. S druge strane, pretežna saznanja na osnovama strane građe krila su opasnost od jednostranog pristupa dajući odlučujući značaj spoljnim činiocima. Tako je, na primer, činjenica da u stranim arhivskim fondovima ima relativno malo podataka o neposrednoj delatnosti i politici N. Pašića prema Crnoj Gori navodila na zaključke da on nije pridavao dovoljno pažnje crnogorskom pitanju, da mu je ono u borbi za jugoslovensko ujedinjenje nekako stajalo po strani.
Pri tome se gubi iz vida da je, za razliku od kralja Nikole, koji je u svojoj relativnoj izolaciji i staračkoj nemoći u emigraciji slao na sve strane pisana dokumenta, Pašić vodio opreznu i tajnu politiku, uglavnom bez većih pisanih tragova, pre svega iz obzira prema bliskim porodičnim vezama dinastija Karađorđevića i Petrovića. Na takvim osnovama vremenom su u istoriografiji formirana dva različita pristupa o uzrocima nestanka crnogorske države krajem 1918. godine.
Na jednoj strani našla se većina istoričara korisnika pretežno domaćih istorijskih izvora, koji su isticali politiku zvanične Srbije kao glavni uzrok likvidacije crnogorske dinastije i države, dok su na drugoj strani bili oni koji su smatrali da je odlučujuću ulogu imao spoljni faktor, tj. pobjedničke sile Antante. Protagonista ovakvih shvatanja je nesumnjivo najbolji poznavalac stranih arhiva o položaju i sudbini Crne Gore u Prvom svetskom ratu, istoričar Dragoljub Živojinović. On i sam ističe da se njegov pristup bitno razlikuje od svih drugih, a posebno crnogorskih istoričara, koji su složenu međunarodnu politiku oko odnosa Crne Gore i Srbije u Prvom svetskom ratu svodili na „lakši i prihvatljiviji” sukob, na „uzajamno optuživanje”, i „surevnjivosti” između Beograda i Cetinja. Navodi, takođe, da se tim putem „nije(se) diralo u stvarnost koju kao da niko nije želeo da vidi, od koje su svi zazirali” i među takvim istoričarima pominje D. Vujovića, N. Škerovića, N. Rakočevića, S. Brkovića i D. Živkovića.
Sa stanovišta naše teme važno je istaći ovaj Živojinovićev zaključak: „Na kraju, postavlja se pitanje kakva je u svemu tome bila uloga Srbije o kojoj se tako mnogo govori? Ono što piše u građi u savezničkim arhivima pokazuje da je mnogo isticana uloga Srbije u procesu nestajanja Crne Gore, bez obzira na svu galamu, bila skoro marginalna… Savezničke vlade su donosile odluke ne uzimajući u obzir njene predloge, želje i zahteve, iako su oni postojali… Paradoksalno zvuči, ali ostaje neoboriva činjenica da su zvaničnici Crne Gore mnogo više govorili i radili protiv Srbije nego što je to ona činila protiv nje”. (D. Živojinović, Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922, Beograd 1996, 6-7).
Dva stanovišta
Uporedo sa razlikama koje su istorijski izvori nametali, politički i ideološki razlozi za protekli skoro jedan vek, imali su veliki uticaj na istoriografiju i njena tumačenja ovih pitanja. Dovoljno je samo uočiti lomove koji su se događali na našim prostorima u ruševinama monarhizma, centralizma, unutarizma, socijalizma, raznih diktatura i ratova pa shvatiti i sudibnu naše istoriografije, njene izazove, nevolje i nemoći. Istorija srpsko-crnogorskih odnosa i problem ujedinjenja Srbije i Crne Gore u zajedničku državu drastičan je primer povijanja istoriografije pod pritiscima aktuelnih interesa iz navodno, političkih, nacionalnih i državnih razloga. To je potvrdio protok vremena, kao i današnja kriza srpsko-crnogorskih odnosa, tako da nije bez osnova uverenje da je incijalni sukob Nikole Petrovića i Nikole Pašića oko načina i oblika crnogorsko-srpskog državnog ujedinjenja sa svim početnim razlozima nadživeo svoje začetnike i prerastao u spor dugog istorijskog trajanja.
Za razumevanje politike ovih ličnosti prema zajedničkoj srpsko-crnogorskoj državi, značajno je uočiti iz kakvog su državnog, nacionalnog i društvenog ambijenta, odnosno iz kakve su istorijske stvarnosti u Crnoj Gori i Srbiji išli uticaji na njihove poglede o rešavanju srpskog nacionalnog pitanja, o balkanskim integracijama, o jugoslovenskom pitanju, o državi uopšte, a posebno o srpsko-crnogorskoj državnoj zajednici. Nije nepoznato da su razlike u državnom i društvenom razvoju Srbije i Crne Gore bile značajne, pre svega sa stanovišta modernih evropskih tokova i da su bile istorijska i kulturno-politička osnova za nastale različite poglede i interese.
Bitna razlika među njima sadržana je i u činjenici da je Nikola Petrović bio vladalac apsolutista koji je sve činio da takav i ostane, dok se Pašić od ulaska u politički život borio za vlast i kao veliki protivnik sličnim tendencijama u svojoj zemlji. Pašić je nastojao da u Srbiji ugradi moderna dostignuća u organizovanju države i društva, pre svega afirmacijom parlamentarne demokratije, dok je crnogorski vladar sa skepsom, odbojnošću i omalovažavanjem dočekivao svaku inicijativu koja bi ograničavala njegovu apsolutističku moć.
Isto tako, idejna i teorijska baština na kojoj su N. Petrović i N. Pašić temeljili svoje poglede na državu bila je različitog porekla i sadržaja. Shvatanje države knjaz i kralj Nikola zasnivao je pre svega na iskustvu svojih prethodnika iz dinastije Petrović, počev od Petra prvog do knjaza Danila, koji su načinom vladanja i organizacijom male plemenski utemeljene crnogorske države dali osnovni okvir i smer vladarskoj politici koju je u patrijarhalnom, siromašnom, po mnogo čemu izolovanom crnogorskom društvu, bilo teško i rizično menjati. Do izvesnih promena na planu vladalačkog modela dinastije Petrovića dolazilo je tek od kraja šezdesetih godina 19. veka kada knjaz Nikola uspostavlja čvrste prijateljske veze sa dinatijom Romanovih, sledeći rusku državnu organizaciju, ulogu i politiku samodržavlja.
Suprotstavljeni interesi
Jedan ugao posmatranja složenih srpsko-crnogorskih odnosa u vrijeme njihovog radikalnog raspleta tokom Prvog svjetskog rata
Sa Nikolom Pašićem, međutim, istorijski priča je sasvim drugačija. Svoja shvatanja o državi počeo je graditi još od gimnazijskih dana, a izuzetno teorijsko obrazovanje stekao je na studijama u Šajcarskoj (1868-1872). Socijalističke ideje Svetozara Markovića i shvatanje o nacionalnoj državi iz raznih izvora, posebno iz listova „Srbija” i „Zastava”, imali su veliki uticaj na Pašića. Naročito su na njegove političke poglede uticale ideje ruskih socijalista i narodnjaka, koji su svoju doktrinu antizapadne, narodne, samoupravne i socijalne države, ispod svodova slovensva (panslavizma) i pravoslavlja, najdublje usadili Srbiji. Na tim idejama Pašić i njegova Narodna radikalna stranka su temeljili svoja politička shvatanja o srpskoj državi. Gledano u celini Pašićevi pogledi na državu, zasnovani na liberalnim građanskim idejama suverene nacionalne države, bili su u odnosu na shvatanja Nikole Petrovića moderniji, teorijski zasnovani i iznad svega dinamični, promenjivi i razvojni, što je, takođe, bilo od značaja za ishod njihove borbe oko zajedničke države.
I u pogledima na naconalnu i državnu politiku koju su Nikola Petrović i Nikola Pašić zastupali u raznim ujediniteljskim varijantama, od balkanskih, južnoslovenskih, jugoslovenskih i srpsko-crnogorskih integracija i inicijativa, postojale su bitne razlike. U njihovom središtu nalazili su se rešavanje srpskog nacionalnog pitanja, oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda, teritorijalno širenje država Srbije i Crne Gore.
Srbija je vrlo rano preko svojih ljudi, koji su ostvarili bliske veze sa crnogorskim vladaocima i bili im u službi, zatim materijalnom podrškom i drugim sredstvima, nastojala da Crnu Goru veže za svoj nacionalni program i ciljeve oslobodilačke borbe srpskog naroda. Takvu politiku je vodila i pre stupanja knjaza Nikole na crnogorski presto. Međutim, za razliku od Srbije i Pašića, koji je od Garašaninovog Načertanija, preko Programa Narodne radikalne stranke iz 1881, u kojem se već insistira na sporazumu sa Crnom Gorom, zatim poznatih programskih dokumenata iz druge decenije 20. vijeka, imao utvrđene i zapisane nacionalne i države ciljeve, knjaz i kralj Nikola držao se uglavnom tradicije dinastije Petrovića, ali i svojih uverenja najčešće zavisnih od političkih prilika u kojima ih je izricao.
Suštinska razlika
Suštinska razlika bila je u tome što su pored zajedničkog stava da neprestano treba raditi na oslobađanju i ujedinjenju srpstva, na teritorijalnom širenju srpske i crnogorske dražve imali i različite, suprotstavljene interese. Osnovni nesporazum je bio u tome što je knjaz i kralj Nikola nastojao da srpstvo ujedini pod žezlom dinastije Petrovića, a Pašić smatrao da to može da ostvari samo Srbija i dinastija Karađorđevića. Toga uverenja nepokolebljivo se držao u svim prilikama posle 1903. godine, smatrajući da su ambicije crnogorskog suverena iluzorne i neostvarive. Sa takvim shvatanjem i sigurnošću vodio je politiku prema „crnogorskom pitanju” od prvih dana uspostavljanja svoje moći u državnoj strukturi Srbije.
Sadržaji jugoslovenske orijentacije, jugoslovenske ideje i jugoslovenskog pitanja u shvatanjima Nikole Petrovića i Nikole Pašića takođe zaslužuju pažnju, jer su konkretni planovi o zajedništvu Crne Gore i Srbije najviše dolazili do izražaja upravo u tim okvirima. Jugoslovenska misao u Crnoj Gori novijeg doba bila je sadržaj političke i nacionalne ideologije koju je afirmisala vladarska dinastija Petrovića; njen začetnik je vladika Petar Prvi, a znatno jasnije je formulisao Petar Drugi Njegoš. Nju je kao izvorno srpsku ideju, koja je vremenom prevazilazila crnogorski i srpski etnički prostor, zastupao, razume se, na svoj način i Nikola Petrović, šireći je i na južnoslovensku i balkansku ideju zajedništva, ali pri tom imajući u vidu posebnost Crne Gore.
Međutim, za razliku od prethodnih dinastija loze Petrovića, prvi crnogorski kraljevski suveren doživio je vrijeme vojnog i političkog rešavanja jugoslovenskog pitanja. Njegove pijemontske ambicije da „vodi srpstvo”, da dobije oslonac u drugim jugoslovenskim i balkanskim integracijama, proširi svoju državu na Boku Kotorsku, Hercegovinu i Bosnu do Sarajeva, Severnu Albaniju sa Skadrom i Dalmaciju do iznad Splita, kao i na staru Srbiju, bile su izraz egzistencijalnih potreba Crne Gore, ali i pretencioznih vladarskih i literarnih zaleta. Ovako zamišljena „Velika Crna Gora” u suštini je značila i promišljenu strategiju da se u tim granicama očuvaju dinastija i država pred sve otvorenijim zahtjevima opozicionih snaga u zemlji i težnjama Srbije za spajanje sa Crnom Gorom.
Analiza brojnih istupanja i proklamacija koje je kralj Nikola davao u slavu srpstva, saradnje i zajedništva sa Srbijom, kao i njegovih upornih izbegavanja da se stavi pod komandu i vođstvo Srbije, ignorišući često i pritiske međunarodnog faktora, svedoče da je njegova glavna briga bila kako da izbegne zagrljaj „velikog brata”, u kojem bi bio kraj njegove vladavine i države. To ga uverenje nije napuštalo sve do političke smrti. U tom svetlu prigovori oko saveza i saradnje sa Srbijom, oko balkanske saradnje i slično bili su pre izraz aktuelnih političkih potreba i interesa, nego često isticane slovenske ili svesrpske solidarnosti sa obe strane. Što se Nikole Petrovića tiče moglo bi se tvrditi da je njegova polazna ideja bila prvo stvaranje velike Crne Gore, pa tek posle toga rad na ujedinjenju svih Srba. Takvu politiku zastupao je i u vreme Prvog svetskog rata, odnosno tokom boravka u izbeglištvu u Francuskoj.
Međusobno udaljavanje
Posle Berlinskog kongresa 1878. i međunarodnog priznanja Crne Gore i Srbije, odnosi knjaza Nikole sa dinastijama Obrenovića i Karađorđevića išli su uzlaznom linijom međusobnog udaljavanja, što se posebno ispoljavalo oko teritorijalnih aspiracija, podrške i podsticanja crnogorske školske omladine, opozicije i drugih protivnika Nikole Petrovića od strane vrhova u Srbiji. Posle 1903. godine i Rusija, kao odlučujući oslonac crnogorske države, svoje interese preusmerava od Cetinja prema Beogradu. Time su sve više bivali nepovoljni uslovi za uspeh politike koju je u odsudnoj odbrani države i dinastije vodio poslednji crnogorski kralj.
Kulminacija političkih sukoba dostignuta je u vreme „bombaške” i „kolašinske” afere 1908-1909, kada je vlada Crne Gore optuživala zvaničnu Srbiju kao organizatora terorističkih aktivnosti crnogorskih omladinaca i pokušaja organizovanja zavere u vojsci, kao i za podršku klubaškoj opoziciji protiv knjaza Nikole, a srpska vlada Nikolu Petrovića i zvaničnu Crnu Goru za tajnu saradnju sa Austro-Ugarskom i njenim agentima preko kojih se vodi antisrpska i antijugoslovenska politika.
Aneksiona kriza 1908. primirila je razbuktali sukob i omogućila ponovno uspostavljanje prekinutih diplomatskih odnosa između Cetinja i Beograda. U želji da postigne bar formalnu državnu i dinastičku ravnopravnost i time otkloni sve jači pritisak Srbije na Crnu Goru, knjaz Nikola se 1910. godine proglasio kraljem i svoju državu kraljevinom. Umesto očekivane pojačane odbrane bio je to dodatni izazov vladajućim krugovima u Beogradu, posebno Nikoli Pašiću da rešavanju crnogorskog pitanja priđe sa više odlučnosti. Priliku za konačni rasplet pružili su nastupajući ratovi u koje je kralj Nikola sa svojim državno-političkim programom, odbranom i odgovorom na politiku Kraljevine Srbije, ušao sa odavno napisani spevom „Onamo, namo”…
Romantika i pragmatika
Jedan ugao posmatranja složenih srpsko-crnogorskih odnosa u vrijeme njihovog radikalnog raspleta tokom Prvog svjetskog rata
Pašićev odnos prema Crnoj Gori bio je od početka u skladu sa pogledima iz Načertanija Ilije Garašanina, koji je prevashodno bio južnoslovenski (a ne jugoslovenski program) i sa tradicijom srpske političke misli, da je ona deo sportskog nacionalnog korpusa, da preko nje vodi najbliži put za izlaz Srbije na more, da je Crna Gora „srpska Sparta”, ali zbog dinastičkog pitanja i moguća prepreka stvaranju jedinstvene srpske države.
Još dok su Srbiju i Crnu Goru razdvajali prostori tuđih država u Beogradu su pravljeni planovi o uspostavljanju specijalnih veza sa njom. Te se političke orijentacije čvrsto držao i Nikola Pašić. U prvom programu njegove Narodne radikalne strane iz 1881. stajalo je, pored ostalog, da će se zalagati za savez balkanskih naroda a naročito da se što pre postigne sporazum sa Crnom Gorom i Bugarskom. U doktrini „Balkan balkanskim narodima”, Pašić je vidio ostvarenje prve etape oslobodilačke borbe srpskog naroda protiv turske okupacije, da bi se u drugoj fazi, uz pomoć Rusije, postiglo oslobođenje ostalih jugoslovenskih zemalja ispod Austro-Ugarske.
Bilo da je razmatrao širu jugoslovensku, ili užu koncepciju svesrpskog okupljanja, Pašić je uvek računao sa Crnom Gorom kao sastavnim delom novih državnih tvorevina, najčešće ne pominjući njeno ime, već podrazumijevajući je kao deo srpskog etničkog korpusa. To potvrđuju i razni nazivi buduće države koje je Pašić smišljao, pominjući hrvatska i slovenačka imena, ali nikada ime Crne Gore u afirmativnom značenju. Po svoj prilici da su u pravu oni istoričari koji smatraju da je sve do 1913. godine Pašić pre svega računa sa stvaranjem velike srpske države sa Bosnom i Hercegovinom i Crnom Gorom, a da je umesto jugoslovenskog ujedinjenja u javnosti dominirala ideja o srpsko-hrvatskoj državi.
Pri tome su pokušaji o zbližavanju i savezu sa Crnom Gorom, u obliku realne unije, balkanskih saveza, federativnog srpskog carstva i drugih mogućih integrativnih oblika, bili pre svega izraz aktuelnih političkih potreba. U tom kontekstu ideje Nikole Petrovića o trajnom postojanju dve srpske kraljevine, jedne u Podunavlju a druge u „srpskom Primorju”, o crnogorskom princu kao budućem vladaru Srbije (do 1903) i slično, bile su u postojećem odnosu snaga krajnje iluzorne.
Pašićeve instrukcije
Vizuju razvitka srpske države od samog početka svog političkog delovanja N. Pašić je zasnivao na borbi za slobodu i nezavisnost, za izgradnju ustavne i parlamentarne monarhije, koja bi postala centar za okupljanje svekolikog srpstva. Jačanje Srbije i njeno teritorijalno širenje shvatao je, slično Nikoli Petroviću za Crnu Goru, kao egzistencijalno pitanje s tim što je više naglašavao potrebu okupljanja i ostalih naroda u okruženju koji teže ujedinjenju sa srpskom državom. Pašićeva je zasluga što je ideologija odbrane otadzbine i državne nezavisnosti, oslobodilačke misije Srbije kao Pijemonta za okupljanje Srba, Hrvata i Slovenaca i stvaranje moćne države na Balkanu, kao bedema pred germanskim pritiskom, postala u Srbiji dominantna i državna.
Podsticaje i usmerenja ka takvom nacionalnom programu Pašić je i te kako dobijao iz tzv. profesorskog kruga vodećih srpskih intelektualaca predvođenih Jovanom Cvijićem, Sl. Jovanovićem, Aleksandrom Belićem i drugim, koji su Bosnu i Hercegovinu, kao i Crnu Goru, smatrali primarnim ciljem srpske pijemontske politike.
U Pašićevim instrukcijama (12. septembra 1914.) o osnovama buduće države pominju se prostori Slovenije, Hrvatske i Vojvodine, ali ne više Bosne i Hercegovine i Crne Gore, koje je, kao i mnogi drugi značajni činioci u Srbiji, smatrao isključivo srpskim zemljama. Početkom Prvog svetskog rata ove suštine Pašićeve nacionalne ideologije o odbrani državne nezavisnosti i ostvarenju šire zajednice sa drugim jugoslovenskim narodima, postale su državni program Kraljevine Srbije.
Njegov ključni deo bio je pre svega ujedinjenje Srbije sa Crnom Gorom, najčešće pominjano kao „realna unija”, koja bi dogovorom dveju nezavisnih država obezbedila, bez stranog uplitanja, „jedinstvo srpskog plemena”. Svaka država bi imala svoju posebnost, a zajednički poslovi bili bi u oblastima vojnim, spoljnopolitičkim, trgovini, komunikacijama i finansijama.
Razvitak događaja vezanih za Balkanske ratove i Prvi svetski rat usmeravao je sve više ideje o ravnopravnom dogovoru između Cetinja i Beograda u korist odlučivanja jače strane. Rezultati balkanskih ratova su u javnom mnjenju ne samo srpskog naroda, doneli veliki prestiž dinastije Karađorđević u odnosu na dinastiju Petrovića.
Što bliže – to dalje
Pravi nesporazumi i sukobi kralja Nikole sa vladajućim krugovima u Srbiji nastali su odmah po završetku Balkanskih ratova kada su Srbija i Crna Gora dobile zajedničku granicu. Može se reći da je do toga vremena crnogorski suveren vodio ofanzivnu državnu politiku, a posle uglavnom defanzivnu, štiteći interese dinastije i državu.
Očigledno da je zajednička granica iz temelja promenila odnose između Srbije i Crne Gore, potisnula „romantičarsku fazu” u smer „pragmatične politike” i demonstracija neskrivenih namera i interesa. Pašić je strpljivo prelazio preko teritorijalnih, vojnih i drugih nesporazuma sa crnogorskom vladom, vešto izbegavajući svaku direktnu konfrontaciju sa kraljem Nikolom, zarad viših političkih ciljeva koje je postavio.
Nije javno ispoljavao nezadovoljstvo prema kraljevom nastojanju da svoju vojsku i politiku izdvoji od srpske, a očekivanja kralja Nikole početkom Prvog svetskog rata da će uz podršku Rusije Crna Gora opstati kao samostalna i teritorijalno uvećana, nisu ga pokolebala u vođenju nove jugoslovenske politike. Velike pobede srpske vojske 1914. godine ohrabrile su Pašića i njegov jugoslovenski program, koji je pre svega značio drugo ime za svesrpsko ujedinjenje, ali su isto tako i na drugoj strani, u Crnoj Gori, podstakle ujediniteljska raspoloženja.
To su bili razlozi za još odlučujuću odbrambenu politiku crnogorskog dvora, kojoj će se vrlo brzo na putu naći nove prepreke, pre svega u sve odlučnijem stavu sila Antante da se Crna Gora i Srbija moraju ujediniti, da Crna Gora prvenstvneo nema ekonomskih uslova da opstane kao samostalna država. Inače, u verziji Saveznika sazrevala je nova politička mapa Evrope – nestanak starih carstava i formiranje novih nacionalnih država.
Prvi svetski rat i odsudne odluke koje su zahtevale nove okolnosti, vrlo brzo su naterale glavne protagoniste srpsko-crnogorskih odnosa da se javno opredele oko pitanja ujedinjenja. Od samog početka srpska vlada, kao i saveznički diplomatski predstavnici u Srbiji i Crnoj Gori, izražavali su sumnju oko stvarnih namera i želja kralja Nikole za ujedinjenje sa Srbijom.
Preovladavalo je uverenje da i pored zvučnih proklamacija o zajedničkoj borbi i zbližavanju sa Srbijom, kralj Nikola više teži samostalnoj i teritorijalno proširenoj Crnoj Gori. Svojom ograničenom aktivnošću u ratu, sukobima oko vojnih i političkih pitanja sa srpskom vladom i dr., ostavljao je utisak da nastoji odvojiti crnogorske državne planove od onih koje je Srbija, u naglašenu blagonaklonost Saveznika, proklamovala.
Računao je, mada je to bilo nerealno, da bi i jedan deo srpskog prostora pre prišao Crnoj Gori nego Srbiji, koja je još u decembru 1914. poznatom Niškom deklaracijom proklamovala svoje ratne ciljeve sa osnovnim zadatkom sveukupnog jugoslovenskog oslobođenja i ujedinjenja.
Upornost bez kompromisa
Kapitulacija crnogorske vojske, emigriranje vlade i dvora, a naročito širenje vesti o navodnim pregovorima vlade kralja Nikole sa Austro-Ugarskom o separatnom miru, po oceni Pašića, stvorili su povoljne uslove za odlučan prelom u konačnom rešenju crnogorskog pitanja po želji vladajućih krugova u Srbiji. Sve to je bilo od uticaja što je zvanična Crna Gora odlučno odstranjena iz svih diplomatskih poslova oko jugoslovenskoig ujedinjenja. Tome su doprineli i mnogi drugi činioci, pre svega skadarska kriza (1915) i sve nepovoljniji odnos sila Antante prema budućnosti crnogorske dinastije i države.
Pretenzije kralja Nikole na prostore koje je Srbija računala u svoj ratni dobitak ubrzale su pomirenje regenta Aleksandra s N. Pašćem, koje je krajem 1916. postignuto sporazumom da se dva regentova najveća protivnika – pukovnik Apis i kralj Nikola onemoguće. Od tog momenta Pašićeva oprezna i zakulisana politika na unutrašnjem i diplomatskom planu prema Crnoj Gori, postaje sve odlučnija i otvorenija, pri čemu je novi oslonac dobijen u rastućem unionističkom pokretu među Crnogorcima.
Pašića su prestale da zanimaju razne unije i slične druge kombinacije koje su dolazile od Crnogoraca, pa tako i predlog prestolonaslednika Danila regentu Aleksandru iz maja 1915. da se, sledeći nemački primer, održi i crnogorsko i srpsko kraljevstvo u zajedničkoj „Velikoj Srbiji”. U daljoj politici prema Crnoj Gori, Pašić je ostao na čelu onih snaga u Srbiji koje su Crnogorci i Crnu Goru smatrale srpskim istorijskim i etničkim prostorom, čiji je prirodni put i politički interes bezuslovno ujedinjenje sa Srbijom.
Doduše, u takvom narodnosnom shvatanju crnogorstva kao esencijalnog dela srpstva nije bilo razlike ni u gledištima kralja Nikole i njegove političke elite. I to je išlo u prilog politici N. Pašića. U odnosu na proklamovane ratne ciljeve šireg jugoslovenskog oslobođenja i ujedinjenja, pitanje Crne Gore bilo je uslov uspjeha ili poraza ove koncepcije. Zato je Pašić smatrao da mu treba prići odlučno, bez kompromisa, da se ne bi ugrozili ciljevi proklamovani u Niškoj deklaraciji.
Lukavost i odlučnost
Sa iskustvom oko obrazovanja Jugoslovenskog odbora, kao afilacije srpske vlade i produžene ruke njene politike, programiranog da bude protivteža onim snagama u jugoslovenskim zemljama koje su se protivile načinu na koji Srbija želi da stvori jugoslovensku državu, Pašić je pristupio stvaranju sličnog političkog organa i za Crnu Goru. Preko predsjednika crnogorske vlade A. Radovića izazvao je rascep u zvaničnim vrhovima Crne Gore u emigraciji i time otvorio put angažovanju širih unionističkih snaga za likvidaciju crnogorske državne samostalnosti i kralja Nikole.
Predloge iz poznatog Radovićevog memoranduma iz avgusta 1916. da preuzme inicijativu za spajanje država i dinastija i stvaranje zajedničke jugoslovenske države, gde bi prvi vladalac bio Aleksandar Karađorđević, a posle njega knjaz Danilo itd., kralj Nikola je odbio, tj. odložio do povratka u zemlju i odluke naroda. Toga zahteva će se zatim uprono držati, svestan ciljeva „nove” Pašićeve politike, koja se ubrzo i u praski pokazala: u novembru 1916. Pašić je doneo odluku da se pored Jugoslovenskog odseka osnuje i Crnogorski odsek pri Ministarstvu inostranih dela. Odseku je dat zadatak da okuplja i pomaže unionistički pokret i propagira ideju spajanja Crne Gore sa Srbijom.
Pašićeva lična uputstva Crnogorskom odseku svedoče s koliko je hipokrizije i providne političke lukavosti, ali i odlučnosti, stajao iza akcija koje su do ovog „spajanja” trebale da dovedu. Sve je učinio da pridobije crnogorske ministre i da ih odvoji od kralja Nikole, pri čemu je najviše koristio veze i delovanje srpske diplomatije. Posle Radovićeve pala je i sledeća crnogorska vlada krajem novembra 1916. čiji je predsednik J. Spasojević instrukcije primao direktno od Pašića. Ključna misao tih Pašićevih zahteva bila je „spajanje Crne Gore sa Srbijom”.
Na osnovu Pašićevog referata od 28. decembra 1916. vlada Kraljevine Srbije donela je odluku o principima dalje politike prema Crnoj Gori, predviđajući da će posle ujedinjenja crnogorski kralj Nikola zadržati titulu i apanažu, a građani Crne Gore biti u pravima izjednačeni sa građanima Srbije. Posle velikog ličnog angažovanja i obećanja vlastite podrške, Pašić je uspeo da još u leto 1916. obrazuje Privremenim odbor Crnogoraca za narodno ujedinjenje, a početkom marata 1917. i središnji Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje sa A. Radovićem na čelu.
Time je stavio crnogorski unionistički pokret pod svoju punu kontrolu, brinući o njegovom radu, egzisstenciji, politici i propagandi. Pašić je neposredno kontrolisao propagandni rad Odbora, usmeravajući ga isključivo na brigu oko ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom i ne ostavljajući mu bilo kakvu mogućnost za njegovo mešanje u jugoslovensku politiku. Ta oblast je po Pašićevom nalogu bila isključivo u nadležnosti vlade Srbije kojoj je on bio na čelu.
Iz obilja dokumenata koji svedoči o odnosu N. Pašića prema položaju i zadacima Odbora karakteristična je njegova sledeća instrukcija: „Sjedinjenje Crne Gore sa Srbijom mora se izvesti, pa bilo Jugoslavije ili ne… čak i da ostane status ljuo ante bellum, ipak je anomalija da Crna Gora i Srbija ostanu razdvojene jedino iz interesa dinastičkih”.
Istovremeno, ne prepuštajući ništa slučaju, Pašić je izneo srpskoj Vrhovnoj komandi plan o ulasku srpske vojske u Crnu Goru pre mogućeg povratka kralja Nikole (D. Janković, „Jugoslovensko pitanje i Krfska deklaracija 1917. godine”, Beograd 1967, 100-101). Međutim, i pored otpora Pašića, Odbor je u svoj program uneo da će se Crna Gora ujediniti „sa Srbijom i ostalim srpskim, hrvatskim i slovenačkim zemljama u jednu nezavisnu državu”, što se može objasniti i uticajem sličnih proklamacija Jugoslovenskog odbora.
Krfska konferencija
Najuverljiviji primer odnosa Nikole Pašića prema crnogorskom pitanju, crnogorskoj dinastiji i državi, bili su Krfska konferencija održana od 5. do 27. jula 1917. i Deklaracija koju su na njoj doneli predstavnici Jugoslovenskog odbora i vlade Kraljevine Srbije. Pašić nije pozvao na konferenciju predstavnike zvanične crnogorske vlade, što se i očekivalo, ali ni Crnogorski odbor, čiji su članovi računali sa učešćem na konferenciji, koja je trebalo da razmatra ključna pitanja budueć zajedničke države, način njenog obrazovanja, unutrašnjeg uređenja i drugi.
Pašić je upravo na ovoj konferenciji demonstrirao svoje nepokolebljivo uverenje, na kojem će do kraja istrajavati, da Crna Gora u buduću jugoslovensku državu može ući samo preko ujedinjenja sa Srbijom kao njen sastavni deo. Iako im nije bilo pravo što su izostavljeni sa konferencije, članovi Crnogorskog odbora odmah su se saglasili sa Krfskom deklaracijom i tu saglasnost potvrdili i posebnom deklaracijom od 29. jula 1917. Po svoj prilici, Pašiću je više odgovaralo da se nisu saglašavali, jer su opet pominjali svoj rad na ujedinjenju Srba, Hrvata i Slovenaca, što je bilo u neskladu sa njegovim instrukcijama i planovima.
Na drugoj strnai, crnogorska vlada i kralj Nikola neprijateljski su dočekali dogovore i odluke sa Krfa i poveli, preko svog službenog lista „Glas Crnogorca” oštru kampanju, kritikujući čak i A. Trumbića zbog izjave da je dinastičko pitanje „srećno rešeno”. Međutim, nisu napadali direktno N. Pašića i srpsku vladu, što upućuje na zaključak da su se još nadali kompromisu.
Kralj Nikola je Krfsku deklaraciju smatrao nasiljem, ali dezorijentisan podrškom Italije i neusaglašenim stavovima sila Antatne oko sudbine crnogorske države, još uvek nije verovao da odluke na Krfu znače početak njegovog kraja. U svojoj grčevitoj odbrani sa skromno pojačanom diplomatskom aktivnošću, sve više je gubio dodir sa realnim političkim životom u događajima koji su u drugoj polovini 1917. usledili. Takva je bila i sudbina poziva crnogorske vlade vladi Srbije, izneta posle Krfske deklaracije pod pritiskom Saveznika, da se razmotri stvaranje jugoslovenske države na konfederalnom principu.
Diktat pisan rukom
Suprotstavljena gledišta u istoriografiji oko uloge Srbije u borbi za stvaranje zajedničke crnogorsko-srpske države i načina na koji je ujedinjenje izvršeno, dobijaju precizniji odgovor analizom Pašićevih pogleda i aktivnosti vezanih za crnogorsko pitanje. Ne može se gubiti iz vida činjenica da je u vreme aktuelizacije političkog i vojnog rešavanja ovog pitanja od 1903. do 1918. godine Nikola Pašić bio predsednik vlade i ministar spoljnih poslova punih 12 godina.
Bio je vešt, sposoban i pragmatičan političar, za razliku od Nikole Petrovića, koji je često nastupao impulsivno i direktno, tražeći prečice i brza rešenja. Ostarelog kralja sve više je zaokupljala roditeljska briga i dinastičko nasleđe. Pašić je bio incijator najvažnijih političkih odluka vezanih za rešavanje tzv. crnogorskog pitanja, često oblikujući sam vlastitom rukom smernice i zadatke srpske vlade i drugih političkih struktura, posebno diplomatije.
Njegova uputstva i politički zadaci koje je sam stvarao u praksi su sprovođeni kao državna politika i odlučujuće uticali na srpsko-crnogorske odnose, ali i na stavove sila Antante prema sudbini crnogorske države i dinastije.
Među ne tako brojnim svedočenjima iz arhivske građe o ovoj Pašićevoj aktivnosti, posebnu pažnju privlače dva nepoznata dokumenta koja su nedavno predata Arhivu SANU u Beogradu. U pitanju su autografi, koncepti Pašićevih pisama iz prvih dana januara 1917. sa Krfa, koji su bili nastavak Pašićeve odlučne akcije prema Crnoj Gori, započete u leto 1916. obrazovanjem Privremenog odbora Crnogoraca za narodno ujedinjenje i pomenutim referatom od 28. decembra 1916, odnosno odlukama vlade Srbije.
Dva pisma
Prvo pismo je „kopija upravo prvi koncept koji je malo preinačen” i nosi datum: Krf 2. januara 1917. Napisano je i potpisano Pašićevom rukom, a upućeno verovatno partijskim prijateljima. Ono glasi: „Poštovani drugovi. Šaljem Vam referat o pitanju ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom. U njemu su izložene pobude, koje su nas ovamo nagonile da preduzmemo akciju u pitanju ujedinjenja svih Srba. Kad vodimo politiku da treba stvoriti jednu državu od Srba, Hrvata i Slovenaca, onda ne smemo napustiti ni pitanje ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom. Važni i viđeni Crnogorci traže od nas da ih ne ostavljamo same, jer će se pitanje pomoću našom rešiti brže i lakše, i što je najglavnije bez žrtava.
Sada je najglavnije da se rešimo na taj korak i da osiguramo materijalna sredstva a docnije dogovorićemo se o obrazovanju odbora od Crnogoraca i obrazovanja odbora užeg, kojiće u u ime Kr. Srp. Vlade kontrolisati i upućivati rad.
Molimo Vas da se javljate češće i o svim pitanjima, koja su na dnevnom redu”. Nastavak pisma se odnosi na pitanje isleđivanja oko Solunskog procesa, koraka koji se preduzimaju kod engleske i francuske vlade oko ovog događaja, o uznemirenju koje postoji itd.
Pismo se završava rečima: „Primite od sviju nas srdačni i drugarski pozdrav. Vaš Nikola P. Pašić”.
Na dodatnom listu koncepta ovoga pisma Pašićevom rukom je zapisano i sledeće: „Sad je najglavnije da pitanje rešimo u načelu, te da se znamo prema njemu držati, i da osiguramo materijalna sredstva te da možemo dugo čekati, dogovorićemo se o obrazovanju odbora od Crnogoraca, koji će javno raditi, i o obrazovanju tajnog odbora, koji će kontrolisti i upućivati rad, i stojati u vezi s Kr. Srp. Vladom”. (Arhiv SANU, 14924/106.) Nije poznato koji je deo koncepta ostao u definitivnoj verziji ovog Pašićevog pisma u kojem je osnovna poruka sasvim jasno saopštena.
Koncept za regenta
Samo dva dana kasnije, sa naznakom „Kopija pisma posaltog 4. Jan. 17”, Pašić je regentu Aleksandru uputio posebno pismo čiji koncept napisan njegovom rukom glasi:
„Vaše Visočanstvo. Crnogorsko pitanje stavljeno je na dnevni red poglavito onakvim držanjem Cetinjskog Dvora i Crnogorske vlade za vreme invazije austro-ugarske vojske u Cr. Goru. Razlozi da je doista tako, kao što tvrdimo u referatu (misli se na Pašićev referat od 28. decembra 1916.- nap. M.Z.), može se Vaše Visočanstvo uveriti iz samoga referata koji je podnesen Ministarskom Savetu od Ministra Predsjednika i Ministra Spoljnih poslova, a koji se predlaže Ministarskom Savetu na rešenje, i ako ga Ministarski Savet usvoji, čast će imati podneti ga V. Kr. Visočanstvu da ga blagovoli.
I ako u ovom vremenu pred Kr. Srp. Vladom stoje na državnom redu rešenja mnogih važnih i životnih pitanja, ipak Kr. Srp. Vlada ne sme izgubiti iz vida ni rešenje Crnogorskog pitanja koje su svetski događaji istakli na dnevni red, i koje se ne može odložiti bez povreda životnih srpskih interesa.
Ogromna većina naroda u Crnoj Gori želi da se reši njegovo pitanje te da mogu u budućnosti očekivati spokojni i lakše dane. Savezne Sile nisu mu protivne, sem Italije koja tim pitanjem ucjenjuje da bi iznudila na drugoj strani što više koristi, ali ni ona neće smeti da ide tako daleko, da se SILOM tome usprotivi.
Način rada kako bi se to pitanje doista rešilo, i to mirnim putem unekoliko smo napomenuli u referatu, ali bi se docnije još detaljnije razradio i utvrdio.
Prvu ulogu u tom radu trebalo bi ostaviti onim Crnogorcima, koji su oduševljeni tom idejom i koji su rešeni da za ostvarenje njeno prinesu svoje žrtve. A takvih ima vrlo mnogih i vrlo uglednih.
Kredit za ostvarenje toga jedinstva biće poveći ali je korist od toga toliko velika da se ne može ni sravniti. (Deo rečenice dat iz kurziva je precrtan i dodat novi deo teksta koji je nečitak, odnosi se na traženje kredita kod Saveznika- prim. M.Z.)
Tim poslom rukovdio bi jedan komitet koji bi se obrazovao od Crnogoraca, ali koji bi stajao tajno pod upravom i kontrolom Kr. Srp. Vlade, ili jednim užim odborom, koji bi stajao u vezi s Kr. Sr Vladom i koji bi od strane Kr. Sr. Vlade obrazovan bio. Srpska Vlada pred svetom izjavila bi javno: „da ona simpatiše ideju ujedinjenja, ali ne želi da se meša nego ga ostavlja samom narodu u Crn. Gori i moli ga da ne pribegava nasilnim merama nego da jedinstvo potekne mirno, bude izraz ŽELjE naroda”, (Kurzivom naznačene reči u tekstu su precrtane -prim. M.Z.)
U nastavku ovog koncepta pisma Pašić je precrtao i sledeću rečenicu: „U tom slučaju narod srpski prihvatiće jedinstvo priznatelan će biti svima onima koji su ga pomogli i nadoknaditi štete onima čiji bi slučajno interesi (lični) bili povređeni”.
Pismo se završata rečima: Molim V.Kr. Visočanstvo da pokloni tome pitanju svoju visoku pažnju, i da blagovoli dati svoj pristanak na tu politiku, koja je silom svetskih događaja Sribiji nametnuta. O ljudima, kojima bi se taj posao poverio da javno njime rukovode, kao i detaljima i planu i vremenu, kad bi trebalo otpočeti življi rad-rešavaće se docnije ako se u načeli primi iznešena politika.
Molim Vaše Kr. Visočanstvo da blagovoli primiti uverenje o mojoj najdubljoj odanosti i vernosti. Na Krfu 2 Januara 1971. g. Ministar-Pred. i Min. In. Dela Nik. P. Pašić” (Arhiv SANU, 14924/61).
Pored ova dva Pašićeva autografa koja se prvi put objavljuje, za razumevanje i utvrđivanje politike koju je prema Crnoj Gori vodio, još jedan dokument, tek nedavno otkriven i objavljne, privlkači pažnju.
Radi se, takođe, o Pašićevom autografu koji je kao predsjednik vlade početkom novembra 1917. uputio sa Krfa srpskim poslanstvima u svetu pod naslovom „Cirkular svim poslanstvima o pokretu za Ujedinjenje (sic.!) Crne Gore i Srbije”.
Uz podršku saveznika
Sadržaj ovog memoranduma, koji je koristio i Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje, imamo je cilj da rezimira prethodne rezultate, oceni trenutno stanje i naloži instrukcije po kojima bi se diplomatska predstavništva Kraljevine Srbije upravljala u daljoj politici i aktivnostima oko ujedinjenja Srbije i Crne Gore.
Uz napomenu da je sličan akt o tome kako da se srpska diplomatija ponaša prema Crnogorcima, zatim stranim vladama, uticajnim političkim ličnostima i drugim u zemljama akreditacije već jednom poslat u martu 1817, ističe se potreba podrške Andriji Radoviću i njegovom Odboru u Ženevi, oko kojeg se „prikupilo sve što valja i vredi od izbeglih Crnogoraca” a koji radi zajedno sa drugim mesnim odborima u Evropi i Americi i univerzitetskom omladinom na oslobođenju i ujedinjenju Srbije i Crne Gore na prvom mestu, a zatim „po mogućstvu i ostalih Srpskih i Jugoslovenskih krajeva u jednu jednostavnu i nezavisnu državu”. Izlaže se aktivnost organizacija, štampe i propagande jedne i druge strane, istorijat sukoba predsednika crnogorskih vlada sa kraljem, držanje Saveznika i Italije prema Crnoj Gori, posebno Rusije i ističe da je pisanje lista „Glas Crnogorca” usmereno protiv interesa Srbije i njene borbe za jugoslovensku državu. Dalje se naglašava da se u vreme poklamovanja Niške deklaracije „nije ni mislilo na potpuno spajanje Crne Gore sa Srbijom, no na realnu uniju o čemu je već bilo rađeno” i tvrdi da je promena došla tek posle pregovora kralja Nikole sa Austro-Ugarskom u decebru 1915. i kapitulacije Crne Gore u januaru 1916. od kada se „pojavilo (se) spontano među Crnogorcima negodovanje progiv Cetinjskog Dvora, i razvila se agitacija na sve strane: za potpuno jedinjenje Crne Gore sa Srbijom. Kraljevska vlada, pored najbolje volje da se ničim ne zameri kralju Nikoli i zvaničnoj Crnoj Gori, nije mogla odgurnuti i ne primiti kao saradnike na opštem poslu i Crnogorce koji su napustili separatističku politiku kralja Nikole i prošli opštem pokretu… Mi prikupljamo i pozivamo u zajednicu Hrvate i Slovence, a onda da li su se mogli i smeli odbaciti Crnogorci, koji su nam mnogo bliže od prvih, iz neke pažnje prema kralju Nikoli a protiv narodnih interesa? Nisu”. – zaključuje Nikola Pašić u svom stilu vođenja politike. Ne zaboravlja takođe i da upozori na dužnost vlade i poslanika da „pomažu mirnim putem unionistički pokret među Crnogorcima”, napominjući da se još uvek mora raditi tajno, da Crnogorski odbor i njegovi organi „neće i ne treba ništa važnije da rade bez sporazuma bilo s kraljevskom vladom bilo sa Vama” itd. Traži od poslanika da učine sve kako bi se izvelo ujedinjenje Srbije i Crne Gore, pa i po cenu da bi „makar, za sada, bilo u pitanju ujedinjenje ostalih naših krajeva”. Pašić posebno insistira da se kod vlada i u javnosti savezničkih prestonica propagiraju ciljevi crnogorskog unionističkog pokreta i kaže: „Ističite da je to svagdašnja želja i težnja Srba u Crnoj Gori, koji su bili od uvek zatočenici Srpskog imena i slobode… Ne treba dopustiti da strane Vlade i političke ličnosti ostanu neobaveštene o dosadašnjim radovima kralja Nikole i ne treba dopustiti da ga one ma u čemu pomažu kao i njegove separatističke poslove… „ (Đorđe Stanković”, Nikola Pašić o crnogorskom pitanju 1917”, „Jugoslovenski istorijski časopis”, 1-2, Beograd 1996, 201-207). Pašić je upravo posle ovog memoranduma, na osnovu kojeg je po dogovoru napisan cirkular i memorandum Crnogorskog odbora već krajem 1917, prepustio dalje vođenje politike oko Crne Gore regentu Aleksandru. Saveznici su konačno u januaru 1918. postigli saglasnost da Crna Gora mora ući u sastav Srbije, što je i bio cilj Pašićeve politike prema Crnoj Gori.
Odlučujući uticaj
Pogledi kralja Nikole i Nikole Pašića na zajedničku srpsko-crnogorsku i jugoslovensku državu u završnoj fazi Prvog svetskog rata reljefno ocrtavaju suštinu njihovog različitog pristupa, politike i interesa. Pobede srpske vojske od proboja Solunskog fronta 15. septembra do kraja oktobra 1918. odlučujuće su uticale na konačan ishod Prvog svetskog rata. Sa takvim vojnim i političkim kapitalom Pašićeva koncpcija ujedinjenja nametnuta je ostalim učesnicima, a što je bilo odlučujuće i prihvaćena od strane velikih sila, koje su u novoj jugoslovenskoj državi videle važnu kariku u „svetskoj antigermanskoj barijeri”. Sudbina Ženevske deklaracije i odbijanje zalaganja predstavnika Jugoslovenskog odbora i Narodnog vijeća Slovenaca, Hrvata i Srba za konfederalizam, federalizam i druge ravnopravnije oblike uređenja buduće države, potvrdili su nadmoć s kojom je Kraljevina Srbija ušla u završnu fazu borbe za zajedniku državu. Uverenja N. Pašića iskazana na Krfskoj konferenciji da nova jugoslovenska država u datim okolnostima može biti sazdana samo na principima unutarizma i centralizma, sa mogućnostima hrvatske autonomije i uvođenja lokalnih samouprava, ostala su do kraja program Kraljevine Srbije. Kompromisna varijanta unitarizma oličena u formuli „troimenog naroda” isticana je kao protivteža federalističkih zahtevima.
Razmatranja crnogorsko-srpskih odnosa i pitanja kako ostvariti spajanje dveju država, obično su propadala na samom početku i nisu pružali priliku za bilo kakvu raspravu o problemima unutrašnjeg uređenja. Krfska deklaracija, međutim, ovo pitanje principijelno postavlja u trinaest tačaka, ostavljajući konačno rešenje unutrašnjeg ustrojstva zajedničke jugoslovenske države Ustavotvornoj skupštini. Pored principa o ravnopravnosti vera, naroda, grba, zastava i drugih obeležja, u deklaraciji je naglašeno da će se nova država zvati Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca i biti slobodna, nezavisna, ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija sa dinastijom Karađorđević na čelu. Dalji tok događaja, ujedinjenje Vojvodine i Crne Gore sa Srbijom i proglašenje jugoslovenskog ujedinjenja 1. decembra 1918. potvrdili su realnost Pašićeve političke vizije i pragmatičnost rezultata njegovog rada na rešavanju srpskog nacionalnog pitanja.
Posljednje poruke
Na drugoj strani, kralj Nikola Petrović, nemoćan i napušten, godinama pritisnut, umoran i beznadežan u tuđini, šalje svoje poslednje poruke o tome kako, nasuprot Pašiću, vidi i želi da se stvori zajednička jugoslovenska država. U Proglasu Jugoslovenima od 20. oktobra 1918. pozdravlja ujedinjenje i stvaranje zajedničke države i traži konfederaciju. Kao i 1914. kada je pozvao Crnogorce „u sveti rat za slobodu srpstva i jugoslovenstva”, kralj Nikola ih ponovo poziva u ovom Proglasu sledećim rečima: „Braćo, sa najvećim zanosom, radošću i oduševljenjem danas svečano izjavljujem da želim – uvjeren sam istu želju ima i sav moj vjerni narod u Crnoj Gori – da i naša mila Crna Gora bude sastavni dio Jugoslavije, da časno uđe u jugoslovensku zajednicu, kao što je časno i do kraja za nju ratovala i stradala. Želim da se složim i bratski uredimo jugoslovensku konfederaciju, u kojoj će svak sačuvati svoja prava, svoju vjeru, uredbe i običaje, i u kojoj niko neće nametati prvijenstvo, već svi da budemo jednaki u čednim njedrima majke Jugoslavije…” („Glas Crnogorca”, br. 56, 21. oktobra 1918).
Slične poruke sadržane su i u kraljevoj deklaraciji upućenoj predsjedniku SAD Vilsonu, koju je objavio 22. oktobra 1918. U njoj se sada zahteva jugoslovenska federacija i izražava spremnost Crne Gore da će „složno i bratski sarađivati”, ako se budu poštovali vera, pravo, običaji i zakoni svakog federalnog subjekta. S obzirom na to da je vlada Srbije na čelu sa Pašićem odbijala konfederalne, federalne i druge slične zahteve od mnogo značajnijih faktora ujedinjenja, pa i one koji su dolazili iz srpskih političkih i intelektualnih krugova, i da je unutar vrhova u Srbiji, kao i među velikim silama, preovlađivalo uverenje da je najbolje rešenje za novu državu centralističko i unitarno ustrojstvo, ovakvi zahtjevi ostali su bez odgovora sa Pašićeve strane, tim prije što je poslve oko jugoslovenskog ujedinjenja i Crne Gore predao u nadležnost regentu Aleksandru.
Konferencija u Ženevi između dela srbijanskih političara, Pašića i predstavnika Jugoslovenskog odbora i Narodnog vijeća Države SHS 6-9. novemra 1918. bila je poslednja prilika kralju Nikoli da promeni svoj nepovoljan položaj u odnosu na jasnu izvesnost ujedinjenja, ne samo po diktatu srpske vlade i regenta Aleksandra, već i uz podršku Saveznika. Kralj Nikola je na konferenciju poslao delegaciju sa ministrom Milom Vujovićem na čelu ali ona, zbog Pašićevog odlučnog odbijanja, nije učestvovala u njenom radu.
Izvorište nesporazuma
U razgovorima, uglavnom sa predstavnicima Narodnog vijeća SHS, delegati crnogorske vlade žalili su se na Pašića zbog onemogućavanja njihovog učešća na konferenciji, koja je kao poslednju tačku u svom dnevnom redu imala odnos prema Crnoj Gori. Uveravali su slovenačke i hrvatske delegate da se kralj Nikola i njegova vlada iskreno zalažu za jugoslovensku ideju i zajedničku jugoslovensku državu. Pašić je, međutim, uspeo da na konfrenciju dovede Crnogorce iz redova kraljevih protivnika, koji su podržavali politiku Srbije napadajući kralja Nikolu i njegovu „antisrpsku politiku”.
Politička aktivnost kralja Nikole u Ženevi svela se u praksi na pokušaj predstavnika Narodnog vijeća i Jugoslovenskog odbora da crnogorsko pitanje upotrebe protiv Pašićeve koncepcije ujedinjenja, da iz svojih interesa Crnu Goru stave na stranu federalno-konfederalnih snaga. Međutim, odlučnim odbijanjem Ženevske deklaracije od strane srpske vlade i regenta Aleksandra, propala je ova njihova nada, kao i želja kralja Nikole da uhvati priključak u odlučujućim događajima uoči 1. decembra 1918.
Odluke Podgoričke skupštine o ujedinjenju Crne Gore sa Srbijom i o zbacivanju kralja Nikole i dinastije Petrović sa crnogorskog prestola, bile su završni udarac njegovim očekivanjima da bi preko jugoslovenske formule, gotovo naivno verujući i uz pomoć velikih sila, mogao očuvati dinastiju i državu.
Sve se i dalje odigravalo po odranije dobro pomišljenom Pašićevom scenariju, iako je u završnoj fazi borbe za zajedniku državu glavnu uogu dobio regent Aleksandar, imajući podršku u ratnim Saveznicima. Ujedinjenje Države Slovenaca, Hrvata i Srba sa Kraljevinom Srbijom, sa kojom su se u prethodno ujedinile Crna Gora i Vojvodina, izvršeno je po Pašićevoj politikoj zamisli i po diktatu regenta Aleksandra. Ubrzo će se, međutim, pokazati slabe tačke ovakve politike korišćenja prisile, istorijskih prečica i populističkog metoda odlučivanja u nastojanju da se ostvare poželjni ciljevi trajnog značaja.
Kraj kolebanja
U odnosu na Crnu Goru Nikola Pašić je i posle proglašenja jugoslovenske države bio i dalje vrlo angažovan na njenom međunarodnom priznanju. Na Konferenciji mira u Parizu brinuo je da onemogući pristup predstavnicima kralja Nikole, tj. da obezbedi učešće onih Crnogoraca koji su zastupali odluke Podgoričke skupštine, smeštajući ih, kao Slovence i Hrvata, u Delegaciju Kraljevine Srbije. Ali ni kralj Nikola nije se predavao, naprotiv. On je u memorandumu upućenom predsjedniku Konferencije mira Ž. Klemansou od 26. avgusta 1919. tražio da se i „zvaničnoj Crnoj Gori” omogući učešće na konferenciji, ističući sledeće: „Pitanje Crne Gore nije pitanje dinastije kao što pokušavaju podmetnuti njeni protivnici. Ovdje se radi baš naprotiv o velikom principu, čije poštovanje treba da bude tim veće, jer se radi o čuvanju mučno stečenog prava jedne slabe zemlje i jednoga maloga naroda” (Glas Crnogoraca”, br. 9,3. marta 1921).
Kolebanje oko međunarodnog priznanja jugoslovenske dražve proglašene 1. decembra 1918, koje se ispoljilo među predstavnicima Francuske, SAD i drugih sila uoči Mirovne konferencije, imalo je za povod snažan pritisak kralja Nikole na predsednika SAD Vilsona, koji je posumnjao u legitimitet Podgoričke skupštine. Zamerio je vladi Srbije da nije imala pravo da protivno načelu samoopredeljenja šalje svoju vojsku u Crnu Goru i primenjuje silu.
Iz tih razloga Vilson je bio spreman da omogući učešće posebne delegacije vlade kralja Nikole na konferenciji u Parizu. I drugi šefovi delegacija velikih sila bavili su se uoči konferencije pitanjem ali je Srbija priključenjem Crne Gore ugrozila načelo samoopredeljenja. Međutim, srpska dipomatija, koja je stajala iz tek zabrane prve jugoslovenske vlade i njenog ministra spoljnih poslova A. Trumbića, izuzetnom ofanzivom, naročito među učesnicima konferencije u Parizu, uspela je da ih uveri da u slučaju Crne Gore nije bilo povrede međunarodnog prava i principa koje je krajem Prvog svetskog rata proklamovao predsjednik Vilson. Jugoslovenskoj vladi i pre početka rada konferencije stizale su podrške i priznanja N. Pašić i A. Trumbić su zajedničkom akcijom, pre svega kod delegacije SAD, uspeli da bude Saveznike da je ujedinjenje Crne Gore i Srbije učinjeno legitimno.
Tako se dogodilo da Crna Gora bude jedina država iz tabora Saveznika u Prvom svetskom ratu koja je izbrisana sa političke karte Evrope. Istoričarima je ostaljeno da se spore o tome ko je više doprineo njenoj likvidaciji, iako je sve više dokaza koji svedoče da je unutrašnji faktor bio odlučujući, da su rezultati njegove politike u završnoj fazi uverili pobednike sile da je prisajedinjenje Crne Gore Srbije iz više razloga celishodno političko rešenje.
Takozvano dinastičko pitanje takođe je od prvih ideja i razgovora o ujedinjenju Crne Gore i Srbije bilo predmet glavne pažnje političkih, a kasnije i istoriografskih sporenja i spekulacija. Za Nikolu Petrovića postalo je dnevna tema još od sporazuma sa knjazom Mihailom u septembru 1866. kada je gajio iluzije da će možda lakše doći do srpskog prestola. Od tada pojačavao je svoju političku delatnost da Crnu Goru nametne kao centar srpstva, stavljajući interese svoje dinastije na prvo mjesto.
Posle ubistva kneza Mihaila (1868) postalo mu je jasnije da će morati da vodi tešku borbu za vodeću ulogu u srpstvu, odnosno za stvaranje realnih uslova njegov vladarski dom postane jedini za obe zemlje – Crnu Goru i Srbiju. Dinastičko rivalstvo između Beograda i Cetinja dobilo je novi podsticaj udajom princeze Zorke za Petra Karađorđevića (1883). Dalji događaji, počev od Berlinskog kongresa 1878, preko Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, kada je rešavanje srpskog nacionalnog pitanja išlo prema završnoj fazi, sve više su zaoštravali odnose između dinasija Petrovića, Obrenovića i Karađorđevića. Pokazalo se da je dinastičko pitanje sa jedne i druge strane isticano kao glavna smetnja za moguća drugačija rešenja srpsko-crnogorskog državnog ujedinjenja od onog kako se dogodilo. Ono se obično u istoriografiji svodi na detronizaciju dinastije Petrovića, odnosno kralja Nikole sa crnogorskog prestola u korist dinastije u Srbiji, pri čemu se u drugi plan stavlja činjenica da je suština sporenja bila i ostala u likvidacije samostalne crnogorske države.
Optužbe i odgovori
Analiza Pašićevog javnog i tajnog političkog delovanja svedoči da je on, privrženik dinastije Karađorđević, i u poslednjem činu rešavanja crnogorskog pitanja, kao blizak i odan saradnik regenta Aleksandra, činio sve da ukloni Petroviće kao drugu srpsku dinastiju i Crnu Goru prisajedini Srbiji, bez bilo kakvih obeležja njene prethodne državnosti. Nesumnjivo je da je Pašić bio najistaknutija i najuticajnija ličnost u Srbiji u prve dve decenije 20. veka, i da je njegov doprinos rešavanju pitanja ujedinjenja Srbije i Crne Gore na način kako je ono ostvareno krajem novembra 1918. bio znatno ispred svih drugh političkih aktera koji su na tome radili.
To je znao i sam kralj Nikola i nije slučajno da su on i njegova vlada i pored proračunatog uzdržavanja u jednom trenutku otvoreno optuživali Pašića za grobara crnogorske države i dinastije, nosioca „velikosrpske, imperijalističe i okupatorske” politike prema Crnoj Gori. Čak mu se direktno pretilo da će ga vlada Crne Gore „staviti pod istragu” za delo veleizdaje, jer pokušava „da se Crna Gora nasilno inkorporiše u jednoj drugoj državi i nametne joj drugu dinastiju”. Odgovori su bili da kralj Nikola, njegova vlada i malobrojne pristalice vode destruktivnu propagandu i politiku protiv jugoslovenskog programa srpske vlade.
Razvitak događaja potvrdio je da je tzv. dinastičko pitanje, od njegovog pokretanja do samog kraja, prevazilazilo lične i porodične okvire, da je u suštini bilo u funkciji politike koja je imala za cilj ujedinjenje srpstva i širenje Srbije, koja bi ojačana i proširena postala stožer jugoslovenskoga ujedinjenja. To potvrđuje i činjenica da je problem crnogorske državnosti ostao i posle uklanjanja crnogorske dinastije, da nije mogao biti poništen političkim deklaracijama i da je njegovo rešavanje do naših dana bilo izvorište nesporazuma u crnogorsko-srpskim odnosima. Za kralja da Nikolu dinastičko pitanje bilo je lično samo u odnosu na nesporno većinsko raspoloženje naroda u Crnoj Gori za ujedinjenje sa Srbijom.
Završetak jednog velikog rata, zla i patnji koje je nosio, atmosfera klicanja masa miru, slobodi, bratstvu, jednakosti, boljem životu, jugoslovenstvu i srpstvu, bili su pogodni, kako je to istorija nebrojeno puta u sličnim prilikama pokazala, za rušenje jedne dinastije. O raspoloženju većine naroda u Crnoj Gori, a naročito njegovih elitnih krugova koji usmeravaju narodnu volju i opredeljenje, za ujedinjenje sa Srbijom i ulazak u zajedničku jugoslovensku državu, postoje brojna i uverljiva istorijska svedočanstva. Može se zamisliti kako je većinska, tradicionalno prosrpski orijentisana Crna Gora primili čin ujedinjenja 1918, pogotovo ako to raspoloženje uporedimo sa onim euforično iskazanim u Sloveniji, Dalmaciji, Bosni i drugim krajevima, a da ne govorimo o Vojvodini i Srbiji.
U takvom raspoloženju svi drugačiji predlozi oko načina i oblika crnogorsko-srpskog ujedinjenja, kao i stvaranja zajedničke jugoslovenske države, poput zahteva o konferenciji ili federaciji koji su prema Beogradu dolazili iz drugih jugoslovenskih zemalja, bili su ignorisani, kako od strane odlučujućih evropskih sila, tako i od pobedničke Srbije. Gurnuti su u neki drugi plan i ostavljeni da se rešavaju u neko drugo vreme.
(Referat na naučnom skupu u CANU „Dinastija Petrović Njegoš”, Podgorica 29. oktobra – 1. novembra 2001).
Tekst je izlazio u nastavcima u dnevnom listu “Pobjeda”, počeo 22. završen 28. decembra 2003.
