Manja Radulović Vulić
Muzički simboli
na ilirskim pećinskim crtežima
Bilješka o autoru:
Manja Radulović-Vulić (Cetinje, 1936) diplomirala je 1961. na Katedri za francuski jezik i književnost Filološkog fakulteta u Beogradu i na Muzičkoj akademiji, takođe u Beogradu. U Parizu je između 1964-1967. usavršavala klavir u klasi V. Perlmiter – S. Roš (V Perlemuter – S. Roche) i pohađala predavanja Ž. Šajea (J. Chailley) na Muzikološkom institutu pri Sorboni.
Bila je predavač na Pedagoškoj akademiji u Nikšiću (Katedra za muziku u Titogradu, 1961-1964), muzički urednik Radio-Titograda (1967-1974), honorarni profesor Srednje muzičke škole, kao i prvi urednik muzičkog programa RTV Titograd (1974-1980). Godine 1980. osnovala je Muzičku akademiju u Titogradu i bila njen dugogodišnji dekan, na kojoj, prvo u zvanju vanrednog a zatim redovnog profesora, predaje Istoriju muzike i Muzičke oblike. Od 1996. predsjednik je Savjeta Muzičke akademije (koja je te godine preseljena na Cetinje) i šef Odsjeka za postdiplomske studije.
Predsjednik je Odbora za muzičku umjetnost CANU, član crnogorskog PEN-a i član Matice crnogorske. Bila je dugogodišnji predsjednik Udruženja muzičkih pedagoga Crne Gore, predsjednik Saveza muzičkih umjetnika Jugoslavije i dr.
Objavila je više od dvjesta radova iz oblasti muzičke kritike, publicistike i esejistike.
Dobitnik je nagrade 19. decembar, nagrade Oktoih, Trinaestojulske nagrade, nagrade Udruženja kompozitora, Povelje Saveza muzičkih pedagoga Jugoslavije, Plakete Univerziteta Crne Gore i dr.
Umrla je 18. avgusta 2007. godine.
Tekst preuzet iz knjige:
Praistorija i Stari vijek
Muzički simboli na ilirskim pećinskim crtežima
Od VIII vijeka prije nove ere oblasti većeg dijela današnjeg Balkana, od Ohrida i Morave do Jadranskog mora, sa Albanijom i dijelom sjeveroistočne Italije, koje naseljavaju ilirske plemenske zajednice, prepoznavaće se pod zajedničkim nazivom Ilirija. Više od sedamdeset većih i manjih plemena, često međusobno različitih na ovim će prostorima povremeno formirati manje ili veće državne cjeline, koje obično kratko traju, jer Iliri jedni drugima otimaju teritorije, vode ratove sa susjedima, a i njih napadaju drugi varvarski narod. Trovjekovni državni kontinuitet jedino će uspjeti da ostvari Ilirsko kraljevstvo (Illуriсит regnum, V-II vijek prije nove ere), čiji će središnji dio pripadati plemenima sa prostora današnje Crne Gore.
U kakvoj su sve funkciji mogle da budu pjesma i igra kao dio duhovnog života Ilira, koji su izgrađivali „svoju varijantu antičke kulture, na periferiji antičkog svijeta“1, a koje većina antičkih pisaca naziva „varvarima” ili „poluvarvarima”, odnosno kakvi su tokom više vjekova mogli da budu oblici njihovog muzičkog izražavanja -nije moguće kontinuirano pratiti, niti pouzdano odrediti. Za razliku od drugih konkretnih svjedočanstava ilirske duhovne i materijalne kulture, tragovi ilirskih muzičkih osobenosti otežano se uočavaju i najvećim dijelom samo djelimično ili približno otkrivaju. Crteži na pećinskim stijenama, arheološki materijal sa likovnim predstavama instrumenata ili igara, kao i antički pisani izvori – jedine su informacije iz tih dalekih vremena.
Među antičkim piscima koji nerijetko napominju vezanost Ilira za muziku, jedino će grčki geograf Strabon, na prelazu iz stare u novu eru, precizirati da Dardanci (brojna plemena koja su naseljavala prostore današnje srednje i južne Srbije, sjeverne Makedonije i Kosova) imaju divlje običaje, ali da cijene muziku i imaju svoje instrumente, duvačke i žičane.2 Kao plemena kojima su bliske muzičke vještine, antička vremena izdvajaju i centralnobalkanske Bruge ili Brige, odnosno Breuce, koji u ХIII vijeku prije nove ere preko Helesponta dijelom prelaze u Malu Aziju, gdje osnivaju svoju državu Brugiju, odnosno Frigiju.3 Bruge ili Frižane istorija poznaje kao muzički veoma obdaren narod, što najbolje potvrđuju nazivi muzičkih instrumenata drevne Helade, odnosno sami instrumenti koji potiču iz Frigije. Drugu od svoje tri osnovne ljestvice grčka teorija muzike prepoznaje kao frigijsku. Iz lingvističkih istraživanja proizilazi da su neke ritualne igre porijeklom iz Frigije, kao i igre i pjesme dardanskog plemena Kalabri, osim u grčkoj, ostavile traga i u najstarijoj rimskoj muzičkoj terminologiji. Porijeklu tih igara, posebno u interpretaciji poznatog lingviste Milana Budimira, u daljem izlaganju posvetićemo više pažnje. Prije toga, zadržaćemo se na prvim dostupnim izvorima – crtežima i gravirama na stijenama i okapinama u Crnoj Gori koji, kao i pećinska umjetnost u drugim krajevima svijeta, duhovni život rane i kasne praistorije vežu za fenomen magijskih obreda.
Proučavajući najstariji period ljudskih zajednica i uočavajući njegove ostatke u načinu života, odnosno u očuvanosti magijskih preokupacija onih plemena koja su sve do prošlog, pa i ovog vijeka ostala po strani razvojnih tokova civilizacije – komparativna muzikologija, odnosno etnomuzikologija sagledava magiju i muziku kao nerazdvojni čin kojim je primitivni čovjek podsticao sopstveno uvjerenje u mogućnost djelovanja na nepoznate sile na nebu i na zemlji.4 To bi trebalo da znači da je u prvom planu magijskih obreda bila pjevana riječ, uz najednostavniji pokret blizak igri, a da je najsugestivniji pojedinac, u svojstvu maga ili vrača, dominirao ritualnim procesom. Taj spontani vid ljudskog obraćanja i umoljavanja višim silama poprimiće svoju novu dimenziju u likovnim simbolima i stvarnim slikama pećinske umjetnosti, koja će se kao opšta pojava, prije ili kasnije, javiti i na Istoku i na Zapadu. Najčešće u funkciji magijske simbolike, lov kao najstarije egzistencijalno zanimanje ostaće dugo jedna od osnovnih likovnih tema pećinske umjetnosti. Kao simbol uspješnog magijskog prizivanja, odnosno insceniranja uspješno obavljenog lova, na većini takvih prizora divljač je probodena kopljem ili strijelom. Zapaženo je da su ta koplja, ili ona u rukama lovaca na pećinskim stijenama, često veoma slična sa kopljima nađenim u njihovoj neposrednoj blizini. Taj znatno dekorisani i nedovoljno otporni arheološki materijal više podsjeća na kultni instrument, nego na oružje. Valter Viora pomišlja da je po zim kopljima moglo da se dobuje, slično običaju nekih australijskih plemena koja tokom izvođenja noćnih obrednih igara, osim što sudaraju svoje bumerange, dobuju i po kopljima.5 Muzički udio u magijskim evokacijama prepoznatljiv je i po drugim iscrtanim kultnim predmetima i simbolima, posebno po čestim prikazima luka i strijele. Zato se i smatra da pećinsko slikarstvo, u širem smislu, nije imalo svoju dekorativnu već vrlo određenu kultnu namjenu, koju je ambijentalna vrijednost najstarijih svetilišta samo podsticala.
Pećinske predstave se na Istoku javljaju već krajem paleolita, dok je njihov kontinuitet na evropskom kontinentu moguće pratiti od kasnog neolita – sve do rimskog doba. Najmlađe među nekoliko srodnih, koje se na prostoru Balkana javljaju od ХIII vijeka stare ere, jesu scene lova, islikane nа nekadašnjim okapinama u selu Lipci kod Risna i u Grbaji, na planini Vezirova brada kod Gusinja. I ove predstave više simbolima nego stvarnim likovima artikulišu svoje značenje i svoju poruku. Njihova kultna namjena bila bi nepotpuna bez pretpostavljene muzičke komponente kao najefikasnijeg sredstva u magijskim aktivnostima.
Znamenita kompozicija lova na jelene na okapini u Lipcima, koja se danas nalazi na oko petsto metara od morske obale, uvaži li se mišljenje P Mijovića, nastala je u VIII vijeku prije nove ere, iako ima i drugih pretpostavki o njenoj starosti.6 Ona možda i nije u cjelini sačuvana, jer je jedan dio te okapine srušen. Svojom veličinom i brojem, sačuvanim dijelom scene dominiraju jeleni u hodu, ili trku. U okruženju većih i manjih ornamenata sa unakrsnim kracima, stilizovano povinutih na način svastike (сruх gammata) koja simbolizira okretanje sunčanog točka,7 kao i prikaza jedne lađe sa razapetim jedrima,8 kao najmanje figure, uočljiva su i dva lovca na konjima, sa kopljima, ili možda zategnutim lukom u rukama. U ovoj složenoj sceni, čija ikonografija milenijumima odolijeva ćudima prirode, Mijović radije uočava kultni obred žrtvovanja ubijene divljači, nego realni prikaz scene lova.9 Slično njegovom zapažanju o funkcionalnosti te likovne scene i istraživači muzičke praistorije smatraju da su najstariji oblici muzičkog izražavanja na svim meridijanima daleko više vezani za dinamiku kulta, nego za sam čin lova.
Na osnovu činjenice da je scena u Lipcima islikana na samom ulazu u nekadašnju okapinu, da je i sama stijena, posebno njen dio sa svastikama kao religijskim i solarnim simbolima, okrenuta istoku ili jugoistoku, dakle prvim jutarnjim zracima sunca, kao i na osnovu opšteg utiska o znatnom prisustvu kultnih simbola, Mijović takode smatra da je na ovom mjestu, kao osnovna religiozna i kultna preokupacija praistorijskog čovjeka, mogao biti vršen obred obožavanja Sunca. U tom smislu, on i okapinu u Lipcima pretpostavlja kao jedno od najmonumentalnijih ilirskih svetilišta sub divo na ovom prostoru.10 Ako se ova uvjerljiva pretpostavka dopuni podatkom da grčke himne, u to vrijeme već formirane kao religijski oblik, vode porijeklo upravo iz kultnih obreda obožavanja Sunca, nije teško izvesti zaključak da je sinkretičko djelovanje pjevane riječi, igre, kao i pantomime, i u Lipcima, kao i u pećinama i okapinama u drugim krajevima svijeta, predstavljalo osnovni sadržaj magijskih događanja i kultnih rituala.
Slikarstvo u Lipcima smatra se najkompletnijim ansamblom balkanske praistorijske umjetnosti. Njegov kultni repertoar ukazuje na još uvijek nedovoljno poznatu složenost duhovnog života te davne epohe, ali i podstiče uvjerenje da su, u dinamici kulta, pjevana riječi pokret mogli da imaju dominantnu funkciju.
Na nešto mlađem crtežu u Grbaji kod Gusinja, na jednoj od vrlo nepristupačnih litica planine Vezirova brada, dakle na sasvim drugom kraju Crne Gore, sačuvana je još jedna ne manje impresivna scena lova. Na njoj su, u zahuktalom pokretu, uočljive dvije skupine lovaca, predstavljene manjim i većim krstovima.11 Kao i na pećinskim likovnim prikazima na drugim evropskim prostorima, krstovi bi i ovdje trebalo da predstavljaju ljudske figure.12 Prizorom u Grbaji, na visini od hiljadutrista metara od morske površine, dominira naturalistički prikaz jednog lovca sa zategnutim lukom i strijelom.13 U takvom liku na sličnim predstavama u drugim krajevima Evrope – od Sibira na sjeveru do Karpata i Rodopa, ili Pirineja na jugu, ali i u Africi – istraživači muzičke praistorije prepoznaju vrača, centralnu ličnost rituala, koji na zategnutom luku, osnovnom oružju u lovu, proizvodi zvuk. Kao praoblik istočnjačkih žičanih instrumenata i njihovih varijanti, lire i kitare u Grčkoj, ali i žičanih instrumenata u Ilira, koje će pomenuti Strabon, zategnuti luk i na predstavi u Grbaji, više od osnovne funkcije u lovu, trebalo bi da ima značenje kultnog muzičkog instrumenta. Na to upućuje već i sama itifalična figura lovca koja je, kao centralna ličnost magijske evokacije, data u izrazitom igračkom pokretu kakav se, potvrđujući praistorijsko роrijeklo igre, srijeće na pećinskim likovnim predstavama i u drugim krajevima svijeta. Shvaćena na taj način, scena lova na Grbaji sa krstolikim figurama koje i same odaju pokret, jedan je od izrazitih рrimjera sinkretizma pjevane riječi, svirke, igre i pantomime – na našem crtežu – rituala za prizivanje uspješnog lova.
Luk u funkciji instrumenta sačuvao se kod nekih primitivnih afričkih plemena sve do danas, a uzajamna povezanost luka i muzike često je pominjana i u grčkoj mitologiji. Tako je lira, pored luka i strijele, osnovni atribut Apolona, a on istovremeno i strijelac i božanski muzičar.14 Simbolici luka i strijele neće odoljeti ni rana faza hristijanizacije, u kojoj će ostaci paganstva nastaviti da žive u folklornom idiomu svih evropskih naroda. Tako će, slično značenju na pećinskim crtežima, simbolika luka i strijele, kao duboko uvriježena tradicija, premostiti vrijeme i svoju drevnu poruku prenijeti na kamen balkanskih srednjevjekovnih stećaka. I oblik gudala kod gusala, isto kao i oblik najstarijih egipatskih harfi, sačuvao je izgled zategnutog luka.
Tek na jednom kasnijem crtežu, možda čak i iz poznog Srednjeg vijeka, sačuvanom na Žutoj stijeni, nekadašnjoj okapini porcd rijeke Komarnice, pritoke Pive, u kanjonu Nevidio, biće realistički prikazan jedan instrument u rukama lovca. To više nećc biti luk i strijela, već kratki instrument nalik na trubu ili ravni rog.
Aко je suditi po dinamici i simboličnoj razvijenosti crteža u Lipcima i nа Grbaji, osobinama koje se zapažaju i na srodnim pećinskim scenama na drugim područjima Balkana iz približno istog vremena,15 melodija kratkog daha i njena izrazita ritmička jednoličnost, svojstvena stadijalnom razvitku paleolita, mogla je već tokom prve polovine posljednjeg milenijuma stare ere da i na ilirskim prostorima poprimi konture anhemitonske pentatonike. To bi mogao da potvrdi i prikaz jedne petokalamne (petocijevne) siringe,16 urezan na jednoj situli iz Vača kod Litije u Sloveniji, iz VI ili V vijeka prije nove ere čije su pet cjevčica, kao i svi stari melodijski instrumenti, najvjerovatnije bile raspoređene na način pentatonične organizacije tonova. Na taj nalaz sa najstarijim prikazom siringe sa balkanskog prostora, kao i na tri mlade predstave polikalamnih siringi, nađenih na prostoru Crne Gore, osvrnućemo se kasnije.
Lovac sa instrumentom nalik na trubu ili ravni rog.
Detalj scene lova na zidu Žute stijene iznad rijeke Komarnice,
kanjon Nevidio. Kasni Srednji vijek.
1. Scena lova na jelene. Okapina u selu Lipci kod Risna. Starost predstave oko 2800 godina.
2. Lipci, detalj scene lova na jelene.
3. Svastika (crux gammata), simbol izlazećeg Sunca.
4. Lovci na konjima sa kopljima ili možda sa zategnutim lukom. Detalj scene u Lipcima.
5. Scena lova na Grbaji, jednoj od litica na planini Vezirova brada kod Gusinja, рrеmа P. Mijoviću.
6. Centralna ličnost rituala – lovac na zategnutom luku, osnovnom oružju u lovu, proizvodi zvuk. Detalj scene na Grbaji.
7. Lovac sa zategnutim lukom u funkciji vrača. Detalj scene lova na irvase. Donji Amur, Sibir.
8. Najstariji oblik horizontalne egipatske harfc nalik na zategnuti luk.
***
1. D. Rendić-Miočević, Prolegomena ilirskoj numografiji, Godišnjak Centra za balkanološka ispitivanja, III, knjiga I, ANUBiH, Sarajevo, 1965, str. 78.
2. „Dardanci su krajnje divlji, taко da ispod đubrišta kopaju zemunice i tu stanuju, pa ipak su uvijek brižljivo njegovali muziku, svirajući na frulama i žičanim instrumentima.” Strabonis, Geographica, knjiga VII, recognovit Augustus Meineke, Lipsiane, 1877, str. 434.
3. Grčki geografi iz posljednjih vjekova stare ere među kojima i Strabon smještaju Brige, južno od oblasti Enhelejaca, za koje se smatra da su naseljavali današnje Crnogorsko primorje. Detaljnije, R. Katičić, Enhelejci, Godišnjak Centra za balkanološka ispitivanja, XV/13, ANUBiH, Sarajcvo, 1977, str. 45-46.
4. Detaljnije, J. Соmbarieux, La musique et la magie, Geneve, 1972.
5. W. Wiora, op. cit, str. 20.
6. P. Mijović, Kulture Crne Gore, Slikarstvo okapine u Lipcima, Titograd, 1987, str. 5-28. Nastanak scene lova na jelene u Lipcima neki autori pomjeraju više vjekova unazad (M. Garašanin, Praistorija Crne Core, Materijali IV, VII kongres arheologa Jugoslavije u Herceg-Novom, 1966, Bcograd, 1967, str. 14), a neki je vežu tek za Srednji vijek (Đ. Bošković, O poreklu kompozicije sa predstavama lova na jelene u Lipcima, Starine Crne Gоrе, III – IV Cetinje, 1966, str.13-21).
7. Svastika je prastari ornament simboličnog značenja s područja Srednjeg istoka, rasprostranjen i u Evropi. U obliku krsta s jednakim kracima, savijenim na način grčkog slova gamma, predstavlja plameni krug koji se po nebeskom svodu kreće s desna na lijcvo.
8. Mada je u Lipcima realistički prikazana, lađa se često јavlja u funkciji simbola, kao dio složenog kulta Sunca. U ilirskim kneževskim grobovima (Donje Kličevo kod Niksića, Lisijevo Polje kod Berana) nađeni su bronzani privjesci koji simbolizuju sunčanu lađu.
9. P Mijović, op. cit, str. 12. Kultno žrtvovanje jelena dio je obreda obožavanja Sunca, U svom epu o Dionisu, grčki pjesnik Nono iz Panopolja kod egipatske Tebe (V vijek) pominje spaljivanje roga ilirskog jelena kao veoma djelotvorni kultni čin. Nonnus, Dionysiaca, II, 675-676.
10. P. Mijović, op. cit, str. 22.
11. Na toj litici, koja je takođe okrenuta prema istoku, odnosno prema jugoistoku, vjerovatno ima još urezanih krstova, ali se oni zbog neravne površine stijene i njene nepristupačnosti veoma taško razaznaju. R.Vasić, Crteži na steni kod Gusinja, Starinar, XXIII, 1972, Beograd, 1974, str. 131-136.
12. Predstavljeni krstom, ali sa dodatom glavom, šakama i nogama, na još jednoj stijeni u blizini Grbaje, urezani su vjerovatno mlađi crteži ljudskih figura. Ibid, str, 132. Na manје od hiljadu metara vazdušne udaljenosti od Gusinja, crteži na kamenu u Maji Popadiji pripadaju srodnom žanru likovnih predstava. O njima će kasnije biti više riječi. U Crnoj Gori postoje i druge, uglavnom nepristupačne pećine i okapine sa crtcžima iz duboke starine. Tako ulaz u jednu pećinu u okolini Ulcinja, čije su crteže uočili mještani, sprečava znatna količina vode, којa se ni ljcti ne povlači.
13. P. Mijović, Pregled umjetnosti Crne Gore, Сrna Gora, Beograd, 1976, str. 372-373.
14. W. Wiora,op. cit, str. 20-21.
15. Pećina Badanj kod Stoca u Bosni; okapina Zljeb na planini Dikava kod Višegrada u Bosni; Bili brigovi, uvala Vićuše kod Karlobaga u Hrvatskoj; okapina Spile, Tren kod Korče u južnoj Albaniji.
16. Siringa (Syrinx) – Panova frula.
