Nacizam u Crnoj Gori 1943-1944. – Dragutin Papović

 Zahvaljujemo se gospodinu Dragutinu Papoviću, što je omogućio da njegove tekstove objavljujemо na stranicama Montenegrine.  

Kolaboranti bili potpuno uz nacističku doktrinu

Crna Gora se prvi put direktno suočila sa njemačkom okupacijom i njenom ideologijom nakon 8. septembra 1943. godine, odnosno nakon kapitulacije fašističke Italije. Njemačke trupe su reokupirale dio crnogorske teritorije sa najvećim gradovima. Glavni cilj njemačkih snaga bio je da obezbijede Crnogorsko primorje od mogućeg savezničkog iskrcavanja, i da partizane drže dalje od glavnih komunikacija. Pošto je Njemačka u Crnoj Gori pod komandom general – majora Vilhelma Kajpera angažovala samo jednu diviziju, što je bilo nedovoljno, cilj njemačkih okupacionih vlasti je bio da taj brojčani nedostatak nadoknade angažovanjem kolaboranta, odnosno pripadnika Nacionalnog fronta u Crnoj Gori. Kolaboracione snage su nakon italijanske kapitulacije bile u rasulu. Četnički poraz na Neretvi i likvidacija njegovog vođstva u Ostrogu oktobra 1943. godine, nanijeli su težak udar nacionalnim snagama. Zelenaški pokret je, nakon prodora partizana u Crnu Goru 1943. godine, takođe izgubio vojnički značaj, čime je i njegova politička moć oslabila.

Kolaboranti su trebali Njemcima zbog formiranja žandarmerije i pomoćnih odreda, a Njemci su trebali kolaborantima kako bi povezali svoje redove i pronašli novog zaštitnika u borbi protiv partizana, čija je snaga bila u usponu. Zajednički interes je 20. novembra 1943. godine rezultovao stvaranjem Narodne uprave, kolaboracionističke vlade, u koju su ušli predstavnici velikosrpske unitarističke ideje, bjelaši, i predstavnici Crnogorske stranke, zelenaši, čime je stvorena bjelaško – zelenaška koaliciona vlada. Narodna uprava je bila ideološka tvorevina Hermana Nojerbahera, njemačkog izaslanika za jugoistočnu Evropu i njegovog političkog predstavnika u Crnoj Gori, dr Kramarca. Narodnoj upravi je dodijeljen isti onakav zadatak, koji je u Srbiji imao Milan Nedić. Radilo se o obezbjeđivanju njemačkih interesa na Balkanu i o davanju doprinosa za izgradnju nove, nacističke, Evrope. Predsjednik Narodne uprave je bio Ljubomir Vuksanović (pravnik iz Andrijevice), potpredsjednik Živko Anđelić (pravnik iz Kolašina), član za finansije Vojislav Nenadić (učitelj iz Pljevalja), za pravosuđe Sava Radonjić (pravnik sa Njeguša), za poštu, saobraćaj i javne radove Bogdan Ivanović (inženjer iz Kuča), za socijalnu politiku i zdravlje dr Ljubomir Barać (ljekar iz Srbije), za prosvjetu, štampu i propagandu dr Obrad Novaković (pravnik iz Krivošija), za miliciju Mitar Popović (potpukovnik sa Cetinja). Oni su se od 1941. godine angažovali na strani italijanskog okupatora i u tome su imali značajnu ulogu. Ljubomir Vuksanović je bio najuticajnija ličnost, a ranije je bio član Glavnog nacionalnog odbora generala Blaža Đukanovića. Živko Anđelić, Bodgan Ivanović i Mitar Popović su u Narodnu upravu delegirani od strane Privremenog vođstva Crnogorske stranke.

Zajednička borba protiv partizana i formiranje Narodne uprave, pod pokroviteljstvom okupatora svjedoče o kolaboraciji snaga Nacionalnog fronta, ali to nije bilo jedino podudaranje interesa između okupatora i njegovih saradnika. Članovi Narodne uprave su se složili i sa nacističkom ideologijom i trudili su se da ona zaživi u Crnoj Gori. Narodna uprava nije bila samo kolaboracionističko, već i nacističko tijelo u Crnoj Gori. Najveći doprinos afirmaciji nacizma ona je dala na borbenom, ali i na polju propagande. Glavnu odrednicu ideologije Narodne uprave saopštio je Ljubomir Vuksanović, koji je prilikom proslave pravoslavne Nove 1944. godine na Cetinju, obraćajući se general – majoru Kajperu, izjavio: “Ukazujemo poštovanje njemačkom narodu što je on proklamovao novi poredak izmučene Evrope, i što je tu visoku stvar preko svoga Vođe istakao kao cilj ovoga rata. Mi se od toga novoga poretka nadamo boljem životu, srećnijim i časnijim danima, jer smo odista bili mučenici i dužni smo makar samo moralno i simbolično da pratimo, ka tome velikom zadatku, nepobjednu Njemačku”.

U rukama Narodne uprave su bili Radio Cetinje i novine “Crnogorski vjesnik”, koje su u periodu novembar 1943 – septembar 1944. godine izlazile tri puta nedjeljno. Odgovorni urednik ovih novina bio je Miomir S. Dubak, a njegov zamjenik Andrija Bigović. Radio i novine su bile tribine preko kojih su se članovi Narodne uprave i njihovi ideološki sljedbenici, najčešće iz redova intelektualaca, oglašavali i promovisali nacinalsocijalizam u Crnoj Gori.

Na radiju je organizovana i posebna emisija “Nacionalni čas”, u okviru koje su izlagani stavovi o novom evropskom poretku. Potpredsjednik Narodne uprave, zelenaš, Živko Anđelić je u toj emisiji istakao: “Slažem se s tim da zapadnjački plutokratski režim ne odgovara današnjem savremenom stanju, ali treba naći drugih načina kako da se to ukolni i treba naći jedan put kojim treba da se ide. Ako pretpostavimo da je taj put već nađen i da se to pitanje već rješava, to treba tražiti u njemačkom nacional – socijalizmu… Pogledajte samo šta je uradio njemački nacional – socijalizam do sada. Vidite i razumite njihove napore, učinjene ne samo za sebe, već za bolji život čitave Evrope, čitavog čovječanstva. Vi čujete propagandu sa svih strana, a naročito iz Engleske i sovjetske Rusije. Međutim sve njihove tlapnje otpadaju pred stvarnošću, koju je učinio duh njemačkog nacional – socijalizma”.

Ideologije Narodne uprave nije bila samo antikomunistička, već i antidemokratska (misli se na anglosaksonsku demokratiju). Za crnogorske naciste, Zapad je bio oličenje buržoaske plutokratije, degenerativnog kapitalizma, čije je vrijeme prošlo. Zbog toga je Anđelić u istom predavanju naveo: “Kod nas se uvijek govorilo i naglašavalo o nekim demokratijama, ali to nijesu bile prave demokratije, već neka nedonoščad, te o tim i takvim demokratijama nema smisla govoriti, jer je ona nanijela jednu moralnu ljagu našoj nacionalnoj časti. Zato mi moramo prihvatiti ono što nam odgovara, a to je nacionalizam iznad svega i rješavanje kroz njega svih naših problema. Kad napravimo skraćivanje od dvije riječi u jednu, opet izlazi nacional – socijalizam”.

Kolumnista “Crnogorskog vjesnika” objavio je pod pseudonimom Vojvoda Draško feljton “Fašizam i Nacionalsocijalizam” u kojem je opravdao ove poretke.

Turneja za propagiranje nacionalsocijalizma

On je isticao da su Italija i Njemačka, zbog nepravednog Versajskog sistema morale naći put između demokratije i komunizma, i da su “fašizam i nacional – socijalizam uspjeli da dadnu jedan nov sistem političkog i ekonomskog poretka”. Po njegovom mišljenju “fašizam je Italiju duhovno i nacionalno preporodio, a italijanski narod je izdigao na visinu narodne časti i dostojanstva”.

Sa druge strane vojvoda Draško je smatrao da je nacional – socijalizam uzdigao Njemačku i da svi oni “koji ove sisteme smatraju čudovišnim, uviđaju da su bili obmanuti i zavedeni jednom skroz lažnom propagandom, serviranom od zapadnih demokratija i boljševika”. Najveću impresiju na vojvodu Draška je ostavilo njemačko radno zakonodavstvo, koje je eliminisalo nezaposlenost, ali je i ukinulo sindikate, građanska i radnička prava van rasnih i nacističkih zakona. Njegov zaključak je bio: “Nacionalnosocijalistički poredak, kao ekonomski i socijalni program predstavlja jedan idealno savršeni društveni poredak, kome ne mogu konkurisati ni liberalna demokratija ni sovjetski komunizam”. U to ime je uredništvo “Crnogorskog vjesnika” simboličnim tekstom obilježilo 11 godina vladavine nacionalsocijalizma i dolaska Hitlera na vlast u Njemačkoj, u kome je istaknuto da je nacionalsocijalizam donio Njemačkoj moć, pobjedu i slobodu, a da je borba za nacionalsocijalizam ujedno i borba “za opstanak čitave kulturne Evrope, za njeno kulturno pravo i za njen istorijski i kulturni razvoj”.

Početkom marta 1944. godine delegacija Narodne uprave koju su predvodili Živko Anđelić i dr Obrad Novaković, u pratnji dr Luke Vukmanovića, kapetana Milovana Labovića i članova redakcije “Crnogorskog vjesnika”: Andrije Bigovića, Blaža Vukčevića i Vuka Pejovića, posjetila je Budvu, Petrovac i Bar, i u tim mjestima održala zborove. Pred slušaocima u sali budvanske “Avale”, dr Obrad Novaković je istakao: “Mi smo okupirani od Njemačke vojne sile i sa njom sarađujemo radi istih ideala, tj. za svoju nacionalnu slobodu, socijalnu pravdu i životni prostor, koji ćemo, uvjeren sam, na ovaj način zasluženo dobiti u novom uređenju Evrope. Zato i mi treba da se ugledamo na Njemce, pa da za ove ideale nastavimo borbu”. Novaković je istog dana govorio i u Petrovcu, gdje je pred okupljenim stanovništvom izjavio: “Trebate da iskreno sarađujete sa ovakvim okupatorom, koji, boreći se za nacionalnu slobodu i životni prostor pomaže i nas, da dođemo do svojih nacionalnih ideala”. Živko Anđelić je pred Starobaranima naveo: “Braćo, nemojte da slušate strane agente, budite svjesni činjenice da se danas za Evropu bori Njemačka, koja dozvoljava svim narodima da žive u svojim nacionalnim zajednicama mirno i slobodno. Mi smo na putu da u skoroj budućnosti stupimo na vrata te nove Evrope, pa zato zajedno sa Njemačkom treba da se za nju borimo i da damo doprinos njenom ostvarenju. Evropski narodi, u društvu sa Njemačkom, neće da budu žrtva bezumnog boljševizma i engleskog kapitalizma, nego da stvaraju jedan novi poredak u Evropi sa jednom novom etikom i hrišćanskim moralom”.

Podrška koju je nacionalsocijalizam dobijao od članova i simpatizera Narodne uprave, bila je veoma jaka. Naročito ako se ima u vidu kratak period njemačke okupacije i opšti nedostatak materijalnih sredstava. Zbog toga je upornost ovih ljudi na afirmaciji nacističkih ideala bila gotovo volonterska, ravna ličnom podvigu i svjedoči o njihovom nacističkom fanatizmu. Samo činjenice da su se u takvim uslovima redovno održavale radio-emisije, prikupljao materijal kako bi “Crnogorski vjesnik” izlazio tri puta nedjeljeno i angažovali svi ljudi od pera, koji su bili za taj poredak, svjedoče da je njihova ubijeđenost u “blagodati” nacionalsocijalzma bila nedvojbena. Oni su bili svjesni da taj nacizam nije isto što i romantičarski nacionalizam XIX vijeka, već da je ta ideologija nešto novo. Baveći se tim pitanjem, uredništvo “Crnogorskog vjesnika” je uočilo da se nacionalsocijalizam “razlikuje od dosadašnjeg nacionalizma. Blijedog, mlitavog i bez sadržaja. Dok se onaj raniji uglavnom sastojao iz svijesti u svakom članu o pripadnosti naciji, ljubavi prema rodnome tlu i gotovosti da se ono brani, novi nacionalizam je daleko od toga da se time zadovolji… Novi nacionalizam zahtijeva cijelu ličnost svih članova, želi da obuzme sve njihove misli i da preuzme sve njihove akcije. On teži za integracijom svih narodnih snaga, duhovnih, moralnih i materijalnih, i za njihovim potpunijim i što cjelishodnijim iskorišćavanjem za svestrani napredak nacije… Novi nacionalizam predstavlja vraćanje originalnom duhu. Da bi crpio snage za narodnu obnovu i ujedinio cijelu naciju u zajedničkom oduševljenju za stvaralačka pregnuća, on daje veliki značaj narodnoj tradiciji, svemu što je bitno i najdublje u duši i u duhu narodnom, i trudi se da oživi sve duhovne vrijednosti, stvarane u toku vjekova, a koje su svuda poslednjih decenija bile planski raslabnjivane i trovane od strane judeomasonskih sila”.

Kao najpoželjnini društveni sistem predlagan je nacionalni korporativizam, dok je kapitalizam osuđen zbog njegovih “individualističko – materijalističkih shvatanja”.
Nacisti iz Crne Gore su tvrdili da je uništavanje nacionalnog duha “u političkom pogledu dalo partijsku i parlamentarnu demokratiju, a u ekonomskom i socijalnom pogledu iskorišćavanje slabijih od strane moćnih, privredne krize, armije nezaposlenih i druge pogubne posljedice liberalnih načela, što je dovelo do jednog opšteg bolesnog društvenog stanja, za koje lijek može biti u ponovnom uspostavljanju narušene narodne cjeline kroz organsko staleško uređenje (korporativizam)… Pravi nacionalizam uspostavljajući individualizmom narušenu solidarnost organskih djelova nacije, podjednako onemogućuje kapitalističko iskorišćavanje rada, kao i vezivanje radnika za internacionalne pokrete. On ostvaruje socijalizam u okvirima nacije, što je jedini način na koji se on može odista, bez jevrejske laži, ostvariti.” Jedan od najopasnijih protivnika takvog poretka je, po mišljenju zagovornika ove teorije, intelektualac – komunista, koji napušta patrijarhalnu i prihvata individualističko – materijalistčku civilizaciju.

Nazdravljali fireru u svakoj svečanoj prilici

Takav tip protivnika nacizma je u očima nacista parazit, koji ima želju za rušenjem i uživanjem, kao i mržnju “prema socijalnoj disciplini, radu i stvaralačkom radu, glavnim atributima novog nacionalizma… on je ekstremni i anarhični individualist, grabljivi materijalist i sladokusac”. Na isti način su crnogorski nacisti prikazali intelektualca – demokratu. On je za njih bio oličenje “arhaičnog tipa intelektualca – egoiste”, koji nije uviđao potrebu za promjenama i koji nije želio “sistem u kome se više govori o dužnostima nego o pravima, u kome se od svakog zahtijeva napor i potčinjavanje interesu cjeline, i iz kojeg moraju biti odstranjene šićardžije svih vrsta”.

U radio emisiji “Nacionalni čas”, tokom proljeća 1944. godine nacististički slogani su postali učestaliji. Dr Obrad Novaković je u okviru te emisije održao predavanje “Istim putem kao i Njemačka”, u kome je kao i ranije ukazao na potrebu da Crna Gora pođe putem nacinalsocijalizma i stvaranja novog poretka. Uzdižući kult njemačkog nacizma, Obradović je zauzeo stav da se “njemački narod ne bori samo za sebe, bori se za spas Evrope, da se Evropa preda Evropljanima, a ne tatarskim hordama, američkim gangsterima i anglosaskim piratima, Masonima i Jevrejima.” Zbog toga je on poručio: “Ako Crnogorci ispune svoju nacionalnu dužnost prema sebi, prema Rajhu i prema Evropi, onda će učestvovati i u tekovinama dostojno. Samo na putu pravoga nacionalnoga i socijalnoga poretka možemo sebe spasiti i to u saradnji sa njemačkom vojnom silom. Ta saradnja mora da bude iskrena i otvorena i da potiče iz svih redova, iz svih slojeva i staleža naroda… Ja sam uvjeren da će nacionalni ponos Crne Gore znati dostojno da i u ovim teškim časovima zbaci ovu moru sa sebe. Radeći ovako mi ćemo osigurati sebi dostojno mjesto u novom evropskom poretku. Zato, uzvikujemo mi Evropljani kako američkim plutokratima isto tako i engleskim lordovima sa lažnom demokratijom i crvenim dželatima iz Moskve: borimo se da Evropa ostane Evropljanima.” U okviru iste emisije, potpredsjednik Narodne uprave Živko Anđelić je izjavio da u nacionalnom i socijalnom pogledu ne prihvata ideje “ni od komunističke Moskve ni od kapitalističkog Londona, jer ovo nije ni London ni Moskva, već Crna Gora”, a njegova preporuka je bila: “Pođite putem izgradnje novog nacionalnog i socijalnog života Crne Gore”. Osim već poznatih, Anđelić je naveo i nove razloge zbog čega bi Crna Gora trebalo da se priključi nacionalsocijalizmu. U prvom redu zbog toga što je mislio da “Crnogorac danas u njemačkom vojniku kao čovjeku intuitivno osjeća jednu srodnost – jednu da tako kažem, moralnu podudarnost”.

Impresioniranost crnogorskih nacista nije se odnosila samo na njemački poredak, već i na njegovog vođu, Adolfa Hitlera, ali i na njemačkog vojnika. Hitleru se nazdravljalo u svakoj svečanoj prilici, bilo da je riječ o novogodišnjim i božićnim proslavama, ili prilikom imenovanja novih članova Narodne uprave i kolaborantskog režima. U “Crnogorskom vjesniku” je postojala posebna rubrika, koja je uvijek bila na prvoj strani, a odnosila se na izvještaje sa njemačkog fronta. Izvještaji su uvijek imali isti uvod: “Firerov glavni stan javlja…”, nakon čega bi uslijedilo obavještenje o njemačkim uspjesima. O porazima se nije govorilo.
Takođe, spoljnopolitičke informacije su po pravilu govorile o superiornosti i opravdanosti nacinalsocijalističkog cilja, o dobrom stanju njemačke privrede i vojske, i sve većoj podršci od strane neutralnih zemalja i njemačkih saveznika. S druge strane, izvještavano je da je antifašistička koalicija pred raspadom, da u njenim zemljama vlada veliko nezadovoljstvo, a da je njena politika licemjerna i moralno pogrešna. Na taj način je Njemačkoj i nacionalsocijalizmu pružana moralna i propagandna podrška. I po tom pitanju, članovi Narodne uprave su se trudili da se što više istaknu u hvaljenju i divljenju prema kreatorima i borcima nacionalsocijalizma. Na tom polju naročito se isticao dr Obrad Novaković, čiji je resor u Narodnoj upravi bila propaganda. On je u božićnoj čestitki, njemačkim vojnicima odao priznanje zbog ratnih uspjeha i izjavio: “Radosni smo i zbog toga što smo se danas našli zajednički, povezani u jednu ideju… Čestitajući Vam današnji praznik, koji proslavljate daleko od svojih milih i dragih, iskreno Vam želim da sa uspjehom okončate Vaše uzvišeno djelo i da spasete evropske narode od propasti koja im prijeti. To Vam žele i od Vas očekuju svi otriježnjeni svjesni i samosvojni narodi Evrope, pa među njima i mi Crnogorci”.
Nedugo potom, čestitajući njemačkim vojnicima Novu 1944. godinu on je pozdravio njihovo “junaštvo i žrtvu” i kazao: “Zna naš srpski narod da samo Vi vojnici Njemačkog Rajha stojite kao bedem neprobojni protiv najvećeg zla komunizma i njegovog saveznika kapitalizma. Vi ste garancija da će se to zlo satrijeti i Svijet i njegova kultura spasiti”.

Savezništvo sa Njemačkom kod članova Narodne uprave je iz ideološkog slaganja preraslo u divljenje, a potom i u dobrovoljno prihvaćenu inferiornost u odnosu na sve što je njemačko. Tako je stvoren kult Njemca nacionalsocijaliste u Crnoj Gori. Predsjednik Narodne uprave Ljubomir Vuksanović je govorio: “Njemački narod nije ni najveći ni najbogatiji na svijetu. Ali se ipak danas sa njegovom slavom ničija ne može mjeriti. Stvarno i po pravdi što je to što je Njemce učinilo takvima? Na prvom mjestu njihova disciplina, koja rađa potrebnu poslušnost, red, solidarnost, osjećanje odgovornosti i vršenje dužnosti do krajnjih čovjekovih mogućnosti. Njemci su nosioci reda i discipline u svijetu i odista su s pravom zaslužili da im se svijet divi. Njihov razvitak i današnja visina plod su jedne najviše i najpotpunije discipline”. Obožavanje njemačke discipline je poprimalo velike razmjere. Svaki njemački uspjeh je tumačen prisustvom discipline, a tekstopisci “Crnogorskog vjesnika”, nijesu propuštali priliku da odaju počast definiciji njemačkog uspjeha. Disciplina iznad svega, bila je deviza idolopoklonstva domaćih nacista, u okviru koje su isticali: “Disciplinovan može biti samo onaj ko razumije važnost discipline i onaj ko je vaspitan, odnosno onaj ko je obučen da sluša…”

Jak antisemitizam govori o jakom stepenu nacizma

“…Ima naroda kod kojih je disciplina urođena, kao što je to slučaj sa njemačkim narodom. Kod Njemaca su kućni red i disciplina skoro isti kao u vojničkoj kasarni, te i kod njihove vojske mora da bude savršena – gvozdena disciplina. I samo zato njemačka vojska jeste ne jedna od najboljih, već najbolja vojska na svijetu… Kod Njemaca su disciplina i bezuslovna poslušnost čisto mahinalna pojava.”
Kako bi utisak o njemačkoj superiornosti bio veći, tvrdilo se da Crnogorci nemaju niti jednu od tih disciplinovanih osobina, pa im se savjetovalo da osim nacionalsocijalizma, prihvate i odlike njemačkog mentaliteta. Ne samo da su Crnogorci bili neuporedivo inferiorniji u odnosu na Njemce, već su nacisti iz Narodne uprave i ostale narode svijeta podređivali njemačkim kvalitetima, odobravajući na taj način njemačku tezu o rasnoj superiornosti. Upoređujući savezničke i njemačke vojnike oni su tvrdili: “Danas jasno vidimo dva tipa vojnika koji dijele megdan na svjetskom poprištu. S sjedne strane stoji dostojanstveni, ozbiljni, silni njemački vojnik koji smatra da je on kao vojnik velikog njemačkog rajha pozvan da rat vodi, da ga dobije i da ponese sve posljedice koje ga kao ratnika snađu. Sa jednom nevjerovatno visokom dozom ponosa, hrabrosti i humanosti njemački vojnik se istakao u spasavanju i zaštiti našeg okupiranog naroda više nego li mi sami. Ma gdje se našao, njemački vojnik čuva čast, obraz, ponos, dostojanstvo i život ljudi, žena i djece. Taj živalj on štiti kao svoj narod i svoju porodicu… S druge strane imamo ruske i američke vojnike zajedno sa Englezima, koji su vidjeli da na bojnom polju ne mogu izdržati borbu sa čeličnim njemačkim borcima, pa su okupili razbojnike, robijaše, propalice svih vrsta i drugi ološ…. Mi smo maleni, ali smo ubijeđeni da su veliki i dovoljno jaki njemački vojnici, da dostojno kazne englesko – američko – ruske kukavice za nedjela koja počiniše prema kulturnom čovječanstvu”.

Njemačka je predstavljana i kao “velika učionica rada”, a feldkomandantura sa Cetinja je pozivala radnike iz Crne Gore da se prijave za rad u Njemačkoj. Konkurs je bio otvoren do 10. aprila 1944. godine. Iz Narodne uprave se govorilo: “Evropa bez njemačke supstance se ne može zamisliti. Ona bi bez Njemačke mogla da postane samo sredstvo ruskih stepskih horda ili koniveliranog kolonijalnog amerikanizma”.

Osim što su bili antikomunistički i antidemokratski nastrojeni, nacisti iz Crne Gore su isti stepen mržnje ispoljavali prema Jevrejima i masonima. Jevreji su povezivani i sa komunističkim i sa kapitalističkim sistemom. Njihova krivica u očima članova Narodne uprave je bila sveprisutna, počevši od izazivanja rata, za koji su krivi Jevreji iz londonskog Sitija, zatim za pojavu komunizma, jer je Marks bio Jevrej, kao i znatan broj sovjetskih vođa, pa do raspada moralnih vrijednosti, jer su navodno Jevreji uveli seksualne slobode i rasturili patrijahalnu porodicu. Generalno, crnogorski nacisti su vjerovali u jevrejsku svjetsku zavjeru, u taj mit koji je izazvao histeriju među nacistima, pa se tako prenio i u Crnu Goru. U Crnoj Gori je ta histerija bila jedan od vizionarskih načina da se obožava nacizam, jer Jevreja u Crnoj Gori nije bilo, ali je postojao jak antisemitizam, što govori i o jakom nacizmu. To takođe govori i o nesvakidašnjoj pojavi, jer je antisemitizam u Evropi bio prisutan u onim zemljama gdje su živjeli Jevreji. Nije zabilježeno da se mrze “tuđi” Jevreji, što se uočavalo kod crnogorskih nacista. Oni su isticali “da ovaj krvavi rat, sa milionskim ljudskim žrtvama, jeste upravo jedna obična trgovina. Tome se ne treba čuditi, jer ogromna većina engleskih kapitalista po narodnosti su Židovi, koji su uvijek iskorišćavali ratove kao vrijeme pogodno za trgovinu, jer su navikli da hvataju ribu u mutnoj vodi. Svakako izvjesan broj Engleza daju za pravo vođi Rajha g. Adolfu Hitleru, koji je u svojim govorima, govoreći o uzrocima rata, češće puta naglašavao da su prouzrokovači ovog najkrvavijeg rata u istoriji čovječanstva svjetski jevrejski kapitalisti, kojima je svaki rat obična trgovina”. O tome je posebno pisao urednik “Crnogorskog vjesnika” Miomir S. Dubak, koji je u svom tekstu “U kandžama jevrejske aždaje” naveo: “U versajskoj Evropi sav privredni i kulturni život malih, pa skoro i velikih naroda bio je vezan lancima engleskih mistera, od kojih su mnogi, i po krvi i po duhu, pravi pravcati Jevreji. Zato su oni po najsvetijem zakonu života svog, po zakonu bezobzirne trgovine i svakovrsne špekulacije, sisali krv narodima, eksploatisali njihovu imovinu i umnožavali riznice suhog zlata, gojili svoje stomake, ispijali pivo uz kačkavalj i šeretski se smijali nad zlom sudbinom svojih žrtava”. I Dubak je mislio da su Jevreji zarad uvećanja svog bogatstva izazivali rat i da su u službu izazivanja rata angažovani “radio, filmovi, pozorišta i ostali kulturni činioci, koji su bili uglavnom u rukama Jevreja”. Rezultat toga je, Dubak zaključuje: “Krv je potekla i požar je zahvatio svijet. Izrailj se osmjehnuo velikom profitu, koji je bio u izgledu”. Antisemitizam je povezivan sa antikomunizmom. To je bila prepoznatljiva ideološka matrica nacizma u Crnoj Gori. Tako se u redovima nacista tvrdilo: “Svuda gdje nastupa boljševizam tamo vladaju Židovi. Oni u znaku srpa i čekića žele da unište Evropu. Oni to rade planski iako pod tuđim imenima. U 1918. godini na čelu revolucionarnog pokreta u Rusiji bili su Jevreji: Bronštajn – Trocki, Zinovjev – Apfelbaum, Jagoda – Geršel, Ilija Erenburg, Litvinov – Finklenštajn, Majski, Kaganovič – ministar ruskih finansija i desna ruka Staljinova. Dakle Židovi i samo Židovi… Evropski narodi znaju šta ih čeka pod židovskom vladavinom, te će istrijebiti boljševizam, a sa njim i židovstvo. Evropa će živjeti samo mirnim i kulturnim životom u tom slučaju, ako se oslobodi potpuno jevrejskog uticaja”.
Dopisnik “Crnogorskog vjesnika” Teodor Radošević – Alfa je ukazivao na poguban uticaj jevrejskog duha među srednjoškolcima. On je žalio zbog toga što srednjoškolci nemaju nacionalnu svijest već se vežu za “jevrejsku doktrinu Marksove ideologije”.

Mislili da će nacizam biti budućnost Crne Gore

Radošević je u antisemitskom raspoloženju govorio da je za zainteresovanost omladine prema pornografiji i kocki kriva jevrejska ideologija proleterske diktature. Zbog toga što su se mladi masovno opredijelili za komunizam, Radošević je tu omladinu nazvao izdajničkom i tvrdio: “Plodovi jevrejskog sjemena, toliko su dali ploda i među srednjoškolskom omladinom crnogorskog krša, da je jedno ponosno pleme bačeno u ambis za sto godina”.

Sklonosti maloljetnika u periodu adolescencije nijesu tumačene kao psihološke odlike čovjeka, već kao plod jevrejske zavjere, što je kod nacista izazivalo veliku mržnju prema Jevrejima. Ta mržnja je rasla, pa se krajem rata u Crnoj Gori pojavilo mišljenje da su Jevreji uzročnici svakog svjetskog zla. U novinama je objavljen traktat o “jevrejskom zlu” koji poručuje: “Postoji jedan narod koji nema otadžbine, narod od 16 do 18 miliona. Narod taj nema ni jezika svoga, on ima samo rasu svoju i svjetski kapital u posjedu. Taj narod ima i svoje prastare zakone, koji ga uče da je on Bogom izabran i predodređen za vladavinu svijetom. To prastaro proročanstvo Izrailj (tako se taj narod zove) nije mogao obistiniti vojničkom pobjedom, jer je zato suviše mali. Mudri Izrailj je našao drugi put, duži, ali sa manje žrtava. Domogao se svjetskog blaga, razapeo mrežu nevidljivih kanala, a u svijet bacio nekoliko ideoloških pravaca dijametralno suprotnih, te je time bacio jedne mase u čeljusti drugih. On je stvorio tri internacionale, tri čeda jedne majke: jevrejsku u kojoj su zastupljeni samo Jevreji, masonsku, čiji su članovi ugledni političari, državnici, kapitalistički kraljevi, Jevreji ili nejevreji, i treću komunističku”.

Na isti način se odbacivalo masonstvo. Crnogorski nacisti su smatrali da je “dvoličnost najprirodnija osobina slobodnog zidara” i da “masonerija, odvaja svoje članove od obreda vjere njihovih otaca da bi im nametnula svoje obrede koji su još stroži od vjerskih. To ona zove tolerisanje svačije vjere i poštovanja”.
Narodna uprava je odbacivala mogućnost postojanja različitih političkih mišljenja, pa je zbog toga svaka tolernacija koja nije istovremeno podrazumijevala jačanje nacističkog duha, bila neprihvatljiva. Zbog toga je masonstvo proglašeno neprjateljem nacizma, jer, kako su govorili crnogorski nacisti, “duh masonerije ne trpi nacionalističke pokrete i nacionalističko idealisanje među svojim članovima. Masonerija to ne saopštava, ali istrajnim radom pretvara ih u internacionalne, a to znači nenacionalne tipove”. Nacisti su masone smatrali nemoralnim, zbog njihove tajnovitosti i odanosti pravilima lože, ali i opasnim jer su tolerantnim i demokratskim duhom ugrožavali nacinalsocijlističku ideju. Naročito im je bilo stalo da eliminišu uticaj masona na školsku omladinu. Zbog toga su se zalagali da se iz nastavnih programa brišu navodni judeo – masonski stavovi. Crnogorski nacisti su smatrali da treba zabraniti “jevrejsko – materijalističku rušilačku literaturu” i da se nacionalni duh mora čuvati od “kukavičjih jaja iz masonskih loža”. Oni su taj uticaj prepoznali u nastavnim sadržajima istorije, geografije i etnografije. Nacisti su smatrali da je masonska istorija, nauka koja “uči učenika da objektivno, bez šovinizma, razumno posmatra događaje i iz istorije drugih naroda, utirući put nacionalnoj, vjerskoj i političkoj trpeljivosti i razvijajući osjećanje odgovornosti pred svojom savješću, sudom javnosti i istorijom. Vaspitanje u nacionalnom duhu ne smije nas dovesti dotle, da precjenjujemo svoj narod, a podcjenjujemo druge. Nacionalno vaspitanje ne smije biti šovinističko, jer šovinizam uvijek škodi pravom nacionalizmu i patriotizmu. Potrebno je dakle isticati da mi nijesmo partikularisti, već smatramo da je naš narod dio čovječanstva i da mi, služeći svome narodu, služimo i čovječanstvu”. Zbog toga su nacisti bili protiv ovakve masonske istorije i smatrali su da “istorija ne samo našeg naroda, već i drugih mora biti plamen koji sažiže mladu dušu i nosi je u visine orlovskog leta nad stoljećima i pokoljenjima sopstvenog naroda”. Stav da geografija “može vrlo korisno poslužiti u nacionalnom vaspitanju, a osobito za razvijanje socijalnih i građanskih vrlina”, bio je za naciste tuđ, i samo odraz lukave masonerije. Nacisti su smatrali da geografija treba da ukaže na to “da svako mjesto, svaka planina, svaka rijeka, svaka stopa zemlje pričaju o trinaestovjekovnoj borbi našeg čovjeka i protiv prirode i protv spoljašnjih neprijatelja”. Takođe, oni su s prezirom gledali na stav da je dužnost etnografije “da se ne ogriješi o čovječanstvo i da uvijek ističe da svi ljudi imaju uspravan hod i sposobnost izražavanja misli govorom”. To su za njih bile masonske koještarije i htjeli su da etnografija ukaže na fizičke i psihičke osobine naroda “nastale iz bioloških i rasnih osobitosti”.

Narodna uprava je prihvatila glavne odlike njemačkog nacizma. Ona je podržavala njemačke ratne ciljeve, korporativnu i autokratsku državu, nacizam, rasizam, antisemitizam, antimasonstvo, antikomunizam i antidemokratiju. Cilj ove pronjemačke vlade je bio da u Crnoj Gori stvori čovjeka sličnog njemačkom nacisti, a od Crne Gore nacističku zemlju. Podržavajući te napore, zamjenik urednika “Crnogorskog vjesnika”, Andrija Bigović je formulisao arhetip crnogorskog naciste. On je govorio da “pravi nacionalisti kroz svoj podvig hoće stvarno, organsko ozdravljenje naroda. Hoće da iz njega bude odstranjeno sve ono što ga truje, sputava, vuče smrti i uništenju. Ponikli iz naroda oni u glasu krvi osjećaju ono što bi i kako bi trebalo da bude”. Iz takve borbe izašla bi Crna Gora, za koju Bigović kaže: “Mi moramo da izgradimo novu zemlju, koja mora da bude složna. Ona mora da bude radna, nacionalna, socijalna”.

To je bio program oko koga su se usaglasile obje političke struje u Narodnoj upravi. Ali, između bjelaša i zelenaša bilo je dosta razlika. Rasprava između njih se vodila oko toga kakva je budućnost nacističke Crne Gore. Da li ona treba da se uklopi u srpsku nacističku državu, da bude član (srpske ili jugoslovenske) federacije, ili da bude nezavisna u okviru nacističkog poretka u Evropi? Ovo glavno pitanje, povlačilo je i niz drugih, koja su bila od značaja za nacističku ideologiju u Crnoj Gori.

Bjelaše podupirali crkva nedićevci i ljotićevci

Trebalo je izgraditi domaći nacionalsocijalistički program, koji je podrazumijevao vođu, pokret, simbole i ideološki matricu, koja se oslanjala na prošlosti i “narodni duh”. U toj diskusiji u okviru u Narodne uprave bjelaška struja je bila dominantna. Od 8 članova ona je imala 5 i mjesto predsjednika, koje je pokrivao Ljubomir Vuksanović. Osim toga, iza nje je stajala crkva i u odnosu na zelenaše imala je znatno veći uticaj u Crnoj Gori. Urednik i zamjenik urednika “Crnogorskog vjesnika” su bili bjelaši, kao i uredništvo Radio Cetinja, dok su im duhovnu, vojničku i materijalnu pomoć pružali vlada Milana Nedića u Srbiji, “Zbor” Dimitrija Ljotića, kao i crnogorski četnici, koji su faktički bili vojska Narodne uprave. Zbog toga je i njemački okupator imao više interesovanja prema bjelašima. Zelenaši su imali veći uticaj samo na području tzv. Stare Crne Gore, manji broj vojnika u okviru zajedničke žandarmerije, dio prostora u “Crnogorskom vjesniku” i radiju, dok logistiku, izuzev okupatora, nijesu imali. Naruku im je išlo to što Hitler nije želio da se na Balkanu stvori unitarna i Velika Srbija, čak i ako bi ona bila nacistička, pa su zelenaši smatrali da će nakon Njemačke pobjede u ratu, Crna Gora imati makar status federalne jedinice u okviru veće države. Koja i kakva bi to država bila, nije bilo jasno u toku rata, jer Njemci nijesu imali takav plan. Zbog toga je dr Kramarc, politički predstavnik Njemačke za Crnu Goru, pred članovima Narodne uprave 4. januara 1944. godine na Cetinju izjavio: “Da li će Crna Gora u budućnosti jednom htjeti da živi kao samostalna državna tvorevina, ili kao federativni dio jedne veće državne zajednice, ili, pak, da li će htjeti u svojoj cjelini se utopiti u jednu drugu državu, to je jedno pitanje koje naše njemačke interese ne tangira, te ćete imati prilike da ovo pitanje prema vašim željama sami riješite. Važno je, pak, sada da Crna Gora u ovom času, kada se Evropa svim sredstvima združuje u borbi protiv jedne sile, koja ugrožava zajednicu evropskih naroda, i sa svoje strane daje svoj prilog, u prvom redu svoj prilog u borbi protiv komunizma i u jednom jasnom i iskrenom stavu prema njemačkoj vojsci, koja se prvenstveno zalaže za Novu Evropu”.
Zbog toga su bjelaški i zelenaški nacisti pokušavali da što bolje pomažu okupatora kako bi Njemačku pridobili za svoje političke programe. Bjelaška struja je insistirala na velikosrpskoj državi. Na njenom čelu bi se nalazio kralj Petar II Karađorđević, koji bi bio nacistički vođa. Bjelaši su smatrali da je kralj u svojevrsnom zarobljeništvu u Londonu. Oni su osuđivali izbjegličku vladu, jer su smatrali da je oruđe u rukama britanske politike, a da je kralj talac takve politike. Miomir S. Dubak je povodom kraljevog rođendana napisao: “Danas na rođendan našeg mladog Kralja, ponavljamo ono što je toliko puta naglašeno u našem listu, da smo u dubokom uvjerenju da On nije obaviješten o našoj narodnoj tragediji… Baš zato što nam je sve to poznato mi ne osuđujemo svoga Kralja. Mi znamo da je on u položaju roba, u rukama bezdušnih trgovaca ljudskom krvlju… Ali na Kraljev rođendan, mi se zavjetujemo da ćemo do posljednjeg čovjeka, do posljednje kapi srpske, rodoljubive i hrišćanske krvi, boriti se za Kralja i Otadžbinu. Da ih nećemo izdati boljševicima. Na to nas ne može prisiliti sva vazdušna flota anglo – amerikanskih gangstera, niti sav bijes boljševičkih hordi”. Glava ideologija takvog nacizma u Crnoj Gori je bila Svetosavlje. Bjelaši su za Svetosavlje istakli: “Svetosavlje je najčvršća falanga u Evropi… Svetosavlje je prostrano i ono će sa svojih grudi pobijediti Tita i Moša i svu Izrailjevu djecu, koja su u poslednje dvije decenije zarazne klice sijala, pogotovo u Crnoj Gori, i naš će narodni organizam ostati čistiji nego je ikada prije bio. Svetosavlje je nepobjedivo! Balkan ne može biti bez Svetosavlja!” U tom pravcu Andrija Bigović je govorio da “nacionalna revolucija ima zadatak da uništi sve parazite, da očisti dušu i tijelo naroda, da nas vrati Svetosavlju”. Pozvajući u borbu protiv komunizma, sveštenstvo nikšićkog, šavničkog i kolašinskog arhijerejskog namjesništva je istaklo da su oni “odani sinovi Svetosavske Srpske crkve”, da se bore za Kralja i Otadžbinu i da zato srpski narod zovu “u svetu borbu za spas svoje vjerske i nacionalne časti”, a da je na čelu te borbe “duh najvećeg nacionalnog vođe, Sv. Save”. Ideal srpskog nacizma u Crnoj Gori je osim Svetosavlja imao i druge vrijednosti. One su u potpunosti preuzete od Ljotićevog učenja u Srbiji. Srpski nacisti u Crnoj Gori su tvrdili da je “srpski narod kroz ovu borbu i pored svih njezinih strahota našao svoj nacionalni, socijalni i moralni put, u čemu leži garancija naše istinske srpske budućnosti obilježene u idealu: Bog, Kralj, domaćin”.

Jugoslavija je odbačena kao neobnovljiva država. Za ovu struju Narodne uprave “Jugoslavija je propala strašno i neslavno. Jugoslovenstvo je poslije svega što se odigralo na njegovom tlu, više nemogućnost i kao ideja i kao stvarnost, pa ma ko pobijedio i htio njegovo obnavljanje… Za nas Srbe danas već ostaje kao jedina ideologija SRPSTVO, vraćanje na predosamnaestu godinu. Razočarano u zajednici, imajući jasne poglede da se izgubljeno ne može vratiti, Srpstvo sada stoji kao jedan čovjek zajedno, ne postavljajući partikularna i federativna pitanja, ma gdje se oni nalazili, tamo kod Sinja, Poreča, Timoka, Skadarskog jezera… Kao državna zajednica Srpstvo bi postalo jedna solidna država u kojoj se ne bi javljala nikakva niti pokrajinska, niti plemenska, niti vjerska pitanja. ” Takvo Srpstvo bi bilo oslonjeno na nacističku Njemačku, jer se Srbima poručuje da misle svojom glavom i da se ne obaziru “na razne glasove podmuklih sirena Moskve i Londona”.

Kakvo je mjesto Crnoj Gori predviđano u takvom srpstvu? O tome je pisao bivši ministar spoljnih poslova Kraljevine Srbije dr M. Spalajković, koji je tokom Drugog svjetskog rata podržavao njemačku okupaciju i nacističku ideologiju, pa je kao takav bio prihvaćen od strane bjelaškog krila Narodne uprave. U autorskom tekstu “Misija Crne Gore”, Spalajković iznosi tvrdnju “Crna Gora je najsvjetliji alem – kamen Srpstva. Taj dragocjeni kamen mora biti spasen i sačuvan srpskom narodu. Srbija će i materijalno i moralno svim sredstvima prići u pomoć svojoj najmilijoj sestri. Kao mati Srbija zna svoje dužnosti, kao sestra ona zna i za zahvalnost. U opštoj povjesnici čovječanstva može se porediti sa legendarnim samopregorom starih špartanaca”.

Rasistička uznošenja i mržnja prema Jevrejima

Pozicionirajuću Crnu Goru kao srpsku Spartu i sveti alem – kamen srpstva, Spalajković navodi da ona ima i izuzetnu nacističku vrijednost za Srpstvo. Po njegovom mišljenju, Crna Gora je “sačuvala moralnu čistinu i rasne osobine srpskog roda, onakve kakve su bile još prije Nemanjića”. Religija te Crne Gore je svetosavsko pravoslavlje, a arhetip takvog Crnogorca je, zaključuje Spalajković, Bajo Stanišić. Spalajković je tvrdio da je u kultu Kosova smisao postojanja Crne Gore, Crnogoraca i njihove vjekovne borbe, pa je u skladu sa tim tvrdio da bi “bez Crne Gore duša Srpstva bila nepotpuna. Samo se iza nacionalnog genija Crne Gore mogao roditi ispolonski rapsod srpski – Njegoš”.

Svoju nacističku tezu Spalajković je završio tvrdnjom da se nacionalni duh Srbije i Crne Gore sjedinio u kralju Aleksandru Karađorđeviću, jer u njemu počivaju “izmiješani prah Karađorđa i Njegoša”.
Ovakve stavove o Crnoj Gori, velikosrpska struja iz Narodne uprave je podupirala Nedićevim i Ljotićevim izjavama, u kojima su veličani Srbija i srpski nacistički duh. Nedićevi govori su nekoliko puta citirani u Crnoj Gori. “Crnogorski vjesnik” je prenio govor Milana Nedića s početka 1944. godine u kome je on rekao da se stvara Nova Srbija “u kojoj neće biti mjesta za svetske skitnice, parazite i strance, koji su plivali u blagostanju, dok su srpska deca trpela oskudicu i čekala na zaposlenje”. Kao otac Nove Srbije, Nedić je poručio da će ona biti razvijana na bazi srpskog nacionalizma i “rasnog srpskog duha”. Identično su odobravani stavovi Dimitrija Ljotića. Urednik “Crnogorskog vjesnika” je davao za pravo dr Dimitriju Ljotiću, koji je u svom govoru u februaru 1944. godine “osudio međunarodno jevrejstvo, masoneriju, kapitalizam i komunizam” i dodao: “Srbima u ovom momentu mogu reći ovo: Sve nam je dozvoljeno, ali nije sve za nas korisno. Možemo da idemo sa Njemcima, a možemo sa saveznicima. Srbi su junački narod i idu samo sa junacima, zato će oni podijeliti sudbinu sa Njemcima i to će za njih biti korisnije”. Zbog toga je uredništvo “Crnogorskog vjesnika” za Dimitrija Ljotića izjavilo da je on “jedan rijedak Srbin, pravoslavac i vizionar među javnim ljudima naše zemlje”. Podržavajući Ljotićeve stavove o nacionalnoj homogenosti i jedinstvu, uredništvo je tvrdilo da “nacionalizam svakog naroda treba da je vazda aktivan, svakad budan i neometen. Zbog toga se nacionalizmu narodi neprekidno uče”. Oni su isticali da je “pravi Srbin biti, teško, ali časno. Držati se onoga što su naši preci stvorili, što je naša istorija isklesala, držati se i ushićivati veličinama srpskog duha, znači biti Srbin”.

Biti Srbin za njih je značilo i to da je nacionalizam bit svega. Govorili su da je kod predaka “nacionalizam spajao njihova osjećanja, misli i djela. Njim pokretani stvorili su nacionalnu epopeju srpstva, ovjekovečili ime Srbina… Svetosavlje i Kosovo – to je Srpstvo… Krajnje je vrijeme da se vratimo Srpstvu, jer onoliko ćemo vrijeđeti koliko budemo složni, jaki i svjesni svog nacionalnog srpskog porijekla”. Smisao njihovih nastojanja bio je da se stvori “jedan nov društveni poredak, ali prije svega nov tip čovjeka stvaraoca”. U tom pravcu je govorio i Andrija Bigović, koji se zalagao za novi duh, odnosno za “očuvanje, očvršćivanje i izgrađivanje Novog Srpstva”. Željeli su da tim genetskim inženjeringom izgrade srpski nacizam i naciste u Crnoj Gori. Glavna smetnja nacističkom programu bio je NOP, odnosno njegov rukovodeći sloj, KPJ, pa je propaganda ovih nacionalsocijalista bila izarazito antikomunistička. Taj antikomunizam je najčešće ispoljavan kroz mržnju prema Josipu Brozu Titu i najpoznatijim crnogorskim komunistima, najčešće prema Peku Dapčeviću, koji su za Narodnu upravu bili “probisvijeti, koji se protiv Srpstva bore”.
Poseban prezir je usmjeravan prema Moši Pijadi, koji je bio simbol antisemitizma crnogorskih nacista. Njemu su kao Jevreju pripisivane najgore moralne osobine, počevši od bigamije, pa do sklonosti ka mučkim zločinima, a pristalice Narodne uprave su se zgrožavale nad činjenicom da je pod komandom “Čivuta” Pijade bilo dosta Crnogoraca. Zbog toga su nerijetko o toj činjenici govorili: “Uh stida, srama, udesa zloga, da se ova žgadija mogla afirmirati u Crnoj Gori. Strašna poniženja za srpsko pleme da se iko mogao naći da bude sljedbenik ovih sinova pakla”.

Miomir Dubak je osuđujući Jevrejstvo izjavio: “Srpski narod ne predstavljaju niti ga vode Jevreji, već njegovi velikani: Nedić, Ljotić, Spalajković, članovi Crnogorske Narodne Uprave… Srbi neće u komunizam. Oni će radije obući uniforme hrabre i viteške njemačke vojske, i boriti se sa njom rame uz rame, nego se pokloniti jevrejsko – komunističkoj aveti i zvijezdi”.

Najviše kontroverzi je izazivalo porijeklo i identitet Josipa Broza. O tome je za “Crnogorski vjesnik” u nastavcima pisao kapetan Milovan Labović, koji je Tita predstavio kao boljševika i Jevreja. Za Broza je tvrdio: “Podacima sa pouzdanih izvora raspolažemo, da je Tito imao svoj najuži savjetodavni forum sastavljen od Židova: Jevreja i Jevrejki. Njegova vojska bila je od vojnika strane narodnosti, po kazivanju očevidaca – jevrejskog porijekla. Iskazima jedne osobe, u čijoj kući je bio smješten Tito sa vrhovnim partizanskim štabom 1942. u Goranskom (Piva), zaključuje se da je Tito imao naročitu pohlepnost za jelima i začinima jevrejskog običaja. Činjenica, da je Moša Pijade njegov najvjerniji saradnik i najuticajnija ličnost u Titovom štabu, potkrepljuje naše mišljenje da je Tito židovskog porijekla”.
O Titu se pisalo i kao o čovjeku čije je porijeklo rusko ili hrvatsko, što je za cilj imalo da ukaže na njegovo navodno antisrpstvo. U tome se samo ogledala nacistička ideologija Narodne uprave, jer su pokazivali otvorenu mržnju prema komunistima, Jevrejima, i ostalim nesrbima.
Ova propaganda je imala malobrojne pristalice među muslimanima u Crnoj Gori. Tako je u “Crnogorskom vjesniku” autor, čiji je pseudonim bio Crnogorski Musliman, u novembru 1943. godine objavio nekrolog povodom smrti pljevaljskog muftije Derviša Šećerkadića, bivšeg člana Đukanovićevog Nacionalnog odbora. U tom nekrologu se kaže da je Šećerkadić bio veliki Sloven, Srbin, Sandžaklija i Musliman i da je pripadao našim muslimanima, koji su “rasni dio srpskog naroda”.

Joanikije duhovni mentor nacista u Narodnoj upravi

Poruka nekrologa je bila da “svi muslimani povezani otadžbinskim zagrljajem sa svojom jednokrvnom braćom Srbima pravoslavnim i katolicima, svrstaju u jedan narodni front, jer služeći svome narodu i dragoj nam Otadžbini, služimo samo sebi i svojoj porodici”. Međutim, ova ponuda za savezništvo nije naišla na odziv, jer je Svetosavlje bilo glavna ideologija srpskih nacista, i tu nije bilo prostora za multikonfesionalizam. Osim toga, kult srpskog nacizma u Crnoj Gori je izgrađivan i na mitu o istrazi poturica, koja je bila simbol nacističke borbe za “čišćenje” Crne Gora od svih nenacionalnih, komunističkih, jevrejskih i kapitalističkih sljedbenika. Zbog toga je i ovaj poziv Crnogorskog Muslimana, ukoliko se iza toga pseudonima zbilja nalazio neko ko je muslimanske vjere, odbijen. Najbolji pokazatelj da nije bilo spremnosti za jedinstvo sa muslimanima raspoloženim prema nacizmu, je taj što se u Narodnoj upravi nije nalazilo nijedno nepravoslavno lice. Tek će njemačka reorganizacija Narodne uprave u junu 1944. godine, dovesti muslimana u Narodnu upravu, ali je to više bio čin okupljanja svih antipartizanskih snaga, nego čin iskrene saradnje se crnogorskim muslimanima.

I žene su imale posebno mjesto u nacističkom učenju. O tome je pisao Ljubomir Srbljanović, koji je pozivom “Srpkinje, nacija vas zove da joj vraćate djecu njenim ciljevima, da ih zapajate duhom Kosova i Miloša, da ih naučite da se rađaju kao Srbi, kao Srbi žive i umiru”, ukazao na to kakvu ženu želi nacističko društvo. Njima su trebale “kitne Crnogorke, da sokom svoje svježe materinske ljubavi, dahom narodne duše osvježe i podmlade klonulu i malaksalu naciju”. Odnosno, žena u Crnoj Gori je po nacističkom programu prvenstveno bila rodilja. Ona je podređena muškarcu, vezana za domaćinske poslove, a najteži grijeh je bio da se ona veže za stranca, jer se na taj način kvarila nacionalna krv. Osim toga, nacisti su najoštrije osuđivali odlike modernog života. Za njih je to bilo opasno pomodarstvo, koje je kod žena izazivalo želju za “jevtinim uživanjem i raskoši, po ma koju cijenu”. Oštro su osuđivani “žurevi, pijane i razbludne zabave”, kao i “karmini, manikir i pedikir”. Takođe, sklonost žena ka slobodnoj ljubavi, odnosno vanbračnim vezama, smatrana je kao velika opasnost po nacističke ideale. Okretanje žena od domaćinstva ka drugim poslovima, njen izlazak iz kuće, mijenjanje modnog stila, odnosno kako su to nacisti zvali “razgolićivanje i izlaganje svijetu”, takođe su bili neprihvatljivi za nacistički program. Žena je, po njihovom mišljenju trebalo da se ugleda na Jugovića Majku, knjeginju Milicu i despoticu Jefimiju, odnosno na ličnosti iz epskih pjesama. Na taj način se izražavao narodni duh, koji je kod nacista imao izuzetnu vrijednost. Obrazac takve žene je bila književica iz Berana, Divna Veković, koja je tokom rata kao izbjeglica živjela na Cetinju, a svojim tekstovima u “Crnogorskom vjesniku” ona je pozivala na jačanje nacionalnog duha i suprotstavljanje komunizmu, demokratiji, jevrejstvu i masoneriji. Ona je bila diva srpskog nacionalizma u Crnoj Gori.

Narodna uprava je kritikovala Dražu Mihajlovića, kao eksponenta izbjegličke vlade, odnosno, kao britanskog čovjeka na tlu Srbije. Oštrina napada je bila neuporedivo blaža u odnosu na komuniste, ali je u više navrata stavljano do znanja da je Mihajlović britanski i zapadnjački orijentisan, i da se prema njemu gaji nepovjerenje. To je bilo u skladu sa ideološkom matricom, jer su jednako osuđivani pripadnici komunističke Moskve i plutokratskih Vašingtona i Londona. Međutim, “Crnogorski vjesnik” nikada nije pozivao u rat protiv četnika Draže Mihajlovića, niti ih je smatrao nenacionalnim i demokratskim pokretom. Četnici su za Narodnu upravu bili dio nacionalnog korpusa, koji je imao ispravnu naci-ideologiju, ali pogrešnu spoljnu politiku. Ta kritika se odnosila samo na rukovodstvo četničkog pokreta, jer su četnici Draže Mihajlovića u Crnoj Gori tokom italijanske i njemačke okupacije bili u savezu sa silama Osovine, pa je Narodna uprava smatrala da su crnogorski četnici njeni saveznici i da vode jedinstvenu politiku. Zbog toga je “Crnogorski vjesnik” objavio nekoliko nekrologa, tužbalica, podsjećanja i nacionalnih tekstova o četničkom vođstvu koje je 1943. godine likvidirano u Ostrogu. General Blažo Đukanović i pukovnik Bajo Stanišić su bili idoli velikosrpskog dijela Narodne uprave, dok su Đorđe Lašić i Pavle Đurišić smatrani ispravnim borcima za srpsku nacističku stvar. O Lašiću je “Crnogorski vjesnik” pisao afirmativno prilikom jedne dobrotvorne priredbe u Podgorici, a o Pavlu Đurišiću, prilikom razmjene čestitki između Nedićevog ministra Olćana i predsjednika Narodne uprave, Ljubomira Vuksanovića. Olćan, koji se početkom 1944. godine nalazio u Sandžaku, posredstvom njemačkog puka, poslao je depešu Ljubomiru Vuksanoviću u kojoj je naveo: “Na putu za Crnu Goru, u bratskoj povezanosti sa majorom Đurišićem, braća su iz Crne Gore i dobrovoljci (jedinice Milana Nedića – D.P.) započeli oštru borbu protiv partizana”. Vuksanović je u odgovoru pozdravio napore nedićevaca i četnika Pavla Đurišića, što ukazuje na jedinstvo i podudarnost ciljeva Narodne uprave i četnika u Crnoj Gori. Tokom 1944. godine negativni stavovi o Draži Mihajloviću bili su rijetki, da bi nakon poziva kralja Petra II iz avgusta 1944. godine da četnici pređu u redove NOP, Draža Mihajlović bio prikazivan kao tragična ličnost koju su izigrali kralj, vlada i britanska vlada, i to im je davalo za pravo da su Njemci jedini saveznici Srpstva. Od tada “Crnogorski vjesnik” ima afirmativan stav i prema četnicima u Srbiji, pa je objavljivao vijesti, tipa: “2. i 4. puk Srpskog dobrovoljačkog korpusa kao i odredi rasinskih četnika u borbama sa komunističkim banditima uništili su veliki broj ljudi i zadobijen je plijen koji je mjesecima slan vazdušnim putem od strane najrevnosnijih komunističkih snadbevača Anglo – amerikanaca”.
Duhovni pokrovitelj ove nacističke opcije u Narodnoj upravi, bio je mitropolit crnogorsko – primorski Joanikije Lipovac. On se pojavljivao na svečanostima koje su organizovali okupator i kolaboranti, i u tim prilikama je osuđivao komunizam i zločine koje su počinili partizani, ali nikada nije osudio zločine koje su počinili okupatori i nacionalističke snage u Crnoj Gori.

Mitropolit na prijemu kod njemačkih oficira

Na taj način se mitropolit Joanikije eksponirao kao pristalica režima Narodne uprave. On je u okviru radio emisije “Nacionalni čas”, održao govor protiv komunizma, u kome je podržao ideale nacista iz Narodne uprave. Preko Radio Cetinja poručio je “Narode srpski, narode pravoslavni, ti si potomak heroja. Uloži svu svoju duhovnu snagu da u duhu religiozno – moralnom i nacionalnom, u duhu svetosavskom vaspitaš svoju omladinu”. Joanikije se nalazio među zvanicama, koje su 4. januara 1944. godine prisustvovale na prijemu kod dr Kramarca, dok je mitropolit imao prijem i kod general – majora Kajpera prilikom obilježavanja Nove godine. Njegovo sveštenstvo je bilo nacionalistički, antisemitski, antikomunistički i antidemokratski nastrojeno. U pominjanoj Rezoluciji sveštenstva nikšićkog, kolašinskog i šavničkog arhijerejskog namjesništva, istaknuto je da je protivnik srpskog naroda “rušilački, bezbožnički i krvoločni Komunizam, propagiran od bjelosvjetske, skitačke, jevrejske rase”. Takođe, oni su osudili sve sveštenike i intelektualce koji su se pridružili NOP-u, ili su ostali neutralni u ratnom sukobu, nazivajući ih “bezbožnicima i krvoločnicima”. Osuđeni su oni koji su se svrstali pod komandu Josipa Broza, zato što je komunista i katolik, a potom poručili: “Organizujmo se u čvrstu nacionalnu zajednicu i otvoreno, s krstom, perom i mačem, ustajmo u beskompromisnu borbu protiv komunista, za odbranu i spas hrišćanskih i srpskih ideala… Pozivamo sve vjerne sinove i kćeri Svetosavske Crkve, kako one organizovane u nacionalnim redovima, tako i one koje se nalaze pod komunističkom vlašću, na zajedničku borbu protiv Komunizma… Tražimo čišćenje u svim društvenim redovima… Pozivamo narod da ne podliježe uticaju strane propagande… Zato naprijed u svetu borbu za spas svoje vjerske i nacionalne časti, za spas časti svoje Otadžbine, svoje porodice, svojih milih i dragih. Sa tobom je tvoje sveštenstvo. S tobom je Bog i Pravda. S tobom su svi svetitelji mučenici srpski, od prvih župana pa do danas”.

Jovan G. Todorović, sveštenik iz Pive, je osudio Jova Radovića, referenta za vjerska pitanja u ZAVNO Crne Gore i Boke. Nazivajući ga raspopom, jer ga je mitropolit Joanikije raspopio zbog toga što je pristupio partizanima, Todorović je ispoljio moralne vrijednosti Mitropolije crnogorsko – primorske i njenog sveštenstva. On je Radoviću, kao i ostalim sveštenicima koji su se borili na strani NOP – a poručio: “Vama koji držite molestvija u Nemanjinim zadužbinama za čifuta Moša i Tita, za pobjedu oružja krvoloka i izroda srpskoga naroda nema mjesta u srpskom narodu i njegovoj Crkvi. Ne skrnavite srpske svetinje i bogomolje! Idite u sinagoge! U čifute!”

Na ovaj način je Mitropolija crnogorsko – primorska otvoreno stala na stranu velikosrpske struje u Narodnoj upravi, podržavajući njen nacistički program zasnovan na germanofilstvu, srpstvu, svetosavlju i monarhiji, a sa otvorenim neprijateljstvom prema partizanima, komunistima, neutralcima, političkom pluralizmu, i uz primjetan antisemitizam. Takve odlike prvoslavlja u Crnoj Gori tokom Drugog svjetskog rata govorile su da je crkva bila više ideološka i politička nego religijska organizacija, i da se ona kao takva, otvoreno umiješala u ratni sukob oglašavajući naciste patriotama, a komuniste, neutralce i političke pluraliste izdajnicima. Za crkvu je, kao i za velikosrpsku struju Narodne uprave, svaka politika van svetosavlja i srpskog nacionalizma bila izdajnička.

Različit stav je imao drugi član koalicione vlade, Crnogorska stranka. Ova koalicija je od formiranja imala slogan da se zaborave sve političke razlike, kako bi se sve nacionalne snage u Crnoj Gori ujedinile pod okriljem okupatora i nastavile borbu protiv komunizma. I Crnogorska stranka je bila dosljedna ovim načelima. Njeno privremeno političko vođstvo: Mihailo Ivanović, Pero Vučković i dr Božo Krivokapić je 25. decemra 1943. godine izdalo proglas upućen “Crnogorskom narodu, članovima i prijateljima Stranke” u kome je saopšteno da je “uspostava reda i mira, odstranjivanje svakog stranog uticaja iz Crne Gore i bratska nacionalna politika, uz potporu Oružanih Snaga Velikog Njemačkog Rajha postavljeni cilj Crnogorske Narodne Uprave. Za ostvarenje toga cilja, Crnogorska Federalistička Stranka poziva sve svoje pristaše i prijatelje, da stupe u nacionalne crnogorske jedinice milicije i žandarmerije, da se s mjesta jave pod komandu našeg proslavljenog đenerala Krsta Popovića. Svi pak oni članovi Stranke i prijatelji, koji se ne odazovu ovom pozivu, ne mogu u buduće računati na svoju pripadnost Stranci, niti pak, kao takvi, imati ma kakve zaštite od iste”.

Kao i njihovi koalicioni partneri Crnogorska stranka je bila antikomunistički i antidemokratski nastrojena, jer je osuđivala i boljševičku i zapadno-liberalnu ideologiju, a pristalice tih ideologija je nazivala agentima Moskve i Londona. Smatrala je da su komunisti ne “samo izdajnici, već i najveći zločinci prema Crnogorskom narodu”. Slova nadimka Josipa Broza – Tito, stranka je tumačila kao “Tajnu internacionalnu terorističku organizaciju” i bila je antisemitski orijentisana, jer je tvrdila da je imperativ za svakog “Crnogorca da se bori do uništenja i potonjeg pripadnika jevrejsko – komunističke organizacije”. Oko ovih načela su bila usaglašena mišljenja oba člana koalicione Narodne uprave. Nacizam je bio, takođe, zajedničko opredjeljenje, ali su nesporazumi izbili oko identitetskih razlika i državnog statusa Crne Gore u budućoj zajednici. Crnogorska stranka je bila protiv toga da Crna Gora bude dio unitarne Velike Srbije. Njeno privremeno rukovodstvo je bilo za to da Crna Gora bude federalna jedinica. Oni su isticali: “Mi smo i ostajemo protivnici velikosrpskog carstva i velikohrvatskog kraljevstva, jer nas trinaestovjekovna istorija uči, da su sva carstva od našeg dolaska na Balkan trajala po dvadeset godina. I Tomislavovo i Krešimirovo, i Simeunovo i Samuilovo, i Bodinovo i Dušanovo. Nema među nama mjesta ničijem imperijalizmu. Što nam treba, to su jedinstvo i sloga, grupacija naših zemalja u jednu državnu zajednicu, koja može biti samo zajednica istorijskih zemalja, ujedinjenih na bazi ravnopravnosti. U tom cilju mi branimo posebnost Crne Gore, a ne nikako u cilju njene separacije od ostalih bratskih zemalja. Separatizam je vješto podmetnuta agitaciona parola onih, koji hoće da nam nature svoju posebnost, svoju hegemoniju…”

Čak su i kralja Nikolu nazvali pretečom nacizma

Sva je naša borba bila – borba za ujedinjenje sa ostalim bratskim zemljama, ali ne nikada i borba za prisajedinjenje Crne Gore nekoj drugoj jugoslovenskoj zemlji. Vrijeme i iskustvo od dvadeset godina nam je dalo za pravo da bez Crne Gore i protivu Crne Gore ne može biti Jugoslavije. Ravnopravnost Crne Gore u nacionalnoj Zajednici, to je naš zahtjev, to je naša težnja”.
Dok su pripadnici velikosrpske ideje odbacivali Jugoslaviju i borili se za nacističku Srbiju, Crnogorska stranka je željela federativnu i nacionalnu Jugoslaviju. Crnogorska stranka nije bila protiv srpstva, ali je bila protiv toga da se to srpstvo razvija na štetu crnogorstva. Ona u svom proglasu ni jednom nije spomenula srpsku naciju, već je izričito govorila o borbi “za pravo Crne Gore i Crnogorskog naroda”. O tome su u “Crnogorskom vjesniku” najčešće pisali publicista Milivoje Matović i potpredsjednik Narodne uprave, Živko Anđelić. Oni su se suprotstavili znatno brojnijim i uticajnijim kolumnistima velikosrpske ideje, jer su smatrali da je teza o isključivo srpskom identitetu Crnogoraca, pogrešna. U tom dokazivanju oni su ispoljili odlike crnogorskog nacizma. Autor feljtona “Fašizam i Nacinalsocijalizam”, čiji je pseudonim Vojvoda Draško, tvrdio je da su fašizam i nacionalsocijalizam prihvatljivi za Crnu Goru, i osudio je anglofilsku i komunističku propagandu koje su govorile suprotno. Zbog toga je on istakao: “Mi smo Crnogorci, još prije prošlog svjetskog rata imali jedan nacionalno-politički sistem i ekonomsko-socijalni poredak, koji su se u svojim načelima i doktrinama, iako nepisanim, uveliko podudarali sa fašističkim i nacionalsocijalističkim sistemom i poretkom, da smo takoreći bili preteče ovih. Mi smo imali jedno autoritativno uređenje, u kome je šef države, kao Vođa Naroda i Države isto kao u fašizmu i nacionalsocijalizmu, bio istinski Vođa nacionalne zajednice, kao nosioc autoriteta Države i državne vlasti. To nije bio despot, već izabranik i budni stražar nad interesima nacionalne zajednice”.

Očigledno je da je Vojvoda Draško bio pristalica Crnogorske stranke, jer vođu prije Prvog svjetskog rata, kralja Nikolu, ne smatra despotom, već narodnim izabranikom, prema kome se odnosi sa pijetetom. To govori da je Vojvoda Draško bio pristalica crnogorskog nacizma, jer je istoriju Crne Gore i ličnosti iz nje tumačio u skladu sa nacionalsocijalističkom ideologijom, što je bila odlika njemačkih i ostalih evropskih nacista. U tom smislu, sa stanovištva nauke, zaključci Vojvode Draška o istoriji Crne Gore su pogrešni i nebitni, ali ukazuju na nacističku svijest, koju je podržavala Crnogorska stranka.
Dok su pripadnici velikosrpske ideje svoj nacizam gradili na bazi srpskog carstva i Svetosavlja, Crnogorska stranka je govorila o “vjekovnoj i hiljadugodišnjoj borbi za slobodu i nezavisnost naroda i države kao nacionalne zajednice”, socijalnoj ravnopravnosti u plemensko-bratstveničkom društvu i nezavisnoj Crnoj Gori, dok su čojstvo i junaštvo bili religija tog društva. Mit o religijskom čojstvu i junaštvu su bili pandan velikosrpskom svetosavlju. Crnogorska stranka je osuđivala “zapadnu pluto-demokratiju”, jer je uništila taj pranacistički poredak u Crnoj Gori, što je dovelo do “nacionalnog odnarođivanja” i prihvatanja komunizma. Zato je Crnogocima poručila: “Bez strahovanja od fašiziranja i nacionalsocijaliziranja, jer su ta strahovanja neosnovana, i bez ustručavanja da se iz ovih sistema i poredaka crpu iskustva i njihova načela i doktrine koje su kod nas prijemljive i primjenjive; vratimo se našem starom političko – nacionalnom sistemu i osnovama naših socijalnih i moralnih načela, jer je to jedini put za naše narodno ozdravljanje i uzdizanje”.
Za crnogorski nacizam bila je neophodna i crnogorska nacija, o kojoj je govorio Milivoje Matović. On je isticao da iz jednog naroda pod različitim istorijskim, geografskim i ekonomskim specifičnostima života može doći do izdvajanja grupa, koje se vremenom pretvore u drugi narod, a potom u naciju. Kao primjer za takvo izdvajanje on je naveo “izdvajanje crnogorskog naroda od Srba” i zaključio: “Prema tome, ako jedan narod, bez obzira kako je došlo do formiranja njegove cjeline, stvori zajedničku tradiciju, zajednički političko – ekonomski interes prema drugima, zajedničku i osobenu svoju istoriju i svoj mentalitet i kulturu: osobeni svoj pogled na život i svijet, moralna i pravna društvena načela i umne djelatnosti kao narodnu književnost i narodnu filozofiju i druge umjetnine; te kada stekne i svoje narodno ime i za te tekovine veže neprekidno svoje osjećanje pripadnosti i pokaže svoju volju i odlučnost da te tekovine održi i odbrani i u budućnosti; takva narodna skupina izražava puni narodni individualitet – osobeni narod. Ako pak jedan takav narod stekne i svoju narodnu teritoriju i na njoj izvojuje svoju slobodu i ostvari svoje državno pravo i vlast, te stekne i svoje nacionalne simbole: Krunu i Zastavu; a ako je državni oblik monarhija, i svoju narodnu Dinastiju; taj narod u isto vrijeme čini i svoju osobenu naciju”.

Matović je isticao i to da je težnja crnogorskog naroda i drugih srodnih naroda da se stvori državna zajednica – Jugoslavija, “radi zajedničkog interesa i bolje sigurnosti čitave nacije”, ali je upozorio da ukoliko u toj zajednici postoji “izraz težnje jednog naroda da ekspanzivno asimilira u sebe i u svoju državu sve srodne pripadnike, ne samo svoga naroda, nego i srodnih i jednokrvnih naroda koji se sa njim graniče, to rađa odbojnost i otpor ovih drugih, koji se ne daju asimilirati u drugi narod, to i ovi narodi u otporu i borbi po sili okolnosti teže separatizmu i formiranju svoje države i nacije”.
Na ovaj način je Matović stavio do znanja pristalicama velikosrpske ideje da ukoliko ne žele da poštuju Crnu Goru i crnogorski narod u ravnopravnoj i federalnoj zajednici, Crnogorska stranka ima drugi plan, koji podrazumijeva samostalnu državu i posebnu naciju.

Neslaganje sa koalicionim partnerom i sve ozbiljnije opomene srpstvu u Crnoj Gori od zelenaša, dobili su zamah tokom prve polovine 1944. godine, jer su tada napisi, tvrdnje i teze o Crnoj Gori kao alem – kamenu srpstva bile učestale.

Razmimoilaženje među koalicionim partnerima

Crnogorskoj stranci je naročito smetalo to što se Njegoš u velikosrpskoj ideologiji predstavljao isključivo kao Srbin, bez navođenja njegovog crnogorstva. Zbog toga je Milivoje Matović u tri nastavka objavio feljton “Njegošev nacionalizam – Crnogorstvo i Srpstvo”, u kome je naveo da je malo onih “koji su iskreno i bez tendencija prikazali Njegoša u njegovim idejnim stremljenjima” i da oni “prikazuju Njegoša samo kao velikog Srbina, dok njegovo crnogorstvo prešućuju i time ovog velikog sina Crne Gore, neopravdano odlučuju od svog naroda i svoje uže Otadžbine”.

Pozivajuće se na brojne stihove iz “Gorskog vijenca” u kome Njegoš ispoljava crnogorski identitet, Matović je ustvrdio: “Njegoš je u Gorskom vijencu Crnoj Gori i Crnogorstvu opleo najljepši nacionalni vijenac, a posvetio ga je Prahu Oca Srbije i Srpstvu, čime je ne samo izmirio Crnogorstvo i Srpstvo, nego ih je time kao nerazdvojne preporučio svojim budućim pokoljenjima”.

Međutim, apeli koje su upućivali iz Crnogorske stranke svojim koalicionim partnerima, nijesu dali razultate. Intenzitet velikosprske propagande je i dalje bio veoma jak i nije uvažavao crnogorske specifičnosti, što je Crnogorsku stranku približavalo ideji o posebnoj državi i naciji i udaljavalo je od osjećaja pripadnosti srpstvu, tako da se u kasnijim javnim nastupima članova i pripadnika Crnogorske stranke srpstvo nije ni pominjalo.

Potpredsjednik Narodne uprave, Živko Anđelić je 12. marta 1944. godine u Starom Baru održao govor u kojem je pozdravio nacizam i crnogorske posebnosti. On je istakao: “Mi Crnogorci imamo svoju slavnu istorijsku prošlost, svoju tradiciju, vjeru i običaje, svoje etiku”, ali je okupljenima poručio: “Braćo, nemojte da slušate strane agente, budite svjesni činjenice da se danas za Evropu bori Njemačka, koja dozvoljava svim narodima da žive u svojim nacionalnim zajednicima mirno i slobodno. Mi smo na putu da u skoroj budućnosti stupimo na vrata te nove Evrope, pa zato zajedno sa Njemačkom treba da se za nju borimo i da damo svoj doprinos njenom ostvarenju. Evropski narodi u društvu sa Njemačkom, neće da budu žrtva bezumnog boljševizma i engleskog kapitalizma, nego da stvaraju novi poredak u Evropi sa jednom novom etikom i hrišćanskim moralom”.

Kombinujući u svom govoru odanost nacizmu i privrženost crnogorskim posebnostima, što je proizvelo crnogorski nacizam, Anđelić je pozvao pravoslavne, muslimane i katolike da, “kao dobri rodoljubi i pravi Crnogorci” stupe u “crnogorski nacionalni front”, a to je značilo stvaranje crnogorske nacističke falange.
Suprotni stavovi između koalicionih partnera iz Narodne uprave nijesu se smanjili, naprotiv. Oni su izazvali veće nesuglasice. Živko Anđelić je sredinom aprila 1944. godine u okviru emisije “Nacionalni čas”, na Radio Cetinju održao predavanje pod nazivom: “Kojim putem Crnogorci?” Istakao je da Crnogorci ne treba da podržavaju Moskvu i London, odnosno njihove predstavnike u Crnoj Gori, već da podrže njemački Rajh i da krenu “crnogorskim putem”. Pod tim je podrazumijevao povratak Crnogoraca patrijahalnim vrijednostima, pa im je savjetovao: “Povratite se pepelu svojih ognjišta, pa ćete pod tim pepelom naći još crnogorskog žara, koji će vam ogrijati vaše srce, jer je to žar ljubavi majke Otadžbine; poljubite vaš okrvavljeni, siromašni, sveti krš”. Tom crnogorskom patriotizmu Anđelić je dao smisao nacionalsocijalizma, jer je istakao potrebu da se ideji internacionalizma suprotstavi “jedinstvena domovinska, patriotska ideja crnogorskog nacionalizma” i da se toj ideji doda “nacionalni duh i socijalni sadržaj”. U svom govoru, Anđelić je prvi put od formiranja Narodne uprave, javno, kritiku usmjerio na koalicione partnere. Oštro je osudio njihove teze koje su ukazivale na to da Crnogorci nijesu narod. On je naveo da je crnogorski narod istorijska tvorevina “formiran istorijom” i da to ne negira pripadnost Crnogoraca širem nacionalnom identitetu, kao ni stvaranje šire nacionalne zajednice, ali da na osnovu težnji “Crnogoraca za stvaranjem šire nacionalne zajednice, kao što bi bila srpska nacionalan zajednica, ili još šira zajednica ideoloških i rasno srodnih naroda na jugu Evrope” niko ne može izvoditi zaključak o nepostojanju crnogorskog naroda. Anđelić je dodao i to da “iz gotovosti crnogorskog naroda na širu zajednicu, nema pravo niko da izvodi zaključak o njegovoj gotovosti za potčinjenost ma kome”. Zbg toga je njegova poruka pristalicama veliksorpska unitarne ideje bila: “Ako, pak, nova naša zajednica treba da donese nestanak crnogorskog naroda za sva vremena, a umjesto da Crnoj Gori da mogućnost svoga razvijanja i prosperiteta, zamijeni sa prosjačkim štapom i najamničkom Crnom Gorom, tada Crnogorci neće nikakvu zajednicu, već će “oplesti kotac đe im ga je pleo otac” – pa – o svom hljebu. Zaista, Crnogorcima taj hljeb nije smetao da svoju nacionalnu istoriju okite i svečevima, i vladarima, i vladikama, i serdarima i junacima”.
Anđelić je smatrao da Crnogorci svoju slobodu i interese ne treba da pretpostavljaju drugim interesima, ali je naveo da borba Crnogoraca protiv internacionalizma zahtijeva saradnju sa svim nacionalnim snagama, ne samo u Crnoj Gori, već i na Balkanu, čime je podržao politiku Narodne uprave u naporima za ostvarenje novog poretka u Evropi koga je zagovarala nacionalsocijalistička Njemačka. Razlog više da se Crnogorci pridruže Njemačkoj u toj namjeri, Anđelić je pronašao u svojoj anglofobiji. Zato je istakao da “nas Crnogorce i drugi razlozi sile na saradnju sa Njemačkom. U prošlom ratu Crna Gora je bila saveznik sa Engleskom, i iz toga rata izašla sa ostalim saveznicima kao, bajagi, neki pobjednik! Međutim, ti njeni saveznici, Crnu Goru kao svog saveznika brisali su kao da je nije nikada ni postojalo. Za ovakvo brisanje Crne Gore ni Engleska ni drugi saveznici nijesu mogli, niti mogu naći u svijesti crnogorskog naroda, a i drugih naroda, nikakvoga moralnoga opravdanja”.

Jednogodišnja epizoda sa dalekosežnim uticajem

Anđelić je bio germanofil, koji se zalagao za trijumf nacionalsocijalizma, što je bila i strategija Crnogorske stranke, pa je naveo da “mi Crnogorci ne mislimo da ćemo izgubiti ovaj rat, jer njega će dobiti Njemačka. Ona ga mora dobit, a kada ga dobije onda ga i mi dobijamo, i onda će naša nesrećna otadžbina Crna Gora i u miru naći uz Njemačku svoj pravi nacionalni crnogorski put, koji će Crnu Goru voditi ka boljoj budućnosti, a koja će sa prezrenjem gledati na sadašnju moralnu i duhovnu učmalost. Tada će vaskrsnuti stari crnogorski duh i moral na koji će se izgraditi nova Crna Gora, sposobna za život”.

Religija takve nacionalsocijalističke Crne Gore bila bi crnogorsko čojstvo za koga je Milivoje Matović rekao da je postalo “osnovni, duhovni i moralni ustav” Crnogoraca, a da je njihov osobeni pogled na svijet i život, u stvari izraz posebnog “duha crnogorstva”. Zato, poručuje Matović, “oni koji taj duh ne znaju ili neće da shvate i razumiju, još manje će htjeti da shvate i uvaže naše težnje za očuvanje toga duha i zato nije nikakvo čudo što se između crnogorstva i anticrnogorstva ne može naći kompromisa”. Matović je svoju tezu o crnogorstvu potkrijepio kontinuitetom trinaestovjekovne istorije, a u tekstu o sv. Jovanu Vladimiru, pozivajući se na Ljetopis popa Dukljanina, navodi da su tijelo kneza Vladimira iz Prespe u Duklju prenijeli Dukljani.

Isprovocirani stavovima koje su iznijeli Matović i Anđelić, njihovi nacionalsocijalistčki koalicioni partneri su odgovorili jačom medijskom kampanjom, poručujući: “Spasonosni je put Srpski Svetosavski”, ili “Srpski narodni duh – kao imperativ današnjice”. Taj medijski i verbalni sukob, koji nije prerastao u oružani sukob, niti u trajni raskid koalicije, vrhunac je dobio u jednom novinskom tekstu, koji je bio napisan u obliku parodije na tekst Živka Anđelića, “Kojim putem Crnogorci?”. U tekstu su ismijani napori Crnogorske stranke. U njemu pseudonimni autor Vojvoda A. – glavar iskraj Zlojutrove rupe, govori: “Pokvario se narod dibidus, pa neće da sluša nikoga! Neće da se prekrsti časnijem krstom svojih slavnijeh predaka i da natakne crnogorsku kapicu – kojoj nema ravne u pet časti svijeta, – iako je zapravo i ja ne nosim! Što je ovo braćo Crnogorci! Sve se ovo pogejačilo, pa idu gologlavi kao pokojni Njunja ili stavljaju na glavu nekakve čarape sa kićankama ili kačkete bjelosvjetskih apaša! Istina, ove čarape sa kićankama imaju malo sličnosti sa Dušanovim kalpacima. Ali što se nas tiče Dušan i kakvu mi vezu imamo sa Dušanom?! On je rođen u Porodimlju, docnijem Nerodimlju na Kosovu, a odrastao u Bušati sa one strane Skadra. On vam je neki Serb, Sebar, ili Srbalj, a mi smo prastari Dukljanci ili Crnogorci, pa kvit!!… Ja sam braćo moja pravi pravcati Crnogorac, iz zemlje dukljanske!”

U nastavku teksta ismijava se crnogorska hrana, vaspitavanje djece, sklonosti ka neradu, a na kraju se kaže: “Kapicu crnogorsku na glavu, jer bez nje izgubismo ime i svoj obraz! U njoj se nalazi sva naša pamet i mudrost! Je li tako, braćo Crnogorci!?”

Ideološke i političke razlike članova Narodne uprave, koje su epilog imale u ovakvim tekstovima, dovele su do rasula u koalicionom kabinetu. Njemački okupator je morao da reaguje, kako bi očuvao jedinstvo nacionalista u Crnoj Gori. Zbog toga je 22. juna 1944. godine general – major Kajper imenovao novu Narodnu upravu, za čijeg je predsjednika opet imenovan Ljubomir Vuksanović. Narodna uprava je imala šest članova, dva manje u odnosu na prethodnu. Njeni članovi su bili dr Ilija Vujović, dr Đuro Martinović, Arso Martinović, Bogdan Popović i Derviš Omerbašić. Bogdan Ivanović, Arso i Đuro Martinović su bili predstavnici Crnogorske stranke, dok je Ilija Vujović pripadao bjelaškoj ideji. Omerbašić je bio predstavnik muslimana. Politički predstavnik Njemačke na Cetinju, dr Kramarc je podsjetio članove Narodne uprave da njen cilj nije odlučivanje o državnopravnom statusu Crne Gore, već beskompromisna “borba protiv komunizma u svakoj formi i odstranjenje žalosne nesloge u vašem nacionalnom logoru, za dobro jednog jedinstvenog fronta”. Vuksanović se zahvalio Kramarcu na povjerenoj dužnosti, a posebno na tome što su Njemci, obrazujući novu Narodnu upravu, okončali spor između bjelaša i zelenaša. Njemci su odigrali odlučujuću ulogu u mirenju i postizanju sporazuma između dvije strane, ali ih je na sporazum uputila i činjenica da je NOP u Crnoj Gori postao dominantan, i da je pod njegovom kontrolom bio veći dio teritorije Crne Gore. Ipak, to nije premostilo razlike između bjelaša i zelenaša, a “Crnogorski vjesnik” od formiranja nove Narodne uprave postaje isključivo glasilo bjelaša, pa se u njemu pisalo u skladu sa parolama: “Mi služimo samo srpskom narodu”, “Srpski narode, tvoja omladina je s tobom”, “Živio kralj Petar II”. Međutim, ta propaganda je brzo prestala, jer je posljednji broj “Crnogorskog vjesnika” objavljen 17. septembra 1944. godine, čime su oba pravca nacionalsocijalizma u Crnoj Gori utihnula. To se ubrzo desilo i na frontu, jer je Crna Gora do početka januara 1945. godine oslobođena od okupatora i nacionaloscijalističke ideologije, koja je imala pristalice i pokretače među kolaboratima svih boja.

Nacionalsocijalizam u Crnoj Gori je izrastao iz nacionalne ideologije koja je formirana tokom XIX i početkom XX vijeka. Tokom Njemačke okupacije nacionalna ideologija je dobila novi, radikalniji oblik, kojem su pridodati učenje o rasno superiornim i podređenim narodima, o odbacivanju komunizma, masonstva, i liberalne demokratije, i svestranom zalaganju za trijumf nacističke Njemačke i novog poretka u Evropi. Tako je stvoren nacizam u Crnoj Gori. Nacisti u Crnoj Gori su istoriju Crne Gore koristili kao sadržaj takvog nacizma. Naravno, nema ničeg nacističkog u toj istoriji, jer ni srpstvo ni crnogorstvo, u svom izvornom značenju nijesu nacionalsocijalističke ideologije, ali su im obje političke struje iz Narodne uprave dale nacionalsocijalistički smisao, tako da je tumačenje istorije u režiji Narodne uprave bilo nacionalsocijalističko, a ne sama istorija. Takvo tumačenje istorije je bilo isključivo usmjereno ka formiranju ideološke matrice, koja je zahtijevala uklapanje nacističke ideologije u istorijski kontekst, kako bi se na taj način izvršila snažna propaganda i pridobili ljudi za takvu ideju. Međutim, pokušaj da se istorija Crne Gore prikaže u nacionalsocijalističkom duhu je na eksplicitan način ukazao kakvo je društvo željela da stvori Narodna uprava i kakve su bile vrijedonosne osobine njene ideologije. Formiranje crnogorskog i srpskog nacionalsocijalizma u Crnoj Gori je bila kratkotrajna (jednogodišnja) epizoda, ali je po uticaju imala veći značaj, jer se slična ideološka terminologija u obliku neonacizma koristila u političkom životu Crne Gore krajem XX i početkom XXI vijeka.

Tekst je objavljen u dnevnim novinama “Vijesti”, od 3. do 14. oktobra 2007. godine.