Zahvaljujući urbanističkom planu trogirskog inženjera Josipa Sladea iz 1883. godine krivudavi sokaci nekadašnje kasabe koji su spajali mahale zamjenjeni su čistim ulicama jednog geometrizovanog sistema. Prema uzoru na renesansne gradove Slade tvori idealan plan vodeći računa o svakom detalju i odgovarajući u potpunosti adekvatno prirodnim uslovima i orijentirima. Kao italijanski urbanisti i arhitekti koji su bili oduševljeni trgom i on mu daje počasno mjesto. Taj element matrice postao je srce grada Nikšića. Jedan dramaturg koji će mnogo godina kasnije odrastati na tom urbanom terenu zapisao je da odatle vuče sva znanja o prostoru i mizanscenu.
Trg je sažeo šest ulica koje se zrakasto ulivaju u tu esenciju gradskog ambijenta. Jedna od njih, ulazeći prostor Trga sa dva kraja, predstavlja osovinu koja se kao arterija veže za srce nikšićkog urbaniteta. Van Han i Šlipe, svojevremeno, Nikšić karakterišu kao nedvosmisleno najljepši grad u Crnoj Gori. Takvom utisku su nesumnjivo doprinijele i nove lijepe ulice. Na razmeđu XIX i XX vijeka sagrađena su dva amblema grada – Crkva Svetog Vasilija Ostroškog, iznikla na Petrovoj glavici, koja je fascinirala sve posjetioce ovog mjesta i Dvorac Knjaza Nikole ljepotom poređen sa rezidencijama bavarskih kraljeva.
Jedan od najznačajnijih tumača fenomenologije grada Luis Mamford opisao je ulicu kao zbrku stilova. Na površini grada N, među mnogima koji su ostavili neku vrstu traga na njegovoj teksturi, ističu se arhitektonski rukopisi Sladea, Preobraženskog, Sukurenka i dvojice domaćih inženjera – Minjevića i Vukajlovića. Međutim, stilovi nisu samo arhitektonski, već i ljudski, lični i društveni.
Marko Kavaja bilježi detalje nikšićkih ulica s kraja XIX vijeka. Navodi da je u Nikšić stigla nova moda. Susreti su se obično dešavali na pričestima, jer bi komšiluk opanjkavao djevojke koje su izlazile da se vide sa momcima. Njegovanje brkova voskom i svinjskom masti je bilo manir tog vremena. Šanjo berberin je imao pune ruke posla od stilizovanja mustaća i ćuba. Bunari su bili zbirna mjesta. Pominje Đorđija Novakovića i Vasa Đurovića kao začetnike dendizma u Nikšiću. Atmosfera je često bila zategnuta, ali i razdragana. Obilježavale su je pijanke i kavge, čak i potezanje revolvera. Prestupnici su bili odvođeni u zatvor pod bedemom gdje bi nekad nastavili da piju sa stražarima.
Njegoševa ulica sublimira vizionarski duh porodice Šobajić, intelektualni šarm Stojana Cerovića, poetike i boemiju Vita Nikolića i Duga Krivokapića, urođeno gospodstvo glumca najpoznatijeg po ulogama Hamleta u beogradskim pozorištima – Petra Banićevića koji je kao mladić stasavao ovdje…
Taj dio nekadašnje Ulice Ivana Gundulića pamti tekstilnu, kujundžijsku, limarsku i delikatesnu radnju, pekaru, brijačnicu, prodavnicu pića, te knjižaru Mladost i prvi minijaturni kino projektor koji je stigao u grad.
Slikar Vojo Stanić je bio opčinjen ljepotom ispisa firmi koje su često krasile kuće užeg gradskog jezgra. Neke od tih tabli je inkorporirao u svoja likovna remek-djela. Osjećao je i prepoznavao karakter onovremenog Nikšića i uvijek je isticao gospodstvo grada u kom je odrastao.
Ako bi se pozabavili arhitektonskim zdanjima vjerovatno bi najprije trebalo obratiti pažnju na jednu građevinu staru gotovo čitav vijek među građanima znanu kao kuća porodice Tupanjanin (1924). Taj objekat u Njegoševoj ulici, uz nekadašnji Šah klub (1910), inače objekat koji je imao različite namjene, u Ulici Novaka Ramova i kuću porodice Dobrilović (1908) koja gravitira gradskom parku, predstavlja simbol graditeljske otmenosti.
U ovom neobičnom gradu ni ratovi, ni bombardovanja, ni krize nisu prošli bez duhovitih reakcija, komentara i zbivanja. Ni u najtežim momentima istorije ovaj grad nije klonuo i njegov duh je opstao kao oreol koji ga krasi. I u književnim djelima i u spisima nikšićkih hroničara može se pronaći anegdota o Stevanu Vukoviću zvanom Stevan Zlatni. Naime, kada su saveznici bombardovali Nikšić neko je u vrtutmi upitao oriđinala: Čiji su ovo avioni? On je mudro odgovorio: Ne znam čiji su avioni, ali su bombe naše.
Jedna od najkarakterističnijih pojava i najupečatljivijih ličnosti je bio jedan nosač koji je dobio nadimak prema odomaćenom nazivu za ulicu. Tako je nastala legenda o amalu koji je postao dio sazvežđa nikšićkih oriđinala znanom i upamćenom kao Jovo Džada. Kao i svi ti specifični ljudi imao je jedan poseban pogled na svijet. Volio je Njegoša, Šantića i Šekspira. Dane je provodio tako što je vukao prtljag i odmarao na kolicima uživajući u siestama između jave i sna. Nekad bi zapisao koju misao u svoju bilježnicu tek toliko da ima o čemu da razmišlja i šta da tumači. Krasila ga je urođena mudrost obogaćena vrcavošću i visprenošću kakvu čovjek može steći samo na ulici. Osjetivši toplinu Jovove prirode dve psa su našla utočište u njegovoj blizini. On im je dao imena Trum i Ajk i brinuo o njima. Kada se preselio u vječnost gotovo cijeli grad je došao da ga isprati na počinak.
Mali hoteli su obilježili nikšićko ugostiteljstvo u predratnom periodu. Evropa, Bristol i Nikšić, poslednji vezan za diverzantski čin Luja Daviča, nalazili su se u donjem dijelu (Karađorđeve) ulice koju su zvali i Niković zbog imućne porodice koja je tu stanovala. S druge strane, u današnjoj Njegoševoj ulici nekada je radio hotel Amerika kasnije preimenovan u hotel Javorak.
Kafane su obilježile dobar dio istorije ovog mjesta. Bile su pandan kulturnih institucija i prostorije sportskih društava. Neke još uvijek čuvaju duh vremena u kom je započeo njihov rad. Takva je Kokina kafana u ulici zvanoj Katinska, Pic mala, Zagrebačka, Hrvatska, Ulica pomoraca ili sada zvanično Manastirska. Brojne priče čuvaju tradiciju starih nikšićkih lokala i pojedine specifičnosti vezane za njih. Gradska kafana je, recimo, imala prvi džuboks u gradu.
Pravac Njegoševe ulice seže od glavnog kružnog toka – žiže Sladeovog plana do stadiona. Prvi susret sa bočnim cestama je raskrsnica sa ulicama koje nose imena Josipa Sladea koja je usmjerena na Bulevar Vuka Mićunovića i Lazara Sočice koja vodi ka gradskom parku. Pred nekadašnjeg hotela Amerika i Javorak izlazi se na Trg slobode. Na tom prostoru danas egzistiraju dva spomenika: Kralju Nikoli I Petroviću – rad beogradskog vajara Miodraga Živkovića (postavljen 2006. godine) i narodnom heroju Čedomiru Ljubu Čupiću – djelo skulptora Zlatka Glamočaka (otkriven 2018. godine). Tu se nalazi i zoomorfna skulptura Ptice autora Miluna Miška Čvorovića postavljena 2005. godine. Osim dva kraka Njegoševe u Trg se ulivaju još četiri ulice (Manastirska i Novaka Ramova, odnosno Novice Cerovića i Karađorđeva). U nastavku se Njegoševa susreće sa Ulicom V proleterske brigade i Ulicom Narodnih heroja. U prvoj se nalazi objekat koji je dom Zahumlja – kulturno-umjetničkog društva duge i bogate istorije, a u drugoj je nekada bio čuveni bioskop Napredak opisan u djelima pisaca koji su djetinjstvo proveli u Nikšiću. Sledeći dio uz trotoare obilježavaju zgrada opštine i zdanje kultnog okupljališta hotela Onogošt čija terasa i prostor ispred pamte brojne anegdote. U niskom zelenom pojasu nalazi se mala statua zagrljenog para nazvana Ljubavnici djelo vajara Branka Tomanovića iz 1971. godine. Preko puta egzistira gabaritni Dom revolucije autora Marka Mušiča tvorca osnovnog projekta. Nastavak puta vodi pored nekadašnje štamparije i osnovne škole Ratko Žarić u čijem dvorištu se nalazi bista narodnog heroja. Poslednji dio trase je između objekta Sportskog centra i Pivare Trebjesa koja gaji tradiciju nikšićkog pivarstva započetu trudom i vizijom Vuka Krivopakića. U dvorištu fabrike nalazi se bista sa likom Đorđija Premovića narodnog heroja filmske biografije. Novi saobraćajni most iznad rijeke Bistrice, sagrađen između dva stara kamena mosta od kojih je jedan pokraj nekadašnjeg mlina Mijuškovića, a drugi je takozvani Gordin most sagrađen na samom početku XX vijeka zahvaljujući dobročinstvu Gorde Đuranović (udate Filipović, a zatim udate Sjekloća) zvane Dobrska zbog sela iz kog je došla. Ona je pomagala crkvu i donirala gradu jednu česmu. Na kraju ove duge ulice su objekti stadionskog tipa. Naime, ispod brijega na kom se nalazi Crkva Svetog Nikole podignuta 1900. godine koja je inspirisala i Iliju Šobajića, egzistira sportski kompleks – stadioni i pomoćni tereni FK Sutjeska i nažalost ugašenog FK Čelik. Prva igrališta su bila rasuta po gradu, zatim je iza Saborne crkve lociran stadion, da bi kasnije mjesto našao na obali Bistrice. Tuzović u knjizi o predratnom nikšićkom fudbalu zapisuje da se ne može sa sigurnoću tvrditi ko je u grad donio prvu loptu. Moguće da su to bili braća Mijuškovići (iz Italije ili Francuske), Risto Đuričić (iz Poljske), Gavro Vujica iz Graca, Pavle Cerović ili Ljubo Petrović. Nikolić u tekstu Pobjeda fudbala piše da je 1911. godine Ljubo Šakov Petrović iz Pariza u Nikšić donio prvu fudbalsku loptu i bicikl, prema kojima su kao izumima sugrađani bili skeptični da bi se kasnije grad prepoznavao po pivu, čeliku i fudbalu.
Posebno brojna znamenja su spomen-ploče. Među onima u užem gradskom jezgru su memorijalne ploče prvoj organizaciji KPJ u Nikšiću osnovanoj 1920. godine i ona u zgradi Grafičkog zavoda Kole – obije vezane za objekte s adresama u Njegoševoj ulici i tri na Trgu slobode – jedna gdje je bilo sjedište pokrajinskog komiteta i dvije dijagonalno odatle na jednom dugovječnom objektu. Interesantna je storija o toj kući koja se nalazi u sjevernom nizu objekata na rubu Trga. List Narodna misao, nastao nakon Nevesinja i Onogošta, prenio je vijest o smrti Rista Radnića koji je preminuo 27. decembra 1906. godine. Kako pokojnik nije imao poroda odlučio je da testamentom svoju imovinu prepiše osnovnoj školi. Milošću gospodina Radnića ovaj objekat je dugo vremena služio siromašnim učenicima. Jedna od spomen-ploča na fasadi objekta svjedoči o tom humanom gestu. Pored tog obilježja, postoji i natpis koji bilježi pionirske poduhvate štampanja lista Pobjeda čiji početak publikovanja je vezan za datum 24. oktobar 1944. godine.
Kuće pored kojih se prolazi, vrata, portali, prozori, balkonske ograde, zidna dekoracija i slični elementi, uz gradski mobilijar poput klupa i rasvijete, zajedno grade sliku ulice. Nizovi kuća i obilježja na njima daruju percipijentu jasan prikaz grada u kom se nalazi nudeći mu sve u mikroprostorima i trajektorijama koje vežu određene djelove mjesta. Za svaki grad obuzet duhom, a Nikšić nesumnjivo svojim postojanjem spada u takve, mjesta susreta predstavljaju posebno značajan dio identiteta. Na tim prostorima ljudi se zadržavaju makar u kratkortrajnoj komunikaciji uzimajući predah između dnevnih obaveza ili jednostavno boraveći u eksterijeru prepričavajući najrazličitije novosti i diskutujući o svemu. Njegoševa ulica zajedno sa Trgom je puna takvih lokacija. Tu situaciju najbolje ilustruje jedan primjer iz vremena prije interneta i mobilnih telefona, iz tog doba neposrednije komunikacije. Naime, pjesnik Vitomir Nikolić je zapisao da se na tadašnjem Trgu Maršala Tita u zavjetrini kod Jugoplastike, gdje se danas nalazi jedan od lokala na uglu, uvijek mogao naći onaj koga je neko tražio, ili bar neko ko bi znao gdje se taj nalazi. Osunčana strana Trga je, dakle, bila i zbirno mjesto i nezvanična služba informacija.
Vikila piše i da je Erensterm vjetar Helsinkija uvukao u grad. Shodno tome može se reći da je Slade u centar Nikšića unio sunce. Prošlost i periodika ovog grada sačuvane su prije svega u knjigama i novinskim tekstovima hroničara, istoričara, novinara i publicista.
