Bio je april, katolički Uskrs i svi mi u kolektivnom karantinu. Najavljen je nastup Andree Bočelija u Milanskoj katedrali povodom najradosnijeg hrišćanskog praznika. Pjevaće crkvene pjesme ali u stilu jednog spektakla-molitve, jednog pompeznog događaja, duhovnog pročišćenja italijanske nacije, koja u tom trenutku trpi najjače udarce korona virusa. Milioni ljudi su gledali prenos uživo. Bio je muk. Mogao se osjetiti u sopstvenoj kući, ali i instinktivno, u cijelom svijetu. Pandemija je. Trenutak u kome slijepi umjetnik nevjerovatnog glasa izlazi iz praznog milanskog Duoma i pjeva pred, opet praznim, ogromnim i pompeznim trgom, stihove “bio sam slijep ali sada vidim” izgledao je nadrealno. A onda su počeli da se nižu kadrovi iz svjetskih metropola sa najposjećenijih turističkih lokacija. U nekima od njih sam bila i sjećam se ogromnih gužvi, nasmijanih lica, iskreno srećnih što su tu gdje jesu dok se fotografišu za uspomenu. Bila sam jedna od njih. Dok je Andrea pjevao te stihove, koji i u najsrećnijim vremenima u ljudima izazivaju najdublje emocije, scene sablasno praznih gradova i ulica su, duboko vjerujem, svakoga slomile – ovo se zbilja događa! Danima nakon toga sam razmišljala o ulicama, praznim i punim, prije i sada, u dalekoj prošlosti i maštala o još daljoj budućnosti. Bila sam preokupirana ulicom kao fenomenom. Razmišljala sam o sudbinama nekoh ulica – postoje one koje vijekovima, uprkos svim transformacijama drže primat, titulu glavne, dok drugima ne treba ta formalnost, jer one to suštinski jesu. Zašto, i kad se centri gradova i gradovi promijene, one ipak zadrže taj duh i sebi privlače ljude? Imaju li ulice svoje duše bez obzira na svoje mjenjivo ruho? Stoga, kada me moja mentorka, prof. dr. Maja Đurić, pozvala da učestujem na ovom projektu, bez razmišljanja sam pristala! Sada je moje laičko filozofsko razmišljanje imalo svoj pravac – pravac Njegoševe ulice u Podgorici.
Na sudaru dvije rijeke, još od davnih dana, gradila se Podgorica. I nijesu se sudarale samo rijeke, već i mnoge kulture i narodi. Upravo će te izmješane kulturološke struje stvoriti od ovog grada ono što je danas. No, da bi smo shvatili duh Njegoševe ulice, vratićemo se na važan događaj a to je odlazak osmanske vlasti iz Podgorice. Tada počinje da se na desnoj obali Ribnice gradi Mirkova Varoš. Nju je projektovao ruski inženjer Vladimir Vormar a radili su je inženjeri Andrija Radović i Marko Đukanović po uredbi knjaza Nikole. Ona je podrazumijevala mrežu širokih ulica koje se sjeku pod pravim uglovima. Glavna ulica, prostirala se u pravcu sjever-jug i naspram nje su se pod pravim uglom ili paralelno nizale ostale. To je bilo suprotno Staroj Varoši koja je bila punih krivudavih i uskih ulica sa kućama u tipičnoj orijentalnoj arhitekturi. U Mirkovoj Varoši nizale su se kuće, uvijek niske spratnosti. Razlike u stilu života Istoka i Zapada mogle su se tako čisto i jasno vidjeti primjeru Mirkove i Stare Varoši. Kuće u novom dijelu grada građene su planski, sa širokim prozorima ka ulici i unutrašnjim dvorištima za razliku od vrlo privatnih i intimnih kuća u Staroj Varoši koje su svojom arhitekturom štitile privatnost njenih žitelja. Nesređeni i pomalo haotični život Stare Varoši ogledao se u neplanskom građenju, slijepim ulicama, nepravilnim, krivudavim i uskim putevima, gdje je sve djelovalo kao po principu slučajnosti. Mirkova Varoš je trebalo da se ugleda na strogo kontrolisani, planski i ciljano izveden i uređen grad. Varoš je nastajala po uzoru na Zapad, pokazivala je težnju i želju da se Podgorica, kao i cijela Crna Gora modernizuje. To je ujedno bio i otklon od previše tradicionalnog i tuđeg Istoka koji se ponajviše manifestovao kroz osmansku vladavinu. Podgorica se polako pretvara u administrativni centar Crne Gore.
Glavna ulica Mirkove Varoši je, kao i danas, Ulica Slobode, prvog imena Ulica Knjaza Nikole, ali za najljepšu je ipak važila Njegoševa ulica. Ta ulica je od svog nastanka pa do Drugog svjetskog rata oslikavala evropski i moderan duh više nego druge ulice.“Stari grad ostaje netaknut, s njegovim ranijim kaldrmama. Ali njegovom sredinom je prošla široka uređena ulica što vodi prema novom dijelu grada, koji se prostro oko širokog kvadratnog trga s monumentalnim stubovima na vrhu, a koji se sastoji u ovom momentu iz više od stotinu dućana i kuća, izgrađenih po planu. Oko trga i pored ulica podignuto je drveće, a svaka kućica ima prostor za dvorište i baštu. Taj novi grad je nazvan Mirkova varoš”, zapisao je Pavle Rovinski.
U Njegoševoj ulici nalazili su se hoteli koji su nudili smještaj strancima i umornim putnicima. Njihova imena otkrivala su njihove težnje ka Evropi: “Beograd”, “Moskva”, “Jadran” (ugao sa Karađorđevom), i kako mnogi tvrde, najljepši od svih “Imperijal”. On je otvoren 18. aprila 1926. godine. Bogato, gotovo barokno, ukrašena fasada, uokvireni i dekorisani, veliki prozori koji su gledali na ulicu kao i veliki balkoni… Sve je to ovaj hotel činilo da izgleda u skladu sa svojim imenom – imperijalno. Njega su držala braća Pejanović i imao najviše kapaciteta. “Okupljao je pretežno imućnije građane, trgovce, profesore i oficire, koji su mogli da biraju između dviju njegovih sala: salu za kafanu ili salu za restauraciju. Mogli su, takođe, i da uživaju u hladovini njegove bašte, koja se nalazila tik iza hotela. Bio je to najveći i najljepši hotel u gradu, sa trideset mebliranih soba i dva kupatila, što je u ono vrijeme, kada se čitav grad kupao i umivao u kopanjama i lavorima, predstavljalo i te kakav luksuz. Hotel je često priređivao oficirske večeri, kao i večeri vezane za ženska dobrovoljačka društva. Organizovani su i maskenbali, kao i gostovanje poznatih zabavljača. U njemu je gostovao i čuveni iluzionista Svengali, koji je podgoričkoj publici prikazivao svoje mađioničarske majstorije i vještine. Naveče je u hotelu svirala hotelska muzika, i plesali hotelski igrači, tako da se igralo, plesalo i pjevalo često do kasno u noć” (Miodrag Tripković, “Kapija Podgorice”). I ispred hotela, na ulici, nalazili stolovi gdje su prolaznici mogli da sjede i uživaju. U sali ovog hotela davale su se i filmske projekcije što ga čini i jednim od prvih bioskopa u Podgorici. Filmovi su se mogli gledati i u hotelu Evropa (današnji Hilton) i u bioskopu “Apolo” koji se nalazio pored hotela “Mostar” u Njegoševoj ulici. Za vrijeme okupacije, ovaj hotel doživio je da bude pretvoren u vojnu bolnicu. Danas se na tom mjestu nalazi stambena zgrada.
Cijela ulica bila je puna i restorana i kafana gdje su te tadašnji stanovnici ove Varoši sastajali. Njegoševa ulica, zajedno sa Ulicom Slobode i Nemanjinom obalom, bila je u toj malobrojnoj i tada privilegovanoj grupi asfaltiranih ulica. U Njegoševoj ulici nalazile su se i prva autobuska stanica, prva pošta, kao i prva benzinska pumpa. Prvi automobil u Crnu Goru stigao je 1902. godine a njegov vlasnik bio je burbonski Princ. Primjera radi, prvi automobil u Beograd je stigao godinu dana kasnije a u Zagreb godinu dana ranije. Put Cetinje-Podgorica otvoren je 1886. godine i prva međugradska autobuska linija u Evropi bila je između ova dva grada! Sa Cetinja se kretalo ispred hotela “Lokanda” koji se nalazio na mjestu današnjeg Hotela Grad, a stajala je kod “Grand garaže” u Njegoševoj u Podgorici. Put je vodio od Njegoševe ulice jednog rada (tada ipak drugog imena) do Njegoševe ulice drugog grada. Grand garaža se nalazila na uglu Njegoševe i Bokeške ulice na malom trgu ispred zgrade Opštine. Vlasnici Grand Garaže bile su familije Begović i Šćepović, dok su vlasnici autobusa bile su porodice Pokrkić i Pejanović.
Opštinska zgrada i mali trg ispred nje, dijeli Njegoševu ulicu na dva dvijela. Zgrada je projektovana 1912. godine ali njena gradnja je odložena zbog Blakanskih ratova i Prvog svjetskog rata. Potom su izgradnju pratile finansijske teškoće izazvane uprvo tim istim ratovima. U izgradnju se uključila i Finansijska direkcija Zetske banovine i uslelila se u zgradu zajedno sa opštinskim radnicima 1930. godine. U Drugom svjetskom ratu, ova zgrada je pretrpjela velika oštećenja. Obnovljena je, ali sa jednim spratom više i bez krovnog sata i zvona koje je posjedovala prije. Postratnom društvu krovni sat i zvono više nijesu bili potrebni te se taj detalj izostavio na novopodignutoj zgradi.
Trgovina i zanat se razvijaju početkom XX vijeka – osnivaju se prvi novčani zavodi među njima i Podgorička banka. Crnogorska ekonomija dobija institucije koje su se bavile ekonomskim razvojem. Zgrada pošte se nalazila na uglu Njegoševe i Karađorđeve ulice. Crnogorska banka na uglu Njegoševe i Vučedolske ulice. Podgorička banka je bila na mjestu današnje Sale za vjenčanja (Njegoševa i Bokeška). Trgovačka akademija se nalazila na mjestu današnjeg Vrhovnog suda Crne Gore. Zbog svih tih institucija ova ulica je bila prometna. Zato kada Tripković piše da je Njegoševa okupljala “imućnije građane, trgovce, profesore i oficire” jasno je da je razlog bio upravo ta koncentracija velikog broja značajnih institucija kao i autobuske stanice i benzinske pumpe.
Podgorica se razvijala do Prvog svjetskog rata velikom brzinom. Između ratova je malo stagnirala, da bi u Drugom svjetskom ratu bila u potpunosti uništena. Prije Drugog svjetskog rata, u Podgorici je živjelo oko 13 000 stanovnika. Grad je bombardovan oko 80 puta i to od anglo-američkih saveznika, što do danas ostaje kao velika nejasnoća sa pitanjem – zašto? Petog maja 1944. godine život je izgubilo oko 1000 civila. Bio je to pazarni dan. Mnogi poginuli bili su iz drugih krajeva. Došli su na najveći pazar koji je postojao, na Mirkovu pijacu, koja je bila na današnjem Trgu Nezavisnosti. Srušen je gotovo cijeli grad. Preživjelo je samo par objekata, koje nije zgorega pomenuti: Gimnazija, Sokolana (Kino Kultura), most na Sastavcima, Sahat kula, Dvorac Kralja Nikole, i u Njegoševoj – Prva podgorička banka. Preživjeli su i neki vjerski objekti. Ali grad je nestao. Nestali su i raskošni Imeprijal, i ostali hoteli koji su se nizali u Njegoševoj. Neke procjene kažu da je materijalna šteta tog jednog dana oko 15 milijardi dolara. Toga dana 166 aviona na Podgoricu je bacilo 270 tona bombi.
Velika obnova došla je poslije 1945. godine i završetka Rata. Crna Gora je postala jedna od 6 ravnopravnih saveznih država Jugoslavije. Iz pepela se podiže novi grad sa novim imenom u masovnim radnim akcijama u kojima su učestvovali i mladi i stari – Titograd. Podgorica je izgubila svoje staro ruho i u potpunosti je izgrađena u duhu utopijske filozije komunističke arhitekture. Podizani su novi djelovi grada kao što je Blok 5 i sve preko Morače. Ali Mirkova Varoš ostala je centar. Neki temelji starih kuća su ostale da stoje, danas gotovo upotpunosti drugačije. Nekada su bile privatne kuće, danas su to kafići i radnje. U centru su tik uz te niskospratne kuće podignuti soliteri. Arhitektura novog grada pokazivala je težnju ka svijetu i neboderima, osvajanju ne samo zemlje već i neba. Njegoševa je obnovljena. Nije ista ali ima isti duh. Kada se krene od Nemanjine obale, na početku je Galerija Centar, jedna od galerija Centra savremene umjetnosti Crne Gore koja je naslijedila fond Titove Galerije Nesvrstanih, a danas izlaže savremenu umjetnost zemlje i regiona. Njegoševa, dok je ne presiječe Karađorđeva, razdvaja Parlament i Viši sud Crne Gore. Parče između Karađorđeve i Vučedolske krase brojni kafići i prodavnice. Između Vučedolse i Bokeške, danas je mali trg koji odvaja Biblioteku “Radosav Ljumović” i gradsku Opštinu. Tu je nekada bila čuvena Grand Garaža, stajalište prve međugradske linije u Evropi. Od Bokeške, gdje je Sala za vjenčanja a nekadašnja Podgorička banka, pa sve do Bulevara Ivana Crnojevića je pješačka zona. Dok sam sjedjela u jednom od kafića u Njegoševoj, nakon što sam pokupila stručnu literaturu iz Biblioteke “Radosav Ljumović” za ovo malo istraživanje, razmišljala sam o tome koliko je sve sada drugačije. Kao istoričar umjetnosti sklona sam vjerovanju da je prošlost uvijek bila malo bolja i ljepša. U tom trenutku prošlo je par momaka i javilo se drugoj grupici za stolom do mene. U prolazu su razmijenile šale. Da su nosili svečana nedeljna odjela i šešire, bilo bi isto kao sa početka tog XX vijeka. Njegoševa je ostala mjesto okupljanja i mladih i starih. Iako su fasade zgrada drugačije, i u njima žive neki novi Podgoričani, i nazivi kafića i restorana imaju neke nove nazive, duh Njegoševe ulice je još uvijek isti. Okuplja opštinske radnike, bankare, sudije i tužioce na njihovim pauzama. Neki novi turisti šataju njome. Još uvijek se ljudi pozdravljaju u prolazu, još uvijek je mjesto brojnih dešavanja. Možda više nema Imperijala, Beograda i Evrope, ali danas u tu Minhen, Berlin i Greenwich. Njegoševa još uvijek teži Evropi…