O podgoričkoj “Zeti” i njenom uredniku – Akademik Branislav Kovačević

(Glasilo koje je znacajno uticalo na ozivljavanje narodne svijesti o dostojanstvu vlastite kulture, nacionalnog identiteta i drzavnog suvereniteta)

U nedjelju 25. maja 1930. godine u Podgorici je izasao prvi broj vanstranackog liberalnog lista “Zeta”, koji zauzima znacjno mjesto u istoriji crnogorskog novinarstva izmedju dva svjetska rata. Osnivaci lista su braca Vukcevic: Mitar, glavni administrator lista, Stevan i Jovan. Glavni urednik je Jovan – Jozo. List je izlazio sedmicno od 25. maja 1930. do 6. aprila 1941. godine i od 24. aprila do 22. juna 1941. Od prvog broja 1930. do 6. aprila 1941. godine urednik je Jovan P. Vukcevic, a od 24. aprila do 22. juna 1941. odgovorni urednik je Milivoje Matovic. Matovic je na tu duznost postavljen rjesenjem Privremenog komiteta italijanske okupacione vlasti. List je produzio da izlazi sa ranijom numeracijom, a imao je reakcionarnu ulogu. U stvari, to je bilo glasilo separatista u kome je velicana okupaciona vlast, posebno visoki komesar Konte Macolini, koji je “Objavio uspostavljanje Slobodne i Nezavisne Crnogorske Drzave sa svojim Kraljem i svojom Dinastijom”. Objavljivao je i tekstove na italijanskom jeziku, pozivajuci narod da izucava italijanski jezik. Nema sumnje da je “Zeta” od 24. aprila do 22. juna 1941. godine, glasilo jedne struje crnogorskih separatista, koji su se deklarisali za “Nezavisnu Crnogorsku Drzavu”, i kao takva nema nikakve veze sa doratnom “Zetom”, osim naziva i numeracije.
Tokom jedanaest godina izlazenja objavljena su 557 brojeva “Zete” sa prosjecnom tirazom oko 3.000 primjeraka. Izlazio je najcesce na cetiri strane, ali ima brojeva sa sest, osam, pa i sesnaest stranica. Prookupaciona “Zeta” izasla je u 34 broja.
“Zeta” je pocela da izlazi u vrijeme snaznog pritiska sestojanuarske diktature, “istupajuci smjelo u javni zivot, najavljujuci novu epohu, epohu politickog, ekonomskog i kulturnog razvitka svoga naroda”. Prvih pet brojeva pojavili su se skromno, bez najave programa, ali u sestom broju od 29. juna 1930. godine jasno oznacava svoju programsku orijentaciju, pa u uvodniku “Omladina i narod: istice svoje nacelo: “Iz naroda, u narod i za narod!” Ovom nacelu “Zeta” je ostala vjerna sve do kraja svoga predratnog izlazenja.
Kao reprezentativni organ javnog mnjenja Crne Gore, ‘Zeta” je odolijevala rezimu diktature, nemilosrdnoj cenzuri, zabranama, plijenidbi, hapsenjima, teskim ekonomskim prilikama i bila glasilo progresivnih drustvenih snaga. Stoga je ona rado citana ne samo u Crnoj Gori, vec i u Beogradu, Zagrebu, Ljubljani, Sarajevu, kao i drugim mjestima Kraljevine Jugoslavije.
“Zeta” je imala pretplatnike i u pojedinim zemljama Evrope, Sjedinjenih Americkih Drzava, Latinskoj Americi, a pojedini brojevi stizali su i u Afriku i Australiju. Njeni dopisnici bili su iz skoro svih mjesta Crne Gore, iz vise krajeva Jugoslavije, pa i iz inostranstva, odakle su se javljali crnogorski iseljenici, protjerani komunisticki poslenici i drugi rodoljubi. Tako je, na primjer, Nikola Kovacevic bio jedan od njenih saradnika, kada je po zadatku Komunisticke partije radio u Sjedinjenim Americkim Drzavama i Kanadi. Ovo ide u prilog konstataciji da je list prelazio lokalne granice i imao znacajnu ulogu u formiranju i budjenju revolucionarne svijesti, a nasim iseljenicima, posebno crnogorskoj ekonomskoj emigraciji, sluzio kao autenticni informator o dogadjajima i zbivanjima u njihovom zavicaju.
U prvoj godini izlazenje list je bio dosta skucen, kako odabirom tematike, tako i kvalitetom napisa. Potrebno je bilo izvjesno vrijeme da list dobije svoju fizionomiju, svoje citaoce, da budu prihvacen u svojoj sredini, a zatim i sire. “Zeta” je na pocetku imala sva obiljezja lokalnog glasila, ali je s porastom kvaliteta, izborom tematike, prosirenjem saradnika, izgradjivanjem strukture i fizionomije postala crnogorski list.
Osnovna koncepcija “Zete” daje privid jednog informativnog glasila koje saopstava cinjenice, a kad nema mogucnost da u opredjeljenima ide do kraja, citaocu ostavlja da zakljucuje o njima. Na njeno pisanje uticali su komplikovani unutrasnji odnosi u zemlji, posebno teski ekonomski i socijalni uslovi u Crnoj Gori, kao i spoljnopoliticka situacija. Objavljujuci teme iz zivota i informisuci o skoro svim vaznijim dogadjajima na politickoj sceni, “Zeta” omogucava citaocu da izvodi zakljucke o socijalnom, ekonomskom i politickom stanju u Jugoslaviji i inostranstvu. To je bilo, inace, vrijeme kada je u Crnoj Gori bio razvijen politicki zivot i kada su bujale stranacke strasti i jednostana propaganda u partijskoj stampi. Iako pod budnim okom cenzure, “Zeta” je i u tom burnom visestranastvu nalazila svoje mjesto i prostor za izlazenje i djelovanja, jer je bila otvorena za sve pripadnike bivsih politickih stranaka koje su zabranjene 6. januara 1929. godine.
Unutrasnja organizacija lista “Zeta” je takva da na udarno mjesto stavlja komentare iz spoljasnje politike i najznacajnije dogadjaje unutrasnjeg zivota. Tu su, zatim, i druge rubrike u kojima se tretiraju pitanja privrednog, socijalnog, prosvjetnog, kulturnog, zdravstvenog, sportskog zivota i rada.
Redovno se prate burna politicka zbivanja u Evropi, a narocito ekspanzija krupnog kapitala, fasizma i nacizma. Pomno prati agresiju Njemacke u Evropi prije pocetka Drugog svjetskog rata. Osudjuje agresiju. Njene simpatije su na strani ugnjetanih malih naroda. U vezi sa tim naglasava se opasnost koja prijeti covjecanstvu od mracnih sila fasisticke nemani. Posebnu paznju posvecuje politici jugoslovenske vlade, socijalnim problemima koji postaju sve izrazeniji, demonstracijama, strajkovima, privrednim pitanjima. Ustupan je prostor u listu u strankama opozicije. Brojni su podaci o prosvjetno-kulturnim prilikama u Crnoj Gori. List je pomno pratio revolucionarna gibanja u Evropi i ulivanje jugoslovenskih antirezimskih snaga u njih, kao i unutrasnja u zemlji, posebno u Crnoj Gori. Na stranicama “Zete” pojavljivali su se tekstovi o skoro svim dogadjajima onoga vremena u Jugoslaviji i svijetu. Ona realno obavjestava o demonstracijama u podgorickoj Gimnaziji (1935), belvederskim dogadjajima (26. juna 1936) kod Cetinja, o akciji napredne crnogorske omladine, koja zeli da pomogne spanskom narodu u njegovoj borbi za oslobodjenje, o polozaju crnogorske omladine, o medjunarodnim antifasistickim kongresima, o naporima progresivnih jugoslovenskih snaga za mir, o akcijama za autonomiju univerziteta, o zahtjevima za nesmetan povratak spanskih dobrovoljaca u zemlju i u tu svrhu stampa tekstove i proglase u kojima se trazi od ondasnjih vlasti da dozvoli slobodan povratak u zemlju revolucionarnim crnogorskim intelektualcima.
U nekoliko brojeva nalaze se vijesti o gradjanskom ratu u Spaniji, o pogibiji Radosava Ljumovica i Miluna Bozovica na spanskom popristu i komemoracijama koje su u vezi s njima odrzane, uz policijsku prismotru.
Tu su i clanci o osnivanju i radu organizacije “Seljacko bratstvo” i “Seljacka samopomoc” u raznim krajevima Crne Gore, njenim ciljevima (kulturnim, ekonomskim i politickim), zadacima i rezultatima. Na ziv i interesantan nacin list je pisao o socijalnim problemima radnika, zanatlija i seljaka, privrednim temama, narocito saobracaju, posebno isusenju Skadarskog jezera.
“Zeta” stavlja pod lupu valjanost odluka Podgoricke skupstine iz 1018. godine, sto je u ono vrijeme bila jeres. Kritikuje stavove gradjanskih stranaka i njihov odnos prema zivotnim pitanjima crnogorskog naroda. Osudjuje pisanje pojedinih glasila u Jugoslaviji koja tendenciozno prikazuju dogadjaje u Crnoj Gori.
List se zalagao za slobodu stampe i misli, zena i omladine. Stalno podsjeca omladinu na njenu istorijsku misiju, naglasavajuci da kad je god trebalo da se realizuju velike ideje kod pojedinih naroda (drzavne, nacionalne, kulturne, socijalne), omladina je uvijek imala glavnu ulogu.
Posto su sve ovo bila vruca pitanja za tadasnji drzavni sistem, “Zeta” je morala, da bi izbjegla zabranu, da se ponekad okrene cisto knjizevnim temama i da kroz usta knjizevnika progovori o svim onim pitanjima koja su tistila citav narod. Na taj nacin su ideje uredjivacke politike saopstavane u umjetnickoj formi. I u stalnoj knjizevnoj rubrici u listu objavljivani su brojni literarni prilozi, prije svega, mladih crnogorskih literata, iako nijesu izostajali ni stariji, poznati, i to ne samo iz Crne Gore vec i drugih jugoslovenskih sredina. Svoje literarne radove u ‘Zeti” objavljuju: Tin Ujevic, Janko Djonovic, Dusan Kostic, Radovan Lalic, Radovan Zogovic, Djuza Radovic, Milovan Djilas, Milan Bogdanovic, Jagos Ivanovic, Bajo Sekulic, Savic Markovic Stedimlija, Nikola Lopicic, Cordjije Lopicic i drugi. U vise brojeva “Zete”, tokom 1932. godine, objavljeni su polemicki tekstovi o ideoloskim pitanjima u crnogorskoj knjizevnosti. Akteri polemike bili su Janko Djonovic, Nikola i Djordjije Lopicic i drugi, s jedne i Savic Markovic Stedimlija s druge strane. Mladi crnogorski literate su okvalifikovale Stedimliju kao protivnika “progresivnih stremljenja u novijoj crnogorskoj knjizevnosti”.
Na stranicama ‘Zete” objavljivani su i prikazani ne samo knjizevnih nego i drugih strucnih i naucnih knjiga. Pored toga, objavljivani su strucni i naucni prilozi iz proslosti Crne Gore. Saradnici tih priloga su najcesce profesori iz skoro svih crnogorskih sredina i tada vec afirmisani strucnjaci: Nikola Skerovic, Andrija Lainovic, Vaso Radonjic, Niko S. Martonovic, Milivoje Matovic, Rade Vukovic, J.R. Rakocevic, Krsto Ivanisevic, Bozidar Nilevic, Andrija Markovic, dr Stevan Popovic, dr Blazo Raicevic, Vasilije Dragovic, dr Ljubomir Durkovic, dr Pero Soc, Bogdan Gacesa, Marko R. Barjaktarovic i mnogi drugi.
Pojedine radove “Zeta” je dobijala od politickih poslenika: Mirka Vesovica, Sava Brkovica, Boza Ljumovica, Blaza Jovanovica, Mijata Maskovica, Mojsije Stefanovica, Buda Tomovica i drugih, koji su bili komunisticki funkcioneri, pa su koristili otvorenost “Zete” da prezentiraju svoje politicke poruke, koliko je to cenzura dozvoljavala.
Na stranicama “Zete” objavljivali su svoje tekstove i pripadnici drugih politickih stranaka, kao sto su Savo Vuletic, dr Andrija Radovic itd. Tu su i prilozi poznatih beogradskih i zagrebackih intelektualaca: dr Dragoljuba Jovanovica, dr Vidoja Minica, prof. dr F. Ilesica, prof. dr Frana Milobara i drugih. Pored, u listu su saradjivali: Spiro Mugosa, Ivan Vujosevic, Ilija Zlaticanin, Vasilije Lekovic i druge licnosti, sto je sve dokaz o otvorenosti o orijentaciji ovog glasila.
Poslije reorganizacije Komunisticke partije Jugoslavije 1937. godine, iako jos u ilegali, osjeca se njena pojacana aktivnost na mnogim poljima javnog i drustvenog zivota. U tom pogledu narocito se koriste kulturno-prosvjetne organizacije i sportski kolektivi. Uticaj KPJ se osjeca i u javnim glasilima. On je, najcesce posredan. Politika Narodnog fronta i odbrana demokratije, povezivanje KPJ sa pojedincima i grupama iz gradjanske opozicije, omogucava joj da se koristi i onim sredstvima javnog informisanja za koje ne moze da se pretpostavi da su u vezi sa njom. U tom pogledu “Zeta” je pruzala izdasnu pomoc.
Podsjecanje na podgoricko glasilo “Zetu” je neodvojivo od njenog vlasnika i glavnog i odgovornog urednika Jovana P. Vukcevica, mladog covjeka, osvjedocenog rodoljuba, poznatog novinara, slobodoumnog i hrabrog djelatnika.
Vukcevic P. Jovan Jozo rodjen je 1908. godine u Podgorici, u trgovackoj porodici. Zavrsio je srednju skolu, a potom se bavio novinarstvom. Saradjivao je u ondasnjim naprednim casopisima, bio dopisnik listova “Glas Crne Gore” i “Junajted Pres” i clan redakcije beogradskog dnevnika “Pravda”. Kao clan Jugoslovenskog novinarskog udruzenja, pripadao je Sekciji u Sarajevu. Vukcevic je bio ugledni gradjanin Podgorice. Prema kazivanju njegovih savremenika, Vukcevic je bio druzeljubiv i komunikativan, a po idejnom opredjeljenju pokazivao je bliskost sa ljevicarima i njihovim aktivnostima protiv reakcionarnog shvatanja i ponasanja protivnika radnika i obespravljenih i socijalno ugrozenih gradjana i seljaka. Zato im je stranice svog lista otvarao, kao i svima koji su se zalagali za promjene, za progresivne ideje socijalnog i nacionalnog oslobodjenja radnih ljudi, a protiv okostalih i dekadentnih shvatanja. Bio je jedan od vlasnika sta

Jovan Jozo Vukcevic strijeljan je sa 56 drugova antifasista 6. juna 1942. godine na Rakica Kucama, na obali Cijevne (na putu Podgorica-Tuzi).
Danas, poslije 76 godina od pojave prvog broja i 65 godina od kada se ugasila iskra “Zete” mnogi tekstovi objavljeni u ovom glasilu imaju svoju aktuelnost, posebno kada je rijec o buducnosti Crne Gore i njenih gradjana. Ona nije bila samo puki hronicar svoga vremena nego i budilnik pospane i prigusene svijesti svoga naroda, “isticuci javno njegov zivotni problem”. “Zeta” je, kako je zapisao njen glavni i odgovorni urednik, povodom desetogodisnjice izlazenja, u broju od 28. aprila 1940. godine: “Vidik, koji je bio zamracen, ozarila je nova buktinja svjetlosti, koju je “Zeta” smjelo raspalila preko nove generacije Crne Gore” kako bi pokazala put kojim treba da nastupa u buducnosti i postala “glas svoga naroda”.
Prelistavajuci stranice ovog glasila i razmisljajuci o ondasnjem vremenu crnogorske obespravljenosti i njenom skoro zaboravljenom glavnom i odgovornom uredniku, namece se misao da je onovremena “Zeta” znacajno uticala na ozivljavanje narodne svijesti o dostojanstvu vlastite kulture, nacionalnog identiteta i drzavnog suvereniteta.
Nedjeljni list “Zeta”, nezavisni organ jedne generacije”, bio je izrazito napredne orijentacije. U njemu se ogleda sva slozenost ukupne aktivnosti zemlje, njenih odnosa, ideologije, politickog zivota, kulturnog nivoa, ekonomskog i socijalnog stanja. Zbog toga predstavlja nezaobilazan izvor za proucavanje proslosti Crne Gore izmedju dva svjetska rata. Raznolikoscu napisa docarava se skoro citav jedan zivot Crne Gore i njenog naroda, sto ga cini pouzdanim izvorom svoga vremena s jasnim i trajnim porukama.