Oblikovanje crnogorske nacije u doba Petrovića Njegoša – Dr Dušan Ičević – Montenegrina.net | Kultura, umjetnost i nasljeđe Crne Gore. Culture, Arts & Heritage of Montenegro.

Dr Dušan Ičević
OBLIKOVANJE CRNOGORSKE NACIJE U DOBA PETROVICA NJEGOSA

Crnogorstvo je i eticka, i etnicka, i civilizacijska osnova i osobina zivota Crnogoraca. Vrijednost je u razvoju kulture, u napretku drustva. “U pojmu cojstva lezi pojam uljudnosti, kulture i civilizacije. Kada je dakle ono sastavni dio crnogorstva, onda se od njega ne moze i ne smije odluciti niti u suprotnost s njim dovesti i sve ostalo sto pripada ili sluzi zdravom napretku: umnom prosvjecivanju”. U ranijem tekstu naglasava se narodni crnogorski duh. “U Crnoj Gori upravlja se u opstem narodnom crnogorskom duhu, gdje vlada potpuna ravnopravnost, bez razlike vjere i narodnosti, bez pogleda na polozaj i stanje svakoga koji se zove Crnogorac”. Sustina je u demokratskom poimanju narodnosti, koja se ne svodi na zatvoreni etnos. U njemu su ravnopravne vjere, pa se narodnost ne izjednacuje sa vjerskom pripadnoscu. U crnogorskom duhu se olicava svojstvo i pravo Crnogoraca na sopstvenu “kolektivnu licnost”. Medjutim, svaki pokusaj da se crnogorstvo ispuni u posebnom nacionalnom identitetu zatirano je u zacetku. Prema pisanju Sima Matavulja, naglo se prekidaju tekstovi o crnogorstvu, nakon zestokih i ljutih kritika u srpskoj stampi u Srbiji i krajevima gdje Srbi zive. Knjaz Nikola ipak nije odustao od crnogorstva, posto ga je proglasio za istinsku “vjeru” Crnogoraca. U “Balkanskoj carici”, svom najobimnijem i najslavnijem djelu, 1896. godine, iako sve vrvi od srpstva, oslonjen je i stih:

Ko crnogorstvu ne bio vjeran
bogom i ljudima bio tjeran!

Pravu vrijednost crnogorstva kao nacionalne oznake shvatio je tek kada je izgubio prijesto i drzavu.
Nazirao je, istina, i ranije da “bratska ljubav” nije bas idilicna. Jada se kralju Aleksandru Obrenovicu 1. septembra 1898. godine na zabranu ulaska i naseljenja Crnogoraca u Srbiju. “Taj postupak zaprepastio je cijeli svijet srpski i on ga je strogo osudio, izgledalo je i svijet strani, tumaceci ga kao nepovjerljivo raspolozenje nove srpske vlade prema Crnoj Gori, a mene i Crnogorce zabolio je jako”. Tumaci da ono znaci “nasilno raskidanje veze medju Srbijom i Crnom Gorom, u koje sam ja usnovao svu ljubav svoju kao i narod nas sve nadanje svoje”. Dodaje i pamflet koji je otkrio svu “strast i mrznju veliku bez granica prema meni i Crnoj Gori”. Ojadjen, zali se u decembru 1915. godine ruskom caru na ponasanje srpske vojske, kojoj je pri povlacenju ispred austrougarske vojske pruzeno “bratsko gostoprimstvo” u Crnoj Gori.
“Glad, bolest i razvrat od te vojske i naroda koji je u bjekstvu, a kojeg sam i ja vidio u najgroznijem neredu pocinju vec odavati se pljcki i pobuni, u tolikoj mjeri da se i sam bojim da ce to uplivisati na moju vojsku i moj narod.
Knjaz-kralj Nikola je “sa zadrskom” saznavao kakve su pretenzije Srbije, jos od Garasaninovog Nacertanija da se Crna Gora priljubi Srbiji. Neposredno pred anektiranje Crne Gore Srbiji i stvaranje prve juznoslovenske drzave pocinje da brani crnogorsku nezavisnost i ravnopravni ulazak Crne Gore u Jugoslaviju. U obracanju Jugoslovenima 7. oktobra 1918. godine jos kazuje da u Crnoj Gori od davnina zive najbolji Srbi i Jugosloveni. No, Crna Gora zeli da udje casno u jugoslovensku zajednicu, “da se slozimo i bratski uredimo jugosloensku konfederaciju, u kojoj ce svak ocuvati svoja prava, svoju vjeru, uredbu i obicaje, i u kojoj niko nece smjeti nametati prvijenstvo, vec da svi budemo jednaki u cednim njedrima majke Jugoslavije, te da svak bratski i slozno radi na njenu napretku i velicini u drustvu slobodnih i prosvijecenih naroda”. Kada je Odlukom Velike Narodne skupstine Srpskog naroda u Crnoj Gori detronizovana dinastija Petrovica, kralj Nikola iz izgnanstva, posto mu nije bilo dozvoljeno da se vrati u Crnu Goru, salje proglas Crnogorcima u kome opisuje koliko je Crna Gora ucinila zrtava za spas Srbije, i kako je zvanicna Srbija intrigama i klevetama za izdaju ocrnila Crnu Goru i njene predtavnike. Posto nije uspjela da diplomatski unisti Crnu Goru, sve je preduzela da pokaze svijetu “da unistenje i obescascenje Crne Gore zele sami Crnogorci”. Kada je silnim udarcima udruzenih saveznika neprijatelj slomljen i napustio Crnu Goru, okupirala ju je, u ime vlade Srbije njena vojska, “S namjerom da srusi najvece dobro svakog naroda i drzave – njen suverenitet, i da unisti njeno drzavno bice, koje je tekovina vjekovnih napora i krvavih borbi Crnogoraca”. Porice svaku valjanost odluka Podgoricke skupstine, koja je falsifikovala volju crnogorskog naroda, bila je protivustavna i nije bila nadlezna da rjesava o sudbini Crne Gore. Sve je tako uradjeno sto se od Crne Gore zele stvoriti jedan ili dva srbijanska okruga, kojima ce ona gospodariti, a ne ravnopravnog brata. Ponavlja sopstvenu spremnost i doprinos Crne Gore jugoslovenskom ujedinjenju, pa da bi potkrijepio svoje pravo, podsjeca da je Crna Gora prva razvila zastavu svoju sa Dusanovim bijelim orlom. Uprkos svemu “dovikuje” Crnogorcima iz Neija na Badnji dan 1918. godine:
“Crna Gora je Crnogoraca. To je bilo, to ce biti… Crna Gora ce biti uspostavljena, sa svim njenim pravima. To je svecano, u nekoliko puta do sada bilo proklamovano od strane mocnih saveznika nasih…” Kralj Nikola vjeruje da ce Crnogorci samo odluciti o buducnosti Crne Gore. “Sami Crnogorci i niko vise, odlucice slobodno, zakonskim putem, o buducnosti Crne Gore, koja ce uvjeren sam, biti dostojna svoje proslosti. Ja cu tu odluku prvi pozdraviti kakva god ona bila. Ni ja ni moja kuca nijesmo se popeli i drzali na prijestolu Crne Gore silom; necemo na njemu ni ostati, ako to zahtijevaju interesi Crne Gore silom; necemo na njemu ni ostati, ako to zahtijevaju interesi Crne Gore i jugoslovenskog naroda…” Nada se da ce pravo pobijediti silu, a istina laz, i da ce Crnogorci moci slobodno i dostojanstveno reci sto misle o buducnosti Crne Gore. Na kraju ih pozdravlja i zeli srecan Bozic i Novu godinu i “pocetak srecnije i zasluznije ere u drzavnom i nacionalnom zivotu nasem!” Crnogorci nijesu dobili priliku da se slobodno izjasne, niti je kralj Nikola docekao da se vrati u Crnu Goru.
Vjerovao je u velike saveznike, i stalno im se obracao za pomoc, razumijevanje i podrsku u legitimnim pravima Crne Gore i svoje dinastije. Oni su ga uvjeravali da ce sve uciniti da udovolje zvanicnim zahtjevima Crne Gore, ali su prakticno udovoljili vjestoj politici zvanicne Srbije da se Crna Gora, “srpska zemlja”, pripoji Srbiji i zajedno udju u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, “troimenog naroda”. Na jedno pismo koje je kralj Nikola uputio Rejmonu Poenkareu, predsjedniku Francuske, ovaj mu 24. novembra 1918. godin odgovara da Francuska nije zaboravila junastvo, kojim je Crna Gora “na poziv Vaseg Velicanstva ustala za odbranu i nezavisnost” i poznata su stradanja naroda Crne Gore. Uvjerava kralja Nikolu da vlada Francuske “… nece pokusati da ucini nista nasilno sto bi sprijecilo crnogorsku naciju da ona dodje do njene zakonske teznje”. Francuska je prakticno najzasluznija sto je nestala nezavisna Crna Gora. Zanimljivo je, za temu o kojoj govorimo, da Poenkare sasvim izricito pominje crnogorsku naciju, pa se ne moze pricati da je kasnije izmisljena!
U poruci Zorzu Klemansou, predsjedniku Konferencije mira, 26. avgusta 1919. godine, kralj Nikola se tuzi na nesrecnu sudbu koja je zadesila crnogorski narod i Crnu Goru zbog nasilne aneksije Crne Gore Srbiji, koju su izvrsile vlasti i srbijanska vlada. Mjere nasilja nakon toga su izazvale “oruzanu akciju i spontani ustanak crnogorskog naroda”. Kraljevska vlada Srbije, nastavlja, postupa u Crnoj Gori kao da ona nije nista drugo do jedan dio Srbije. Naglasava da pitanje Crne Gore nije dinasticko pitanje, nego pravo Crne Gore da raspolaze sobom u svojstvu nezavisne drzave. A cast i sloboda su dva dobra koja je crnogorski narod uspio sacuvati tokom vjekova po cijenu neizmjernih zrtava.
Pripojena Srbiji, pa onda centralistickoj Jugoslaviji, Crna Gora je izgubila suverenitet i pretvorena, pod imenom Zeta, u jednu od 33 oblasti pod upravom dinastije Karadjordjevica. Utopljeni u Srpstvo, koje im je ponistilo drzavni, nacionalni i kkulturni identitet, izgubivsi svoje ime, Crnogorci se naglo nacionalno osvjescuju. Spoznaju da nijesu isto sa onima koji su im sve oduzeli i pretvorili ih u podanike tudjeg rezima, a Crnu Goru u zabacenu, zanemarenu i zaostalu provinciju. Objektivno oblikovani samosvojni nacionalni identitet u vrijeme vladanja dinastije Petrovica Njegosa nadgradjuje se svijescu i o sopstvenom interesu.
Ugledni srpski naucnici: istoricari, sociolozi, pravnici, politikolozi, etnolozi (Dragoslav Jankovic, Branislav Djurdjev, Radomir R. Lukic) potvrdjuju postojanje crnogorske nacije na sopstvenoj drzavnosti i pretezno iz srpskog naroda. U svojoj studiji “Nacionalno pitanje u savremenoj epohi” dr Najdan Pasic navodi osnovne drustveno-istorijske uslove (odvojen istorijski razvoj, oslobodilacke borbe, nezavisna drzava, sopstvena dinastija) koji su doveli do stvaranja crnogorske nacije. Crnogorski narod je osnova iz koje ona izrasta. Srpski etnolog Tatomir Vukanovic nalazi da se crnogorski narod temelji na ilirskoj etnogenezi, kao sto su i Srbi centralne Srbije i Kosova u svoju etnogenezu utkali dardanski etnos. Juznoslovenski crnogorski narod “pociva na temeljima ilirske etnicke bastine, sa kojim se putem asimilacije stopio jos u VII-VIII stolecu, nakon svojeg etnickog zivota u danasnjim crnogorskim zemljama”. Po njemu Crnogorci su najprije Sloveni, potom Srbi, pa na kraju Crnogorci.
Koje su samosvojnosti nacionalnog oblikovanja Crnogoraca u doba dinastije Petrovica Njegosa?
U klasicnim nacijama na Zapadu borba se vodila protiv feudalnog poretka a za slobodno trziste novca, najamne radne snage i kapitala, na industrijskom tipu proizvodnje. U Crnoj Gori istovremeno se vodila borba za razbijanje zatvorene plemenske organizacije i naturalnog nacina privredjivanja, i protiv osmanske imperije u oslobadjanju i ujedinjenju teritorija u sunarodnika koje je drzala pod svojom vlascu.
Neprekidnim oslobodilackim borbama i ratovima Crnogorci su uspjeli da odrze fakticku samostalnost svoje drzave, i da Crna Gora medjunarodno priznata za nezavisnu drzavu na Berlinskom kongresu 1878. godine znatno uveca svoju teritoriju, dobije izlaz na svoje more, oslobodi gradove, nastavi sa razvojem robne proizvodnje, saobracajnica, ulaganjem inostranog kapitala, ukljucivanja u Evropu.
U zapadnim nacijama centralizacija drzavne vlasti rusila je partikularne feudalne odnose i omogucavala da se uspostavlja jedinstvo nacije na osnovama novog nacina proizvodnje i kulturne integracije. U Crnoj Gori su Petrovici neprekidno radili na organizovanju, jacanju i centralizovanju drzave, zakonima i prinudom. U radjanju nacija na Zapadu povoljnost su bile apsolutne monarhije koje su obezbjedjivale da se uspostavlja zakonska jednakost gradjana naspram feudalne partikularnosti i sistema povlastica, zavisnosti od feudalni vlasnika. Vladari dinastije Petrovica su zaveli apsolutnu monarhiju, u kojoj su bili neprikosnoveni gospodari i istovremeno uvodili zakone, “darivali” ustave, stvarajuci uslove za gradjansko drustvo parlamentarne visepartijske demokratije.
Osobenost je crnogorskog drustva i crnogorske nacije/drzave sto je u primjeni, naporedo sa drzavnom centralizacijom, neposredna narodna demokratija. U tradiciji jos iz doba Vojislavljevica, pa Balsica i Crnojevica, od formalnog potpadanja pod tursku upravu, od 1500. godine, Zbor ucestvuje u odlucivanju o svim znacajnim crnogorskim potrebama. Vladari Petrovici u Jedinokupnom saboru nalaze uporiste za svoje drzavne programe i namjere, a narod podrzava svoje vladike vladare u vodjenju politike.
Petrovici su narodna dinastija, izrasli iz naroda i birani od naroda. Vremenom postaju nasljedni vladari, sa izborom nasljednika. Osobitost dinastije Petrovica je i u cinjenici da su bili istovremeno i svjetovni i duhovni vladari, koji nijesu zavodili teokratiju, nego stvarali modernu drzavu, koja je uveliko omogucila i nacionalnu samobitnost Crnogoraca. Mnogo su cinili na kulturnom oblikovanju Crnogoraca. U tradiciji Crnojevica, koji su osnovali prvu cirilsku stampariju u juznoslovenskim zemljama i sa svrhom da se kulturom rane od nastupajuce najezde azijatskih osvajaca, podizali su skole, kulturne ustanove, izdavali listove i casopise, svojim knjizevnim djelima oduhovljavali Crnogorce.
Cojstvo je osobeno svojstvo Crnogoraca, koje su uzdigli u najvecu vrlinu i uzor. Svijest o posebnosti Crnogoraca narocito je ispoljena u neprekidnim oslobodilackim borbama i u (n)agonu cojstva i junastva. Slobodni ljudi u costvu sjedinjuju i nacin zivota, i pozeljan sistem vrijednosti, koji se djelom potvrdjuje, i drustveni odnos, koji stvara odgovornog pripadnika zajednice, i osjecanje postovanja sebe i drugoga, i moralni zakon naporedo s onim koji proglasuje drzava, i svijest o individualnim i kolektivnim obavezama svih.
Nacionalno osvjescivanje Crnogoraca protivrjecno se oblikovalo na autenticnom crnogorskom etnosu i etosu, u svojoj nezavisnoj drzavi, i na srpskoj crkvenoj i drzavnoj tradiciji, koja ih je napajala srpstvom. Nadrgradjeno nadrustvene, drzavne i kulturno-duhovne tekovine stvorene u vrijeme dinastije Petrovica Njegosa Crnogorci su objektivizovali svoj nacionalni identitet i individualitet u modernoj nacionalnoj zajednici.