Odgovori crnogorskih sudova na ministarske naredbe Valtazara Bogišića – Radoslav M. Raspopović – Montenegrina.net | Kultura, umjetnost i nasljeđe Crne Gore. Culture, Arts & Heritage of Montenegro.

U nedavno objavljenoj studiji “Odgovori crnogorskih sudova na ministarske naredbe Valtazara Bogišića”, istoriograf Radoslav Raspopović prvi put u javnost donosi rezultate Bogišićevih istraživanja crnogorskog običajnog prava i prakse 1893, na početku njegovog ministrovanja

Početak priprema za obuhvatnu reformu crnogorskog sudstva

Sadržaj ove knjige čine materijali nastali u prvoj godini rada Valtazara Bogišića na dužnosti ministra pravde u Crnoj Gori. Riječ je o građi koja do sada nije publikovana niti je na drugi način bila predmet posebne naučne pažnje. Osim što baca svjetlost na jedan nedovoljno poznat period života i rada Valtazara Bogišića, ona upotpunjuje sliku o njegovom stvarnom angažovanju na ministarskoj dužnosti, oko čega postoje protivurječne ocjene i među savremenicima i među kasnijim istraživačima. Ovi dokumenti sadrže i zanimljive podatke o organizaciji i načinu funkcionisanja sudske vlasti u Crnoj Gori na početku posljednje decenije XIX vijeka. To se posebno odnosi na personalni sastav i rad kapetanskih sudova kao prvostepenih sudskih organa. Materijali koje smo sabrali u knjizi izvorno nijesu imali karakter ankete kakvu je Bogišić primijenio pri izradi Opšteg imovinskog zakonika. Ni po nazivu a ni po formi ovi dokumenti nijesu slični ni drugim vrstama anketa koje je Bogišić koristio u proučavanju običajnog prava i pravne prošlosti slovenskih naroda, kao na primjer one koje je objavio u izdanju Jugoslovenske akademije u Zagrebu pod nazivom “Zbornik sadašnjih pravnih običaja u Južnih Slovena – građa u odgovorima iz različitih krajeva slovenskog juga”. No, iako takav naziv za podatke koje je ovim putem prikupio nije upotrijebio ni sam Bogišić, činjenica je da oni po svom sadržaju predstavljaju odgovore na pitanja koja je putem ministarskih okružnica (naredaba) uputio predstavnicima nižih sudskih vlasti, nalažući im da mu dostave potrebne podatke.
Za razliku od drugih njegovih anketa, koje su se odvijale u vidu posebno sačinjenih “naputaka” ili “upitnika” radi naučnih potreba ili zakonodavnog rada, ovo prikupljanje podataka Bogišić je obavio vršeći ministarsku dužnost. Stoga se primijenjeni sistem rada zasnivao na visokom stepenu obaveznosti u pogledu sprovođenja naređenja ministra od strane lica kojima su pitanja bila postavljenja. To formalno ovu Bogišićevu “anketu” razlikuje od njegovog dotadašnjeg rada u izučavanju običajnog prava, kako u drugim slovenskim zemljama tako i u Crnoj Gori. No, bez obzira na ove razlike, podaci prikupljeni izdavanjem ministarskih naredbi nižim sudskim instancama imali su karakter odgovora izvjestilaca na pitanja koja je, kao i u ostalim slučajevima, Bogišić postavljao prije početka zakonodavnog rada, ispitujući pravne običaje, nivo pravne svijesti ili pojedine pravne ustanove. Njihovo publikovanje, zato, otvara prostor i za davanje cjelovitijih ocjena o ukupnom radu Valtazara Bogišića na proučavanju običajnog prava i pravne prakse u Crnoj Gori.
Sprovedeno istraživanje stanja u crnogorskom sudstvu izvršeno je, kako se može zaključiti, putem najmanje deset ministarskih naredbi izdatih tokom 1893. godine. Ni one ni odgovori na njih nijesu u cjelosti sačuvani pa zbog toga nije moguće dati precizne podatke o njihovom broju i broju prispjelih odgovora, niti se mogu izricati sasvim precizne tvrdnje o stvarnom karakteru izdatih naredbi. Da li je njihov cilj bio u pripremama za reformu sudstva u institucionalnom smislu ili je trebalo da posluže kao osnova za kodifikaciju propisa o sudskom postupku, na primjer za donošenje zakona o građanskom parničnom postupku radi stvaranja uslova za primjenu Opšteg imovinskog zakona, pitanje je koje čeka odgovor budućih istraživača. Takođe hipotetički, može biti postavljeno pitanje da li se građa u odgovorima na ministarske naredbe iz 1893. može tretirati kao dopuna ankete iz 1783. ili, pak, kao posebna anketa. No, i pored brojnih otvorenih pitanja na koje u ovom času nije moguće ponuditi sasvim pouzdane odgovore, naše uvjerenje je da je izdavanje ovih ministarskih naredbi imalo za cilj početak pripreme za reformu sudstva u institucionalnom i normativnom smislu. Stoga objavljivanje ovih dokumenata za nas ima značaj upoznavanja naučne javnosti sa jednom vrstom Bogišićevog “anketnog rada” na prostoru Crne Gore koja do sada nije posebno proučavana.
Iako smo svjesni uslovnosti primjene termina anketa na ovako prikupljene podatke, oni po svom sadržaju imaju i takav karakter jer gotovo u potpunosti odgovaraju Bogišićevoj koncepciji ankete. Dobri poznavaoci Bogišićevog djela slažu se da je njena suština u odgovorima na postavljena pitanja, odnosno da ona, uzeta u najužem smislu, postoji “samo u onoj mjeri ukoliko je nastala kao neposredan rezultat njegovih formulisanih pitanja i odgovora izvjestilaca…” Sadržaj materijala koji donosimo govori da je o tome u ovom slučaju nesumnjivo riječ.

Dolazi li Bogišić za ministra radi zakona ili radi efekta?

Detaljne podatke o tome kako je došlo do imenovanja Valtazara Bogišića na dužnost ministra pravde Crne Gore donosi u svojim Memoarima vojvoda Simo Popović. Opisujući svoj razgovor s knjazom “u ljeto 1893.” u dvorcu na Kruševcu, on ističe da ga je knjaz tada obavijestio o svojoj namjeri da Bogišića postavi “ministrom pravde”. Vojvoda Simo je pozitivno ocijenio knjaževu zamisao pod uslovom da se Bogišić “primi” te dužnosti i posebno ako je knjaz “ozbiljno riješen” da mu preda uređenje sudova. Za takvom vrstom rada postojala je velika potreba, jer, kako vojvoda Simo navodi, “narod je jako strada, upravo propada od sudova” kakvi su tada bili u Crnoj Gori. Davijama se nije znalo kraja, a u sudskom postupku stranke su prolazile “sve sudove, od kmeta do Velikog suda”, dolazile do knjaza, koji je opet predmete vraćao kmetu ili kapetanu. Izašiljane su i posebne komisije, a sve je izazivalo “troškove, globe i dangube”, tako da “napošljetku i ko dobije daviju, poginuo je kao i oni što ju je izgubio”. Prema knjaževoj namjeri vojvoda Simo imao je samo jednu rezervu: da li knjaz ozbiljno hoće postavljanjem Bogišića za ministra pravde da se sudstvo uredi, “donesu potrebni zakoni i naredbe” ili se sve radilo “samo za izgled, za efekat na strani”, što se sa imenom Bogišića svakako moglo postići” Da li je dilema oko stvarnih knjaževih motiva bila opravdana, govori činjenica da se u to vrijeme “po novinama, našijem i stranijem, jako (se) napadalo na knjaza i na stanje u Crnoj Gori” i da je “ugled knjažev bio (je) počeo jako i brzo padati”. S druge strane, Bogišić tokom vođenih razgovora postavio je uslov da sve što bi “imao raditi” radi u Parizu, “a kad bi i za koliko bi potrebno bilo” njegovo prisustvo na Cetinju, da onda i za onoliko vremena, koje bi se svakako moralo na najmanji ograničiti”, dođe i radi u Crnoj Gori. Tokom pregovora su ovi zahtjevi u osnovi prihvaćeni, što ukazuje na čvrstu riješenost u Crnoj Gori da se Bogišić dovede na ministarsku dužnost. Time su se očigledno željela postići oba efekta: na jednoj strani podići ugled zemlje u svijetu, a na drugoj učiniti ozbiljni koraci da se “dadne život” Imovinskom zakoniku, koji je tada još uvijek “ležao neupotrijebljen”. Ipak, mogućnost koja je Bogišiću data da ide u Pariz kad god mu je “potreba” i da ostane tamo “koliko mu službeni poslovi dopuštaju”, ostavljala je nedovoljno prostora da bi pod tim uslovima on mogao “preporoditi sudove” i dati im “potrebne zakone i uredbe”. O angažovanju Bogišića na mjestu ministra pravde bio je sačinjen poseban ugovor, koji je u ime vlade crnogorske kao njen opunomoćenik potpisao vojvoda Gavrilo Vuković, ministar inostranih djela. Prema zaključenom ugovoru, Bogišić je, kao ruski državni savjetnik u penziji, preuzeo “portfelj ministra pravde”, s kojim je bilo “sjedinjeno zvanje Načelnika Knjaževske kancelarije za izgrađivanje zakona”. Istovremeno je bio imenovan za člana Državnog savjeta. U crnogorsku državnu službu primljen je “za jednu godinu”, s mogućnošću produženja roka njegovog rada. Osim novčane naknade od 5 hiljada fiorina godišnje, koju je trebalo isplaćivati u tri dijela, ugovorom je preciziran i “godišnji dopust” od četiri i po mjeseca, koji je on mogao koristiti kao odmor “za svoje naučne radnje i potrebe”. Putovanja po unutrašnjosti ili izvan države nijesu imala karakter dopusta i obavljanja su o državnom trošku. U dužnosti Bogišića, koje su takođe u ugovoru precizirane, spadale su tri vrste poslova.
a) “Uprava sve sudske struke, nadzor nad sudskim personalom i davanje nužnih naredbi”, zatim:
b) “ukoliko moguće bude konačan pregled zakonskih predloga koje budu druge s(t)rane državne uprave izrađivale”, i na kraju:
c)”Ako i ukoliko drugim službenim poslovima ne bude spriječen, i izdavanje omanjih zakona sudske struke”. Pošto je Bogišić po potpisivanju ugovora morao da ode u Pariz, radi svojih poslova i nabavke knjiga, njegova državna služba je trebalo da započne od dana kada se vrati u Crnu Goru, što je trebalo biti “kroz mjesec i po dana”.
I prema sadržaju potpisanog ugovora, donošenje zakona vezanih za reformu sudstva bilo je tek na trećem mjestu. To znači da ni državna očekivanja u tom pogledu nijesu bila posebno velika, već da je značajnije bilo da on “upravlja poslovima sudske struke”. To je opet govorilo o tome da nije bio bez značaja utisak koji se u stranoj i domaćoj javnosti želio postići imenom Valtazara Bogišića kao ministra pravde.

Knjaz odmah zatražio da Bogišić napiše Zakon o vanbračnoj đeci

Ali, bez obzira na to što se ne može sasvim zanemariti ocjena vojvode Sima da se primanjem Bogišića u državnu službu tražio “samo efekat a ne ozbiljan rad”, činjenica je, ipak, da je on sa velikom ozbiljnošću pristupio novom poslu. Kako i sam Popović navodi u svojim “Memoarima”, Bogišić je “odmah preduzeo uređenje Velikog suda, plemenskih i okružnih sudova, njih je pohađa, davao im usmena i pismena uputstva, izdava zakonske naredbe, saziva je pisare okružnih i plemenskih sudova na Cetinje, objašnjava im Imovinski zakonik i upućiva ih njegovoj primjeni”. Za većinu ovih poslova imao je podršku knjaza, koji je “odmah u početku” tražio da napiše “Zakon o vanbračnoj đeci”. I мada su poslovi na kojima se angažovao bili brojni, rješavanju glavnih problema, kao što je “uređenje sudova iz osnove” i izrada potrebnih zakona, po ocjeni vojvode Sima, Bogišić nije pristupao. Krivicu za to on ne vezuje prevashodno za Bogišića, koji doduše ni sam “nije mnogo navaljivao”, koliko za njegovo okruženje jer mu je govoreno “da je to prerano za Crnu Goru” i “da je dosta postojeće malo bolje srediti”. Ako se pažljivije pogleda Bogišićev rad, stiče se utisak da su ocjene vojvode Sima, ipak, prilično stroge. I pored njegovih dužih boravaka u Parizu, Bogišić je u različitim oblastima, uključujući i organizaciju rada sudova učinio značajne pomake koji su vodili modernizaciji pravnog života u Crnoj Gori. Da li su oni mogli biti i veći tokom njegovog šestogodišnjeg obavljanja ministarske dužnosti, pitanje je oko koga svakako mogu postojati neslaganja, ali se u pogledu njegovog ministarskog rada ni izbliza ne može izreći ocjena da je u njemu dominiralo “suđenje u Parizu”. Ovakvi prigovori su vjerovatno bili posljedica iznevjerenih očekivanja, ne samo vojvode Sima, u pogledu Bogišićevog angažovanja na izradi zakona o reformi sudstva. Unapređivanje rada sudova objektivno je bio jedan od osnovnih zahtjeva vremena, a angažovanje Bogišića na ministarskoj dužnosti stvaralo preduslove da on bude uspješno riješen. Međutim, pri izricanju ocjena o eventualnoj Bogišićevoj odgovornosti što do te reforme nije došlo, treba obratiti pažnju na pitanje koliko je zaista reorganizacija sudske vlasti bila u krugu pažnje novog crnogorskog ministra pravde. Materijali koje donosi ova knjiga govore da se on već na početku svoje ministtarske karijere suočio sa ovim pitanjem i da je ministarske naredbe kojima je tražio potrebne informacije o radu sudova izdavao u cilju neophodnih priprema za reformisanje stanja u ovoj oblasti, tj. barem djelimičnu kodifikaciju propisa o sudskoj vlasti. Drugačiji smisao njihovog izdavanja teško da se može pronaći, prije svega zbog podudarnosti cilja koji se njihovim izdavanjem želio postići sa metodom anketnog rada koji je koristio i pri izradi Opšteg imovinskog zakonika. Uporedo sa iznošenjem prethodnog stava da je stvarni cilj ministarskih naredbi bio u pripremi, za izradu “novih zakona” o sudskoj vlasti ili pojedinim njenim oblastima može se postaviti pitanje i da li je, s obzirom na rezultate ankete sprovedene 1873, bilo potrebe za novim anketiranjima i da li se odgovori na ove naredbe mogu smatrati dopunom toj anketi. U materijalima koje je Bogišić prikupio u anketi iz 1873. već su bile sagledane osnovne institucije i ustanove običajnog prava, rad sudova, bilo je obavljeno upoznavanje sa suđenjem u Senatu i drugim sudskim instancama, po svim fazama postupka od pretresa preko rasprave do rješavanja sudskih i drugih administrativnih poslova, proučene knjige protokola tadašnjih sudskih i administrativnih tijela i prikupljeni drugi odgovori koji su se odnosili na sudsku praksu u Crnoj Gori. No, iako je anketa iz 1873. takve podatke nesumnjivo sadržala, ako ostajemo pri tezi da je izdavanje ministarskih naredbi zaista bilo u funkciji reforme sudstva ili donošenja propisa procesnog karaktera, onda su one kao nova anketa imale puni smisao u mjeri u kojoj je zbog protoka vremena i tokom tog perioda sprovedenih državnih reformi (ukidanje Senata, formiranje Državnog savjeta, Velikog suda, Ministarstva), bilo neophodno sagledati stanje koje je u tom trenutku, tj. dvadeset godina kasnije, vladalo u zemlji. U tom smislu izdate ministarske naredbe i prikupljeni odgovori mogu se tumačiti kao “sistematična priprema” za kodifikaciju propisa o sudskoj vlasti u Crnoj Gori ili pak pojedinih njenih užih oblasti.

Potraga za sudskim dokumentima iz vremena Petra I i Petra II

Samim tim isključuje se druga pretpostavka da se prikupljanje podataka putem izdavanja ministarskih naredbi može objasniti poznatom činjenicom da je u periodu 1892. do 1898. Bogišić vršio dodatna anketiranja u Crnoj Gori i da ove ministarske naredbe mogu predstavljati dio te kasnije, dopunske ankete.
Dopunsko anketiranje iz navedenog perioda bilo je sasvim drugačijeg karaktera od ministarskih naredbi i dobijenih odgovora sadržanih u ovoj knjizi. Te dopune su bile neposredno vezane za Bogišićev raniji rad, za koji je on bio sastavio poseban upitnik sa oko 2.000 pitanja, a njegovi “odgovornici” tada su bili najuticajnije ličnosti iz državnog aparata Crne Gore, članovi Senata, tj. drugi dobri poznavaoci crnogorskog običajnog prava. U periodu od 1892. do 1898, držeći se te svoje ranije ankete, u kojoj su odgovori bili grupisani u 20 tematskih jedinica, odnosno odsjeka, Bogišić je istim načinom rada “pokušao da izvrši pojedinačne dopune i kritička provjeravanja odgovora svojih izvjestilaca iz 1873”. Sadržaj tih dopuna, koje je, kao i samu anketu, objavio Tomica Nikčević, broji 8 posebnih cjelina (1. Rodstvo izvan kuće, 2. Postupak izvan suda, 3. Postupak u sudu, 4. Krvna osveta i umir, 5. Međunarodno pravo, 6. Četa, hajduci, uskoci, 7. Danilov zakonik 1855. g., 8. Danilov zakonik 1855. g.). To govori da one nijesu ni u kakvoj vezi sa građom sadržanom u odgovorima na ministarske naredbe iz 1893. Iz toga proizilazi da je njihovom izdavanju Bogišić pristupio prevashodno rukovođen dužnošću koju je obavljao iz ugla unapređenja sudske vlasti u Crnoj Gori. Što to nije rezultiralo posebnim zakonskim tekstom o organizaciji i načinu rada sudova ili zakonom o građanskom parničnom postupku, ne znači da određen napredak u normativnom regulisanju nekih pitanja iz ove ovlasti nije ostvaren. To se može zaključiti ako se u najsumarnijem vidu pogledaju rezultati Bogišićevog rada na zakonodavnom planu u vrijeme obavljanja ministarskih poslova. Osim Zakona o vanbračnoj djeci, kao ministar pravde Bogišić je izdao i 11 ministarskih naredbi sa zakonskom snagom. Sve one se tiču rada sudova. Logično je pretpostaviti da je za njihov nastanak od uticaja mogla biti i građa koju je Bogišić prikupio 1893, izdajući pomenute naredbe. Na osnovu prethodno rečenog, sa visokim stepenom sigurnosti možemo zaključiti da materijali sadržani u odgovorima na ministarske naredbe nijesu u neposrednoj vezi sa dopunskim anketiranjima koje je Bogišić vršio 1892 – 1898. Njihova usmjerenost isključivo na probleme sudske vlasti rezultat je posebne, na početku ministarske karijere naročito izražene, Bogišićeve zaokupljenosti problemima rada sudova i očigledno želje da se on unaprijedi.
O broju naredbi anketnog karaktera koje je Bogišić izdao kao ministar pravde nije moguće saopštiti precizne podatke. Na osnovu raspoložive građe, može se pretpostaviti da ih je moglo biti najmanje 10. Takav zaključak smo izveli prema sačuvanim arhivskim materijalima i oznakama koje na njima stoje (1/1, 1/5, 1/6, 1/7 i 1/10). Prva naredba izdata je 23. juna 1893. Njen tekst nijesmo pronašli. Na osnovu na nju datih odgovora, koji su, inače, najbrojniji (ima ih ukupno 74, dok se po redosljedu njihove numeracije može zakjučiti da ih je bilo 830, proizilazi da su bile upućene svim plemenskim, okružnim i varoškim kapetanima, odnosno upravama. Naredbom su traženi podaci o tome kada su osnovani plemenski, odnosno okružni i varoški kapetanski sudovi, da li su i od kada vođene knjige protokola i ko se u to vrijeme nalazio na čelu tih institucija.
Po redosljedu po kome su one danas arhivirane, druga naredba izdata je 3. septembra 1893. U njoj je Bogišić od kapetana, predsjednika sudova i njihovih zastupnika tražio da se Ministarstvu pošalju “svi sudski dokumenti – isprave izdate od vladike Rada, sv. Petra i ako bi ih bilo još iz ranijih vremena”. Pošto se pretpostavljalo da se ti dokumenti nalaze “ponajviše kod privatnih ljudi”, da bi se oni dobili, od okružnih kapetana je zahtijevano da vlasnike uvjere “da će ih ovo Ministarstvo opet skoro njima preko Vas istih povratiti”. Uz ovu naredbu priključeno je ukupno 7 odgovora. Sa 4. septembrom 1893. datirano je obraćanje Bogišića Ministarstvu unutrašnjih djela. Ono nema karakter naredbe, već predstavlja vid urgencije na raniji dopis tom ministarstvu, u kome su traženi podaci na osnovu kojih bi se mogli sastaviti spiskovi glavnih opština, sela i zaselaka iz kojih se oni sastoje.

Ispitivanje crnogorske običajne prakse po metodskim načelima

Kako Ministarstvo unutrašnjih djela nije raspolagalo takvim informacijama, telegrafski su poslate okružnice kapetanima da se ti podaci prikupe. U dopisu je Bogišić molio nadležne u Ministarstvu unutrašnjih djela da mu odgovore kapetana dostave onim redom kojim budu dolazili. Pošto se odgovorima dobijenim ni ovim putem nije došlo do željenih podataka za sve nahije, u naredbi, od 29. septembra 1893, crnogorski ministar pravde se obratio plemenskim kapetanima Crmničke nahije tražeći da mu dostave podatke koji odgovaraju onom što je okružnicom traženo, tj: “Koliko u kojoj kapetaniji ima opština i kako se koja zove? Iz koliko se koja opština sela sastoji (ako ima koji zaselak ili poselica, tako isto spomenuti); Ime glavnog kmeta u opštini”. Uz ovu Bogišićevu ministarsku naredbu arhivirano je 10 odgovora. Posebno zanimljiva je naredba izdata 19. novembra 1893, čiji tekst nijesmo pronašli, ali se iz sačuvanih odgovora može zaključiti da su u njoj traženi podaci o imenima kapetanija i pečatima koji su korišćeni za ovjeravanje sudskih spisa. Ukupno su sačuvana 34 odgovora, koji, osim tekstualnog dijela, sadrže i otiske pečata, najčešće prstena koji su kapetani nosili na ruci a na kojima su bili urezani inicijali njihovog imena. Osim ovih 4, odnosno 5, Bogišićevih okružnica, iz raspoloživog materijala se može zaključiti da je 4. avgusta 1893. pod brojem 724 bila izdata još jedna – 5, odnosno 6. Bogišićeva naredba. Mi, nažalost, ne raspolažemo ni njenim tekstom, a ni odgovorima koji su na nju mogli biti poslani.
U prikupljanju podataka ovim putem Bogišić se očigledno nije rukovodio unaprijed pripremljenom sistematizacijom. Na takav zaključak navodi to što su ministarske naredbe izdavane sukcesivno, u periodu od nekoliko mjeseci, i što u pogledu vremena njihovog izdavanja a i samog sadržaja ne postoji veza koja bi ukazivala da je riječ o djelovima cjeline, unaprijed osmišljenog “upitnika”. Međutim, prikupljeni odgovori, za relativno usku oblast na koju su se pitanja odnosila, lako su se mogli sistematizovati, jer čine djelove iste problemske cjeline. Štaviše, možemo kazati da su sadržaji odgovora sami po sebi odredili da oni budu sistematizovani i razvrstani u četiri, odnosno pet grupa. Te sistematizacije, koja prati hronološki slijed sačuvanih naredbi i uz njih grupisanih odgovora, i mi smo se držali prilikom priređivanja ovog materijala za štampu.
Drugi zaključak koji se sa dosta vjerovatnoće može izvesti jeste da materijali sadržani u odgovorima na navedene Bogišićeve naredbe za osnovni smisao zaista imaju Bogišićevu pripremu za kodifikaciju propisa o sudskoj vlasti ili pojedinim njenim oblastima, odnosno za institucionalnu reformu sudskog aparata ili donošenja propisa o građanskom parničnom postupku. Pri tome je očigledno da je sprovođenje ovih aktivnosti izvršeno na način koji je Bogišić praktikovao i pri njegovom prethodnom zakonodavnom radu u Crnoj Gori. Mada su principi tog rada sastavni dio poznatog naučnog metoda Valtazara Bogišića u proučavanju običajnog prava slovenskih naroda, kada je u pitanju izrada Opšteg imovinskog zakonika, on ih je i veoma precizno saopštio u svojim pismima Petru Nikolajeviču Stremouhovu od 19. februara/ 3. marta 1873. i knjazu Nikoli od 22. februara 1874. U njima su saopštenja osnovna načela pri sastavljanju zakonika. U pismu P.N. Stremouhovu Bogišić kaže: “Saobrazno zahtjevima u navedenom pismu osnovnih postavki i saglasno suštini naručenog mi posla, sav rad po mom shvatanju, treba da bude raspoređen u tri poglavlja, i to: A. Informacija, tj. izučavanje mjesnih elemenata u samoj u Crnoj Gori. B. Utvrđivanje osnovnih načela za pojedine pravne institucije. C. Redakcija Zakona”.
Izdavanje ministarskih naredbi iz 1893. moglo je pripadati prvom poglavlju ovakvog metoda zakonodavnog rada i pripremi za reformu sudske vlasti u Crnoj Gori. Iako nema drugih pisanih izvora koji bi ukazivali na to da je takva dužnost bila naložena Bogišiću, nekoliko pratećih momenata upućuje na zaključak da o tome ipak može biti riječi. Naime, Bogišić se 1893. nalazio na dužnosti ministra pravde nezavisne države, tako da, kao u slučaju izrade Opšteg imovinskog zakonika, za njegov zakonodavni rad nije trebao poseban angažman uz posredovanje ruske vlade, niti je, s obzirom na njegov naučni autoritet i iskustvo, trebalo očekivati da mu se u vezi sa poslovima koje je trebalo da obavi izdaju posebna pismena naređenja.

Izučavanje mjesnih elemenata prvi korak na putu do zakona

Od ranije upoznat sa prilikama u Crnoj Gori, posebno u domenu funkcionisanja aparata vlasti, mogao je lako procijeniti koji su njegovi glavni nedostaci, a šta su zadaci koje on, kao ministar pravde, treba da obavi. Svakako da se u tom pogledu kao glavno pitanje nametala reforma sudstva putem donošenja većeg broja zakonskih akata.
S druge strane, glavni principi Bogišićevog rada i u toj vrsti zakonodavne djelatnosti svakako su morali biti u skladu sa njegovim naučnim metodom, čija je načela počeo izgrađivati prije nego što je “na terenu” stao proučavati prava slovenskih naroda. Osnovni elementi tog naučnog sistema uobličeni su već prvim teorijskim radovima o običajnom pravu, poput onog objavljenog u Beču 1866. pod nazivom “O važnosti sakupljanja narodnih pravnih običaja kod Slovena”, ili pak u, iste godine objavljenom, drugom radu “Naputak za opisivanje pravnih običaja koji žive u narodu”. Još cjelovitije, neke od osnovnih ideja izložio je u pristupnom predavanju na Novorusijskom univerzitetu u Odesi 3. marta 1870. pod naslovom “O naučnoj obradi istorije slovenskih prava”. Suština tih stavova, kasnije primijenjena pri izradi Zbornika sadašnjih pravnih običaja u Južnih Slovena – građa odgovorima iz različitih krajeva slovenskog juga, bila je da se pravni običaju naroda ponajprije valjaju opisati, a zatim “uporediti s običajima drugih naroda, i konačno s obzirom na sve to stvoriti zakoni”. Prema sadržaju citiranog pisma P.N. Stremouhovu i knjazu Nikoli, na takav način Bogišić je postupio i pri izradi Opšteg imovinskog zakonika za Crnu Goru, sprovodeći anketu iz 1873.
S obzirom na sve to, kada je bilo u pitanju crnogorsko sudstvo i stanje u kojem se nalazilo krajem 1893. logično je pretpostaviti da je svaka Bogišićeva zakonodavna radnja podrazumijevala da se prethodno prikupe informacije, tj. “izuče mjesni elementi u samoj Crnoj Gori”, odnosno da se najprije sprovede neka vrsta ankete i ispitaju pravni običaji. Iako ne možemo kazati da je procesna materija u građanskom i krivičnom postupku u Crnoj Gori u to vrijeme u cjelini počivala na običajnom pravu, ne možemo ni negirati da mnogo toga vezanog za rad sudova nije bilo pozitivno pravno regulisano. Prevladavala je “običajna procedura kao i procedura koja se rađala i ređala u naredbama”. U Crnoj Gori, kako za vrijeme vladike Petra I i Petra II tako ni kasnije, poslije proglašenja države za knjaževinu, “nije bilo pisanih pravila postupka pred sudovima”. Stoga je modernizacija sudova kojoj je Bogišić pristupio 1893. podrazumijevala prethodno upoznavanje sa stvarnim prilikama u toj oblasti. Osim zbog stanja u kom se nalazilo, reforma crnogorskog sudstva bila je neophodna i radi stvaranja uslova za primjenu Opšteg imovinskog zakonika. Nalazeći se na ministarskom položaju, Bogišić je bio u prilici da “novi zakon zadahne životnom snagom od samoga njegovog tvorca”. Sem toga, on je imao priliku i mogućnost da “postupno sam uvodi u život ovo epohalno djelo nove Crne Gore”. Putujući po Crnoj Gori, kao ministar pravde Bogišić je bio u prilici da se “u samim sudovima uvjeri o razumijevanju i primjeni imovinskog zakonika”. Rezultat nastojanja da se Zakonik što više prilagodi stvarnim uslovima bilo je i njegovo drugo izdanje, proglašeno 27. juna 1898. Desetogodišnje iskustvo je pokazalo da su, radi lakše primjene, potrebne izvjesne izmjene i dopune, ali one suštinski nijesu uticale na prvobitan raspored zakonske materije. Izdavane su i ministarske naredbe sa zakonskom snagom. One su bile put da bi se “donesena apstraktna pravna pravila” u Opštem imovinskom zakoniku mogla “prevesti u praktičan život propisujući postupak sudovima pri suđenju i primjenjivanju zakona”. Problem je, međutim, bio i u tome da, što se tiče “tehničke strane” primjene Zakonika, njegove odredbe nije bilo moguće “oživotvoriti u svakodnevnoj praksi putem ČarhaičnogČ običajno-pravnog sudstva i zastarjele procedure čiji su nosioci polupismeni sudije – ”pametari”, odnosno u uslovima neizgrađenog formalnog prava i neizdiferenciranog krivičnog i građanskog postupka”.
Izmjene Opšteg imovinskog zakonika nijesu, dakle, bile dovoljne da se nadoknadi nedostatak procesnih pravila i savremenog sudskog sistema, bez kojih se nije mogla zamisliti njegova primjena. Kao u slučaju drugih velikih kodifikacija, na pr. Code Civil – a, donošenje Opšteg imovinskog zakonika nijesu pratili pisani akti o proceduri, odnosno postupku pred sudovima.

Bez reforme sudstva rad na izradi Zakonika nema efekta

Kao vrstan pravnik i dobar poznavalac poslova na kodifikaciji u drugim zemljama, Bogišić je to morao znati i biti svjestan činjenice da bez novih zakonskih rješenja u toj oblasti i bez reforme sudstva sav njegov prethodni rad na izradi Zakonika nije mogao imati praktičan značaj. Ovo utoliko prije što su uslovi za njegovu primjenu u Crnoj Gori početkom posljednje decenije XIX stoljeća bili veoma složeni.
Zbog svega toga mnogo veći pomak u primjeni Zakonika od njegovih izmjena i dopuna mogao se očekivati jedino od novih propisa o građanskom sudskom postupku, odnosno od reforme pravosudnog aparata. Iako izvjesno nije imao pretenzije da sačini Zakon o građanskom parničnom postupku, koji je svakako nedostajao Crnoj Gori, namjera da sa putem novih normativnih rješenja, zakonskim propisima skromnijeg obima, naprave iskoraci u pozitivno-pravnom regulisanju procesne materije i samog rada sudova svakako je morala postojati. S obzirom na njegovu visoku državnu poziciju, analizu postojećeg stanje nije trebalo vršiti putem posebnih upitnika i klasičnih anketa, kakve je u ranijim slučajevima primjenjivao. Kao sublimat za tu vrstu radnji, radi priprema za zakonodavni rad moglo je da mu posluži izdavanje ministarski okružnica iz 1893. Iako nije rezultirao posebnim zakonskim tekstom, usuđujemo se da zaključimo da je ovakav način prikupljanja informacija morao biti od značaja za 11 ministarskih naredbi sa zakonskom snagom koje je Bogišić tokom obavljanja ministarske dužnosti donio. Razvoj prava i pravnog sistema koji je na taj način izvršio, pored ostalog, bio je izazvan potrebama Opšteg imovinskog zakona i pravnog razvitka koji je on svojom pojavom uslovio. Posmatrane izdvojeno, iz savremene perspektive, ove naredbe i odgovori na njih ne mogu se procijeniti drugačije do kao dragocjen materijal anketnog karaktera od nezaobilaznog značaja za proučavanje istorije sudstva i sudske vlasti u Crnoj Gori u periodu od ustanovljenja redovnih sudova do sredine posljednje decenije XIX vijeka.
Korijeni pravosudnog sistema koji je 1893. postojao u Crnoj Gori sezali su u epohu Petra II Petrovića Njegoša. Tada ustanovljeni oblici vlasti kasnije su dograđivani i u normativnom i u organizacionom smislu, ali je sa stanovišta strukture i načina rada, posebno prvostepenih sudskih organa, bilo mnogo elemenata naslijeđenih iz tog vremena.
Promjene u organizaciji državnog poretka koje su se desile na početku vladavine Rada Tomova išle su u pravcu centralizacije državne uprave, uz istovremeno stvaranje razuđenijeg institucionalnog mehanizma vlasti. Njime je promijenjen način upravljanja ustanovljen u vrijeme vladike Petra I. Na zboru na kome je Rade Tomov izabran za gospodara zemlje, prisutni glavari su izabrali 12 ljudi iz najuglednijih plemena i bratstava da upravljaju Crnom Gorom. Time je prvi put narušen dotadašnji princip formiranja organa vlasti koji se zasnivao na proporcionalnoj zastupljenosti plemena. Mnogo značajniju institucionalnu dogradnju aparata državne uprave predstavljalo je osnivanje Praviteljstvujušćeg senata crnogorskog i brdskog i lokalnih organa: gvardije i perjanika.
Praviteljstvujušći senat je ustanovljen krajem 1831. uz pomoć ruskih izaslanika Ivana Vukotića i Mateja Vučićevića i funkcionisao je sve do reformi nakon međunarodnog priznanja Crne Gore 1878. Iako je imao karakter vrhovnog organa zemaljske vlasti, istovremeno je vršio i sudsku funkciju. Senat je tada brojao 16 članova. U odnosu na ranije Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog, Senat je predstavljao organ kroz koji je ostvareno jače utemljenje državnog poretka na principima centralizacije uprave u odnosu na plemensku rascjepkanost. U literaturi se ističe kao ustanova koja je Ńi formalno i faktički imala obilježje državne institucije”. Članovi Senata bili su državni službenici, koji su za svoj rad primali novčanu nadoknadu. Prema Bogišićevoj anketi iz 1873. Senat je bio prvo redovno praviteljstvo, sa kojim se uvodi centralna zemaljska uprava, koje u doba mitropolita Petra I nije bilo. On je, u stvari, zamijenio centralni organ vlasti koji je ustanovio Petar I. Prema pismu Petra II guverneru Dalmacije, grofu Lilijenbergu,
Senat je bio nadležan za sve sudske poslove “da ih obavlja i dostavlja meni na mišljenje”. U svojstvu “najvećeg zemaljskog suda “Senat je sudio u prvom i u drugom stepenu. U prvom stepenu bio je nadležan za najteža krivična djela, a u drugom je odlučivao po žalbama nižih sudova.

Zamjena knezova kapetanima okončana u doba knjaza Danila

Na presude Senata “mogla se podnijeti žalba vladici čija je odluka bila pravosnažna i izvršna”. Sa reformom državne uprave i uvođenjem Senata, uspostavljena je i organizacija nižih organa izvršne i sudske vlasti. Riječ je o ustanovama gvardije i perjanika. Na taj način je uvećan državni aparat, odnosno “snage upravlenija naroda”, koje su brojale oko 180 ljudi, od kojih su 16 bili senatori, a ostalih 164 plaćeni državni službenici. Od toga broja većinu (156) sačinjavali su članovi gvardije, dok je perjanika bilo 8. Istorijski korijeni crnogorskog pravosudnog sistema, koji je 1893. funkcionisao na nivou prvostepenih organa, nalazili su upravo u gvardiji sa mnogim, neizmijenjenim osnovnim elementima u odnosu na vrijeme nastanka ove ustanove. U Bogišićevoj anketi iz 1873. godine ističe se sudska funkcija gvardija. U tada prikupljenim odgovorima o njenom radu rečeno je: “Kad se Senat ustanovio sovremeno se u zemlji ustanovio niži zemaljski sud, po nahijama i plemenima zvani Gvardija”. I u Grlici iz 1835. gvardija se pominje kao sudski organ u svakoj nahiji i Brdima nadležan da u prvom stepenu raspravlja manje sporove, dok je veće trebalo dostaviti Senatu. U vezi sa radom Senata i gvardije, u Grlici je rečeno. “Od nedavnog vremena postavljen je veliki sud pod imenom Praviteljstvujušči senat, u kome zasjedavaju 12 senatora i mali sud s nazvanijem: Gvardija. U svakoj Nahiji i Brdima ima Gvardija koja manje raspre sama umiruje, a veće predstavljaju Senatu će se sa soglasijem Gospodara konče”. I stranci koji su u to vrijeme, ili nešto kasnije, boravili u Crnoj Gori pisali su o gvardiji (Kovaljevski, Rovinski), takođe ističući njenu funkciju u rješavanju sporova, odnosno međusobnih svađa po plemenima, ali pominju i druge njene nadležnosti. Tako Kovaljevski dužnost gvardija utvrđuje na “poslove održavanja reda”, da stoji “na raspolaganju vladici i serdarima, pazi granicu, sudi manje sporove, uzima kazne od krivaca, ide na ratnu službu” itd.
Ukupan sastav gvardije 1834. povećan je sa 156 na 388 ljudi. Istovremeno su unutrašnje ustrojstvo ovog organa i podjela nadležnosti prilagođeni administrativno-teritorijalnoj podjeli zemlje. Za svaku starocrnogorsku nahiju i Brda, zavisno od veličine njihove teritorije, određen je broj pripadnika gvardije pod komandom jednog ili više kapetana.
Ustanovljenjem kapetana po plemenima, kao plaćenih državnih činovnika, oslabljena je snaga izolovanih plemenskih vlasti. Preko nih se u unutrašnji život zemlje probijala državna vlast. Kapetani su vršili funkciju prvostepenih sudova, a teritorija na kojoj se njihova nadležnost prostirala nazivala se kapetanija. Svako pleme imalo je jednog, dva ili više kapetana, odnosno kapetanija. Njihov broj nije bio unaprijed utvrđen, već ga je određivao mitropolit Petar II “prema pravno-upravnim potrebama i političkim prilikama datim organizacijom države na tradicionalnom principu plemenske samouprave”.
Novim ustrojstvom izmijenjen je raniji način uprave u plemenima. Pored barjaktara, kao vojnih starješina i ratnih zapovjednika, plemena su do tada kao upravno-sudske organe imala knezove. Njih su, kao i njihove pomoćnike, poljake ili globare, birala sama plemena. Broj poljaka u plemenima bio je različit. Moglo ih je biti 5 ili 6. U njihovoj nadležnosti je bilo da procjenjuju poljske štete i rješavaju manje (bagatelne) građansko-pravne sporove. Posebna dužnost im je bila staranje oko izvršenja presuda koje je izricao knez.
Poslije reformi iz 1831. ustanova kneza zamijenjena je ustanovom kapetana, s tim što je vladika Rade, po pravilu, za kapetane postavljao plemenske knezove. Imenovanje kapetana relativno je dugo trajalo, tako da su se na navedenim dužnostima u nekim plemenima i u vrijeme knjaza Danila još uvijek nalazili knezovi. Razlog za sporo odvijanje ovog procesa bio je u činjenici da su uvođenjem kapetana dotadašnju sudsku i upravnu vlast gubili knezovi. Kako je to značajno mijenjalo postojeće odnose, bio je prisutan i strah od “reakcije naroda, s obzirom na njegov tradicionalizam i oštro suprostavljanje novini posebno sudskoj”. Zbog toga je vladika Rade sa dosta opreza zamjenjivao knezove kapetanima. Kao “recidiv plemenske anarhije i separatizma” knezovi su potpuno iščezli u vrijeme vladavine knjaza Danila. Pošto nijesu imali posebne prostorije za suđenje, kapetani su sporove rješavali “pod vedrim nebom”. Osnovni principi pri tome bili su: usmenost, neposrednost i kontradiktornost sudskog postupka.

Načelno Njegoš nije osuđivao na smrt, u praksi nije bilo tako

O presuđenim predmetima nijesu ostavljani nikakvi pismeni tragovi. Kapetani su putovali po kapetaniji i, “po mogućnosti”, sudili i presuđivali u mjestu parničara, odnosno “na mjestu nepokretnosti, na kojoj je pravo sporno”, dok su u krivičnim sporovima sudili “na mjestu počinjena krivičnog djela”. Presude su donosili samostalno, ali su redovno “pozivali barjaktare i poljake mjesta (seoske opštine), u kome su da čuju njihovo mišljenje prije izricanja presude”. Osim radi pravilnijeg presuđenja spora, barjaktari i poljaci pozivani su zbog većeg ugleda organa koji je donosio odluke. U narodu se govorili: “Došao je kapetan s Gvardijom”. Tako je pojam gvardija u praksi dobio uže značenje, pored onog šireg, koje je obuhvatalo “sve izvršne organe vlasti u zemlji”. No, i pored toga što je “sudio kapetan s Gvardijom”, kapetanski sudovi su bili inokosni a ne kolegijalni organi. Njihova stvarna nadležnost nije bila ograničena a ni posebno propisana. Izricali su presude usmeno tako da nije bilo pisanih tragova ni o njihovim odlukama. Na presude koje su oni donosili u privatno-pravnim i krivično-pravnim sporovima u prvom stepenu, postojala je mogućnost žalbe Senatu kao drugostepenom sudskom organu.
Za razliku od kapetanskog suda kao “putujućeg sudskog organa”, Senat je imao stalno sjedište na Cetinju, ali i on je “u granicama uslova datih iole ljepšim vremenom sudio pod Čbogodanim krovomČ i presuđivao usmeno”. Od načela usmenosti odstupalo se samo u “zamašnim slučajevima”, kada su presude izricane u pismenoj formi. Ovakav način suđenja ostao je u osnovi nepromijenjen i u cijelom periodu vladavine knjaza Danila i dalje do 1897.
Poput Senata, i gvardija je svoje odluke zasnivala uglavnom na običnom pravu. Legislativni osnov njihovog rada, koji se bitnije nije razlikovao od običajnog prava, dijelom je bio sadržan u odredbama Zakona Petra I. Sudovi su prevashodno sudili “po pravnim običajima i sudskoj praksi, koji se skupa nazivahu Kuštum”. Tako je bilo sve do donošenja Danilovog zakonika, мada ni njegovim usvajanjem nije prestala primjena pravnih običaja i sudske prakse, jer on svojom regulativom nije mogao da obezbijedi potrebnu normativnu podlogu za rješavanje svih sudskih sporova koji su se javljali u praksi. Sem toga, “poznavanje običajnog prava i iskustvo pri njegovoj primjeni”, čime su raspolagali viđeniji glavari više je cijenjeno u narodu nego striktna primjena zakona…
Ali i Senatu i gvardiji, odnosno kapetanskim sudovima, bez obzira na to što su imali karakter redovnih sudskih tijela i definisan obim nadležnosti, stvarni autoritet u radu i pri sprovođenju odluka u odnosu na izraženi plemenski separatizam obezbjeđivao je svojom vladarskom pozicijom mitropolit Petar I. Čvrsto držeći vlast u rukama, koristio se i despotskim metodima upravljanja zemljom. Prema ocjenama nekih savremenika, kao kapetana Oreškovića, takve metode su i bile nužne “da bi se divlji narod zastrašio i odjedanput ukorio”. Ono što nije pošlo za rukom Petru I, ostvario je Petar II: “Vladika je sada već bio u punom smislu gospodar, čovjek u čijim je rukama bila vrhovna vlast i zajedno sa svojim organima predstavljao državnu upravu u kojoj je sve činjeno po njegovoj volji ili kad on odobri ili potvrdi”. Mada je u citiranom tekstu u Grlici rečeno da “u osudi nasmrt Vladika ne daje svoga glasa”, što bi trebalo da znači da su u izricanju tih kazni sudovi bili nezavisni, u praksi je bilo sasvim drugačije. Kao zemaljski gospodar vladika je imao posljednju riječ u svim značajnijim sudskim sporovima, a izricao je kazne i bez vođenja sudskog postupka. Fridrik Orešković u svojim memoarima bilježi: “Ovaj vladika je isto toliko odlučan koliko i tvrdoglav u svojim donijetim planovima”. Navodi primjer da je jednom pozvao u svoju rezidenciju dva glavara iz najuglednije crnogorske porodice (kneza Kaluđerovića) koji su se protivili jednoj novini koju je on uveo u zemlju, i samovoljno bez sudske presude naredio da se pobiju. Kao primjer vladičine strogosti navodi se i njegovo naređenje iz 1847. da se strijelja senator Todor Mušikin. Pri takvom načinu upravljanja zemljom od strane vladike Petra II, kao zemaljskog gospodara, lako se da zaključiti kakva je bila stvarna pozicija i koji su stepen samostalnosti u svom radu mogli imati organi sudske i izvršne vlasti.

Knjaz kao najviša institucija po svim sudskim poslovima

Od vladike Petra II, razvoj države išao je u pravcu jačanja apsolutne vladavine “šefa države”, čime se nastojala obezbijediti pobjeda državne ideje “nad destruktivnim tendencijama plemena”. Aps-olutizam svoje porodice Petar II je temeljio “s jedne strane na političko privrženičkom i rodbinskom sistemu”, a sa druge na “odlučnom obračunu sa svojim političkim protivnicima”. Pri takvom načinu vladanja u nerazvijenoj Crnoj Gori “državna vlast je nužno morala biti birokratska, autokratska i apsolutistička”. Taj proces je, sa još jačim intenzitetom, nastavljen razdvajanjem duhovne i svjetovne vlasti, do tada objedinjenih i ličnosti vladike. Proglašenjem Crne Gore za knjaževinu, odnosno Danila Petrovića za knjaza (1852), novi zemaljski gospodari, oslobođeni kanonskih stega, mogli su sa još jačom primjenom prinudnih mjera da slamaju separatističke tendencije plemena, odnosno osnaže svoj apsolutistički način vladanja. Mada je tim putem ubrzan proces jačanja državnog aparata, preduzimane reforme vodile su učvršćivanju položaja vladara, dok su sve ostale institucije vlasti, uključujući i Senat, bile njemu podređene. U ličnosti knjaza bila je personifikovana vrhovna zemaljska vlast. Knjaz je postavljao sve državne činovnike koji su radili pod njegovim nadzorom i u njegovo ime vršili vlast. I na zakonodavnom planu knjaževa uloga je bila od odlučujućeg značaja i nije je dijelio s opštenarodnom skupštinom, tako da nijedan zakon nije mogao biti donijet bez njegove volje. Sem toga, knjaz Danilo je učestvovao u suđenju i primjeni njegovog zakonika. On je, dakle, bio “najviša institucija po svim poslovima državne uprave i sudstva”. U vrijeme knjaza Danila izvršene su reforme i u vojsci. Rađeno je na uvođenju vojne jedinice nazvane narodna garda. Ona je brojala 1000 vojnika, razvrstanih u 10 stotina. Iako nije uvedena redovna vojska, ovi oblici vojnog organizovanja mogli su da zadovolje potrebu zaštite ustanovljenog poretka i posluže kao efikasno sredstvo državne prinude. Uz reforme u vojsci, izvršene su promjene i u administrativno-teritorijalnom ustrojstvu zemlje. Pleme, odnosno bratstvo u okviru plemena ostali su i dalje osnovne administrativne jedinice. Umjesto kneževa, tamo gdje to još nije bilo učinjeno, na čelo plemena postavljeni su kapetani, koji su, osim vojni zapovjednici, istovremeno bili i sudije i najviši organi vlasti u plemenu. Pozicija kapetana, kao nižih pravosudno-upravnih vlasti, nije bitnije izmijenjena u vrijeme vladavine knjaza Danila. Njihova stvarna nadležnost kao prvostepenih sudskih tijela u građansko-pravnim i krivično-pravnim sporovima ostala je ista. Promjene su se ticale njihove teritorijalne nadležnosti. Osim što su uvedeni novi kapetanski sudovi, tamo gdje su još bili kneževi, povećan je i ukupan broj kapetana. Pored sudske vlasti koju su vršili, kapetani su bili i vojne starješine u granicama kapetanija, kao pravosudno-upravnih područja. Vojna uprava je bila organizovana i postavljanjem starješina svakoj stotini vojnika, te imenovanjem barjaktara za svaku stotinu, čime je broj nosilaca ove titule u odnosu na broj ranijih plemenskih barjaktara povećan. Promijenjen je i njihov stvarni položaj u odnosu na onaj koji su imali ranije, kao vojni zapovjednici plemena. Stotinaši su bili potčinjeni kapetanu. Broj stotinaša u kapetaniji zavisno je od veličine teritorije plemena i broja muških žitelja sposobnih za oružje. Zbog toga je i broj kapetanija u pojedinim plemenima bio različit. U doba knjaza Danila ukinuta je stara ustanova poljaka, a njena “pravosudno-upravna nadležnost” data je vojnim upravnim organima – desečarima. Zadržan je raniji običaj kapetana da pri rješavanju upravnih sporova kao savjetnike pozivaju plemenske starješine. Sada su to bili stotinaši, stotinski barjaktari i desečari. Praksa da se sasluša njihovo mišljenje, prije izricanja presude, zadržana je, kao što su u narodu ovu kapetanovu pratnju i dalje nepromijenjeno nazivali gvardija. Desečari kao nasljednici ranije ustanove poljaka imali su izvjesnu samostalnost u pravosudnom djelokrugu koja se sastojala u pokušaju mirenja stranaka u manjim (bagatelnim) građevinsko-pravnim sporovima. Njihova glavna dužnost je bila “izvršenje konačnih sudskih presuda i drugih upravno-pravosudnih naredaba”. Za vrijeme knjaza Danila u procesnom smislu sudovi su vršili svoju dužnost prevashodno po normama običajnog prava. Osim tih normi, pravni osnov njihovog rada predstavljale su naredbe

Zbog neuređenog rada sudova bilo je mnogo zloupotreba

Od 23. aprila 1855. kao pravni izvor pisanog karaktera pojavljuje se Zakonik Danila I, knjaza i gospodara Crne Gore. Iako nije donio napredak u organizaciji sudskog sistema, bio je od značaja sa stanovništva ukupnih državotvornih procesa u zemlji. Zakonik knjaza Danila predstavljao je pravni kodeks. Najviše prostora u njemu posvećeno je krivično-pravnoj oblasti, dok se građansko-pravna materija iscrpljuje sa manjim brojem odredaba o nasljedno-pravnim odnosima i pravu preče kupnje. Pri ocjeni razloga za donošenje Zakonika i njegovog značaja, saopštenih u preambuli dokumenta, nije napravljena veza sa zakonskim aktom koji mu je u istorijskom i normativnom smislu prethodio, Zakonikom Petra I. Naprotiv, krenulo se od toga da Crna Gora i Brda do Danilovog Zakonika nijesu imali “javnog Zakonika”. Zakona nije bilo “već je pravica i sudba njihova samo u ustima vladaoca bila”. Time je istaknut značaj uloge knjaza kao vrhovnog vladara i zemaljskog gospodara, čija je volja bila glavni izvor prava. U preambuli Zakonika rečeno je i da je od želje knjaza “da svako samovoljno suđenje ukine” i da se “u narodu postojana pravica utvrdi” došlo do toga da se sa donošenjem ovog zakonika prekine “svako samovoljno suđenje”, i mjesto njega “postavi zakonito i pravedno”. Ali, i pored na tako decidan način saopštene knjaževe volje o afirmisanju uloge pravosudnih institucija, Danilov Zakonik nema odredaba procesnog karaktera, tj. odredaba o načinu organizovanja sudske vlasti, sudskom postupku u građanskim ili krivičnim sporovima, pred osnovnim kapetanskim sudovima kao prvostepenim institucijama ili o radu Senata kao drugostepenog organa. U Zakoniku u tekstu čl. 5. od sudskih organa spominje se samo “vrhovni sud”, što se jedino može odnositi na Senat, i to kad se govori o pravu knjaza na pomilovanje lica kojima je taj “vrhovni sud” izrekao smrtnu kaznu. Ali, iako ne sadrži odredbe o organizaciji sudske vlasti, u nekoliko članova Danilovog zakonika sadržane su odredbe o sucima uopšte, dakle, svima onima koji se bave rješavanjem sudskih predmeta. Te odredbe su po svom sadržaju u nekim slučajevima bile u kontradikciji sa drugim rješenjima sadržanim u Zakoniku. Tako, dok je u Preambuli rečeno da se knjaz i glavari i starješine zaklinju da će se ovog Zakonika držati “i da će po njemu, kao što sam Zakonik izgovora, suditi”, a da će ono “što Zakonik ne spominje”, odnosno što nije njime regulisano “pravedno i po duši svakojemu bratu Crnogorcu i Brđaninu jednako suditi”, u odredbama o sucima ta se vezanost Zakonikom, odnosno obaveznost njegove primjene, ne spominje. Naprotiv, u čl. 6 uopšteno je rečeno da, kad suci “sjede na svoje mjesto suditi, stvarno po njihovome razumu i rasuđivanju razbirati”, treba da se “spomenu” da su oni “glasom naroda i po volji božjoj za suce i upravitelje postavljeni da mogu da po pravici i po duši suditi, i svaki sudac treba da pazi na svoj učinjeni zavjet i zakletvu da ne prestupi ili po hajteru sudi, nego po pravici malome i velikome”. Ipak, u nastavku ovoga člana formulisana su osnovna načela sudskog postupka, koja se ne razlikuju od normi običajnog prava, o kojima je prethodno bilo riječi, i propisan način donošenja presude. Takođe, konstatovana je obaveza da se presuda “u sudski zapisnik stavi(ti) da bi se znalo kako je osuđeno i kad je osuđeno”. Ostale odredbe koje se odnose na rad sudaca tiču se sudske nepristrasnosti i u vezi s tim zabrane suđenja po hajteru i uzimanja mita. Ovih nekoliko odredaba očigledno nije bilo dovoljno da reguliše rad sudova u Crnoj Gori, posebno ne prvostepenih, da bi svoj posao valjano obavljali i “pravilno sudili”. Zbog toga je bilo i mnogo zloupotreba, što se može zaključiti na osnovu raspisa knjaza Danila o zabrani samovoljnog uzimanja globe od 27. jula/ 8. avgusta 1855. On je uslijedio poslije strogih zabrana i zakletvi koje je prethodno izdao pošto se uvjerio da se praksa koja je postojala i u vrijeme njegovog strica Petra II, da suci uzimaju ono “što im je do ruke dolazilo”, produžavala.

Danilo kapetanima: Srce mi se cijepa na vaša gadna djela

Iako se nadao da je “mito s pomoću božom iz njih izćerao” i da ga ne smiju više uzimati, i dalje je bilo kapetana koji su bili “gori nego Turci”, koji nijesu gledali “što je pobožno, ni što je pravo nigda”, nego su gledali “kako će koji više doma ponijeti”. Neki nijesu imali “ni obraza ni poštenja”. Zbog takvog načina suđenja knjaz Danilo je zabranio “svakojemu kapetanu, senatu i perjaniku, da nikako ne smiju više globe uzimati”. Umjesto toga, naredio je da “oni kapetan koji nađe koga da je kriv” pošalje ga njemu na Cetinje. Krivac je tamo mogao izabrati “da stoji u tamnicu ili da plati za svaku neđelju, kao što zakonik izgovara, po cekin”. Knjaz je, objašnjavajući ovu svoju naredbu, poručivao: “Jerbo slušajte vi kapetani: ne može narod davati mene jedan danak, a vama drugi; jerbo vi kapetani, da ste ćeli po božjemu putu hoditi, vama ne bi niko to oduzimao, no biste bili ka i vazda; ali čujući šta vi činite od moje i od vaše braće, kako im nemilice otimljete ono, što je njihovo, teke samo globu uzmete, srce mi se na komate cijepa na vaša gadna postupanja i djela”. U vršenju sudske vlasti od strane kapetanskih sudova očigledno je bilo velikih problema, koji su ležali u slabostima pravosudnog sistema i njegovoj nedovoljnoj uređenosti, tako da se narod “gulio bez preše”, umjesto da oni “što im se krivo čini” to sudom isprave.
Problemi koji su postojali u načinu rada kapetanskih sudova u vrijeme knjaza Danila na gotovo isti način produžili su se i u periodu vladavine knjaza Nikole. Na početku prve decenije vladanja knjaza Nikole institucionalna struktura, a time i način rada sudova, bili su u osnovi neizmijenjeni. Postojali su desečari, kao primiteljne sudije, kapetanski sudovi, kao prvostepeni, i Senat, koji je imao funkciju “vrhovnog suda”. U narednim godinama izvršene su neznatne izmjene koje nijesu mogle da promijene osnovni karakter pravosudnog sistema. Reforme su išle u pravcu razdvajanja sudske i upravne vlasti. Tako je 1867. oduzeto pravo sudske nadležnosti desečarima i ponovo uspostavljena stara ustanova poljaka, odnosno kmetova. Nekoliko godina kasnije uvedena je ustanova komandanta bataljona, zvanih komandiri, čime je oduzeta vojno-upravna nadležnost kapetanima. Do 1871. kapetani su istovremeno vršili “administrativnu i sudsku i vojnu valst u svojim kapetanijama, odnosno plemenima, i pored toga sakupljali su daciju od naroda i predavali Senatu”. Nadležnost vojnih vlasti bila je “da vrše nadzor nad svijema građevinama i popravkama: crkava, šкola, mostova, putova, vojnih magazina, regulisanje rijeka i potoka, čuvanje šuma i t.d. i najposlije, nadzor nad radom pri svijem narodnijem skupovima”. Iste, 1871. godine ustanovljena su u Crnoj Gori načalstva. Ona su, kao i kapetanski sudovi bila prvostepena, “a njihova stvarna nadležnost nije bila ograničena”. Sudili su veće krivične i građanske sporove takođe inokosno. Ova reforma, kojom je, u stvari, započeto uvođenje sreskih, odnosno okružnih sudova nije sprovedena u cijeloj zemlji. Načalstva su najprije uvedena “na Grahovu, Rijeci, Viru, Biočima, u Morači i na Andrijevici”. Prema Bogišićevoj anketi iz 1873. tada je već bilo ukupno devet načelstava (od toga samo jedno okružno). Van navedenih mjesta i dalje su funkcionisali kapetanski sudovi kao prvostepeni organi za sve sporove, bez ograničenja stvarne nadležnosti. U takvom statusu pojedini kapetanski sudovi ostali su sve do 1879. Tamo gdje su osnovana, načalstva su dobila status prvostepenih sudova, koji je do tada bez ikakvog ograničenja stvarne nadležnosti bio rezervisan za kapetanske sudove. Vršila su administrativnu i sudsku vlast i predstavljala posebnu instancu između kapetana i Senata. Po novoj organizaciji, načalstva su kao prvostepeni sudovi sudila u “zamašnijim krivičnim i građanskim sporovima”. S druge strane, pojavljivala su se kao drugostepeni, apelacioni sudovi u sporovima koje su u prvom stepenu rješavali kapetanski sudovi.
Preduzimanje mjera u cilju razdvajanja sudske vlasti od ostalih nastavljeno je i tokom narednih godina. One su se odnosile ne samo na prvostepene sudove, već i na “vrhovni sud”. Tako je 1874. preuređen Senat. Reduciran je broj njegovih članova, što je bilo u vezi sa smanjenjem obima njegovih dotadašnjih funkcija. Senatu je ostavljena sudska vlast kao glavna a za druge poslove koje je on do tada obavljao organizovane su uprave: za unutrašnja djela, za finansije, za vojne poslove, a ustanovljena je i Knjaževska kancelarija za spoljne poslove.

Polječuvari bili najvredniji i najpošteniji ljudi u selu

Rasterećenjem od drugih nadležnosti Senat je, nakon formiranja uprava, zaista dobio karakter vrhovnog suda. Izmjene u funkcionisanju pravosudnog sistema izvršene početkom 70-ih godina XIX vijeka u praksi su i dalje u pojedinim segmentima dograđivane putem podzakonskih akata: naredbi knjaza i pratećih propisa Senata. Tako je, na primjer, nakon što su desečari zamijenjeni poljacima, 18/30. aprila 1874. upućena naredba kapetanima kojim je ta promjena bliže objašnjena. U obraćanju je rečeno: “Po povodu Njegove Svjetlosti stavili smo u svako selo nekoliko poljaka, a to je najviše za olakšavanje vama. Zato je od kapetana traženo da daju narodu preporuke da ubuduće pozivaju poljake “za sve prestupke naznačene u biljet od poljačine”. Ukoliko, pak, strane u sporu ne bi pristale na poljački sud, trebalo je da se obrate kapetanima “i to sa jednijem od poljaka ili svijema”.
Mnogo potpunije nadležnosti poljaka regulisane su “Novom poljačkom uredbom”, izdatom od strane Senata 4/16. jula 1874.
Prema sadržaju njenih odredbi, “seocki sud pod imenom polječuvari (poljaci)” mogao je vršiti “nagodbe ili namire odšteta” u sljedećim slučajevima: “Za sve odštete učinjene od jednog Crnogorca drugom sa stokom ma koje vrste, kosom, srpom, sjekirom, kosijerom pa i golom rukom hotimično ili nehomitično”. Poljake je kao seoski sud biralo svako selo iz svoje sredine, a njihov izbor je potvrđivao kapetan ili načelnik. Kriterijum za izbor predviđao je da to budu “najvredniji i najpošteniji ljudi u selu”. Njegove dužnosti, propisane uredbom Senata, bile su veoma brojne. Kretale su se od održavanja seoskog mira, rješavanja svađa i zađevica koje proističu iz pohara, paženja na zdravlje stoke, preko čuvanja njiva, livada, vinograda “različna voća, višobere, listosjeke”, do toga da li su “privatna i opštinska pasišta stavljena u zakonitoj branjevini šume; i ovim podobne privatne i opštinske imovine”. Pošto je postojao seoski sud, niko nije “sam svojevoljno” smio “obštete od obštetnika” namirivati “stokom, sječivom, oružjem ili ma kakvim zakladom”. U protivnom, za svako “samovlastije” bila je propisana kazna od 10 talijera globe u opštinsku kasu. Poljaci su, po Uredbi, birani na period od 5 godina, a ako su dobro vršili dužnost i ako ih selo izabere, mogli su i dalje ostati na toj dužnosti. Za one koji su, pak, nesavjesno vršili svoj posao bila je predviđena kazna lišavanja zvanja i plaćanje šest fiorina globe u seosku kasu. Ova uredba samo je okvirno ukazivala na sudske dužnosti koje su u cilju razdvajanja vojnih i pravosudnih poslova oduzete desečarima i vraćene poljacima (kmetovima). Član 9 “Nove poljačke uredbe” odnosio se na sporove između plemena, odnosno na način namirivanja šteta jednog plemena drugom. Za to je bilo predviđeno i novo sudsko tijelo. Bilo je rečeno da je, kao što je za svako selo ustanovljen seoski sud (polječuvari), tako i za svako pleme “ustanovljen iz dva ili četiri poštena i vrijedna čovjeka drugi sud koji će obštete namirivati, učinjeno od svojeg plemena drugom susjednom plemenu”. Taj sud je bio nadležan i za naplaćivanje “od drugijeh plemena svojemu učinjene štete”. Novi sudski organ za navedene poslove nosio je naziv “Poljebranski sud”. Narednim, 10. članom “Nove poljačke uredbe” propisano je da, pošto je “ovaj drugi poljebranski sud” ustanovljen i “pošto će postojati za dobri i bolji mir narodnji”, “niko se sam i svojevoljno ne smije za obštetu pa ma kolika ona bila od obštetnika ili iz drugog plemena ili sela namirivati”. U takvim slučajevima “obštećeni mora kazati obštetnika ustanovljenoj vlasti koja stoji u dužnosti da mu potpuno ispravno učinjenu štetu od obštetnika naplati”. Uredbom je bio propisan i poseban “Program”, po kome će “Poljebranski sud po duši i savjesno ocjenjivati i globu preko ucijenjene štete uzimati”. U uredbi Senata o poljacima od 8/20. jula 1874. ponovljen je sadržaj “Nove poljačke uredbe”, izuzev posljednja dva člana, koji se zajedno sa Programom odnose na Poljebranski sud. U čl. 9 Uredbe samo je kazano da su za svako pleme ustanovljena “dva ili četiri poštena i vrijedna čovjeka”, tj. drugi sud koji će “obštete namirivati učinjene od što zakon propisuje jer se doznalo da su se mnogi usudili protiv zakona veću kamatu naplaćivati”. Kako se zove taj drugi sud koji “se ustanovljuje”, u Uredbi nije rečeno.

Sudski sporovi okončani tek kad zadnju prozbori knjaz

Sudski postupak pred kapetanskim sudovima bliže je regulisan donošenjem senatske naredbe o “biljetima” davudžijama (parničarima) od 3/15. juna 1874. Ovom mjerom željelo se u praksu rada sudova uvesti načelo pismenosti, odnosno obezbijediti da ono dobije potpunu prevagu u postupku na sudu. I do tada su kapetanima i načelnicima izdavane naredbe “da ne šalju ni jednog davudžiju pred Senat bez biljeta” (presude). S obzirom na to da su davudžije koje su pred Senat dolazile kao krivce za neizdavanje bileta označavali kapetana, tj. da im on “ne hoće biljet da da”, ovom naredbom su se nastojali regulisati osnovni principi sudskog postupka u sporovima koji su po žalbama pred njima vođeni. Kapetani su bili dužni da svaku daviju “dobro izviđaju” i da se staraju da “pravu istinu iznađu”, pa onda presudu izreknu. Davudžiji koji “ne pristane” na presudu kapetana trebalo je izdati biljet u kome je “jasno izložena davija, način dokazivanja: kao zakletva, svjedoci i t. d.” i na kraju presuda. Kapetani koji nijesu imali “načelnika nad sobom” biljete su slali Senatu, a oni koji su bili pod načelnicima upućivali su ih na načelstvo. U drugom slučaju dvostepenost sudskog postupka bila je obezbijeđena putem načelstva kao drugostepenog organa ali je Uredba dozvoljavala mogućnost da, ako davudžije koje kapetan šalje na načelstvo neće da pristanu na načelnikovu presudu, načelstvo im je trebalo dati biljet na Senat. On se u ovakvim prilikama javljao u ulozi organa koji je u trećem stepenu u žalbenom postupku učestvovao u rješavanju spora. Ali, i ovi sudski sporovi mogli su se smatrati konačno presuđenim tek kad o njima posljednju riječ da knjaz. I protiv odluke Senata, odnosno kasnije Velikog suda, nezadovoljna stranka je mogla izjaviti žalbu vladaru. Uloga “zemaljskog gospodara” u rješavanju sudskih sporova ostala je, dakle, veoma važna i u vrijeme vladavine knjaza Nikole. Što se tiče žalbenog postupka, pomenutom senatskom uredbom je bilo naređeno da on započinje tako što se, pored biljeta, Senatu u isto vrijeme šalju i “obadva davudžije”. Uredba je sadržala i osnovna rješenja o načinu nadoknade sudskih troškova. Bilo je predviđeno da “ako davudžija pristane na presudu, a drugi ne pristane onda onaj što ne pristane a Senat nađe da je Kapetanova presuda umjesna” treba da plati putninu “onome što pristane”. Ukoliko, pak, ni jedna ni druga strana ne pristanu na presudu, niko nije dobijao ništa. Ove naredbe kapetani su se morali pridržavati, a za njeno “hotimično zanemarivanje” bile su predviđene kazne: “prvi put sa 5 talijera globe, drugi put sa 10 talijera, a treći put gubljenjem službe”. Na navedenim organizacionim principima, koji su govorili o njegovoj slaboj izgrađenosti, pravosudni sistem je funkcionisao do međunarodnog priznanja Crne Gore. Sa sticanjem nezavisnosti trebalo je izvršiti državnu reorganizaciju kako bi Crna Gora izašla iz svog okoštalog tradicionalizma i dobila nove ustanove u duhu vremena. Reforme je sugerisala ruska vlada, a spremnost da im pristupi iskazivao je i knjaz Nikola. Dilemu o tome koji od nekoliko projekata treba biti prihvaćen razriješio je sam knjaz tako što je 8/20. marta 1879. objavio “novo uređenje državne uprave” uz prisustvo “svih senatora i sreskijeh starješina koji su naročito za ovo bili savezni”. Knjaževim javnim obraćanjem ukinut je Senat i ustanovljena nova tijela za vršenje uprave. Njihove nadležnosti u knjaževom obraćanju date su vrlo sumarno. Objašnjavajući razloge preustrojstva dotadašnje državne uprave, ukidanje Senata, koji je “po prvobitnom ustanovljenju bio nosilac i vršilac triju najviših zvanja”, knjaz je obrazložio potrebom da država dobije “svoj pravi državni oblik i ugled, a unutra stalni red za tačno vršenje državnih poslova i čvrst i zdrav temelj za blagostanje njeno”. Poslovi koje je do tada obavljao Senat prenijeti su na tri nova tijela: Državni savjet, Ministarstvo i Veliki sud. Državni savjet sačinjavali su ministri, mitropolit i druga visoka lica koja je imenovao knjaz. Osim savjetodavne, njegove glavne funkcije sastojale su se u zakonodavnoj djelatnosti, tj. izradi osnovnih zakona u pretresanju zakonskih projekata koje su pojedini ministri podnosili. Državni savjet je imao nadzornu vlast nad državnom upravom, uključujući i rad ministara, kao i pravo da šalje kontrolne, istražne i druge komisije.

Crna Gora se dugo nije mogla izliječiti od sudomanije

U novom konceptu Državni savjet imao je karakter zakonodavnog tijela, мada su odlučujuće kompetencije u toj oblasti i dalje bile vezane za knjaza, a donošenje zakona zavisilo je od njegove volje. Savjet je pripadao kaetegoriji najviših državnih organa, a predsjedavao mu je vojvoda Božo Petrović.
Drugi organ u kojem je bila koncentrisana izvršna vlast nosio je naziv ministarstvo. Ono se sastojalo iz odjeljenja: 1. za spoljne poslove, 2. za unutrašnje poslove, 3. za prosvjetu, 4. za pravosuđe, 5. za finansije, i 6. vojnog odjeljenja. Na čelu odjeljenja nalazili su se ministri. U praksi su se tijela kojima su oni rukovodili brzo počela nazivati ministarstvima. Time je prekoračen put za Ministarstvo pravde, iako je ono u proklamaciji o reformama iz 1879. definisano kao odjeljenje Ministarstva koje je kao poseban organ samostalno nosilo takav naziv. Novoustanovljeno Ministarstvo nije imalo karakter vlade, iako je bilo najbliže tome. Premda su postojali ministri za pojedine grane uprave, nije biran prvi ministar – predsjednik vlade. Ministarstvo nije bilo tijelo koje se posebno sastajalo, pošto su ministri bili članovi Državnog savjeta. Uzeti pojedinačno, ministri su bili samo “izvršitelji zakona i upravitelji predloženih im poslova na osnovu tijeh zakona”. Za poslove koje su obavljali u granicama svoje nadležnosti, ministri su preko Državnog savjeta bili odgovorni knjazu. Ta okolnost, uz već pomenuto nepostojanje prvog ministra i činjenica da je raspodjela ministarskih mjesta i ostalih položaja u reorganizovanoj upravi izvršena iz sastava ranijeg Senata, govori da su promjene imale više formalni nego suštinski karakter. Lica sa kojima je trebalo izvršiti reforme bili su: Božo Petrović, raniji predsjednik Senata, sada predsjednik Državnog savjeta i ministar pravde, Stanko Radonjić, bivši šef knjaževske kancelarije za spoljne poslove, sada ministar inostranih djela; Mašo Vrbica, koji se kao senator zanimao unutrašnjim poslovima, sada je bio ministar unutrašnjih djela, pop Ilija Plamenac, bivši senator koji se starao o vojnim pitanjima, sada je bio ministar vojni; Đuro Cerović, kao i ranije ministar finansija. Nova lica, poput Sima Popovića, koji je postao knjažev sekretar, Gavra Vukovića, člana Vrhovnog suda, i Jagoša Radovića, takođe člana Vrhovnog suda, nijesu mogla doprinijeti da se promijeni utisak da su u sastav novoustanovljenih odjeljenja Ministarstva ušli isti ljudi koji su ranije bili članovi Senata. Knjaz je zadržao potpunu nadležnost nad svim resorima državne uprave, a nije se u potpunosti izgubila ni funkcija ranijeg Senata. O tome govori i činjenica da je bilo predviđeno da u Državnom savjetu u “vanrednim prilikama i sjednicama koje njegovo Visočanstvo knjaz saziva, sjede i svi članovi postojavšeg Senata”.
Treći organ ustanovljen reorganizacijom uprave bio je Veliki sud. Sačinjavali su ga predsjednik i četiri člana suda. On je sudio za prestupe i zločine koji su bili izvan domašaja nižih, prije svega sreskih sudova (ti sudovi se u “Glasu Crnogorca” nazivaju sreskim, a to su mogla biti načelstva ili sudovi na nivou varoši), kao i u žalbenom postupku po njihovim presudama. Novim ustrojstvom, osim što je broj organa državne uprave povećan, izražena je orijentacija na uvođenje savremenog načina organizovanja vlasti koji bi počivao na međusobnom razdvajanju njenih funkcija. Iako je reforma vršena po principu podjele vlasti, ipak u svemu tome nije načinjen značajan pomak. To se posebno vidi po položaju Državnog savjeta, koji “nije odgovarao pravome svome nazivu”. Umjesto da se “zanima dužnostima koje su mu po položaju pripadale, on nije bio drugo do jedna nova sudska ustanova, koja je primala i rješavala one parnice Velikog Suda, na koje parničari nijesu pristajali”. Sudska vlast je bila najvažnija pa su u novom konceptu i ministri sudili, “samo što se nijesu sudijama nazivali”. Ocjenjujući da je sve to možda bilo na štetu “pravde i pravice” Gavro Vuković konstatuje da se zemlja nije “zadugo mogla izliječiti od sudomanije”. Reforma iz 1879, i pored osnivanja Velikog suda u ustanovljenja Ministarstva pravde, sudska vlast je samo f-ormalno odvojena od izvršne, dok su u praksi izvršni organi zadržali veliki dio ovlašćenja u obavljanju sudskih poslova. Ali, kao što princip podjele vlasti nije izveden na nivou najviših državnih institucija, on nije do kraja bio zastupljen ni na nivou nižih organa, prije svega prvostepenih.

Sudilo se više zdravorazumski no po nekakvom običajnom pravu

I u načinu organizovanja mreže prvostepenih i drugostepenih sudova nije bilo značajnijih novina u odnosu na već postojeću praksu. Poslove poljaka preuzeli su kmetovi kao primiteljni sudije za sve pravne sporove na nivou seoskih opština, na koje su bile razdijeljene kapetanije. Kao javnopravne institucije, bili su nadležni za sporove koje je pokušajem nagodbe trebalo riješiti prije pokretanja postupka pred kapetanskim sudom. Broj kmetova je varirao zavisno od veličine opštine (između 5 i 9), a birali su ih opštinari. Na mjestu ranijih načelstava 1880. osnovana su okružna kapetanstva kao prvostepeni sudovi, koji su istovremeno vršili i upravne funkcije. Njihov broj je bio upodobljen administrativno-teritorijalnoj podjeli zemlje na okruge. Odnos “stvarne nadležnosti između njih i kapetanskih sudova ostao je i dalje jednak ranijem odnosu između načelstava i ovih pošljednih”. Okružna kapetanstva nijesu bila jedinstveno organizovana. U nekim slučajevima su sudili kao kolegijalna, a u drugim kao inokosna tijela. Ponekad su okružni sudovi ukidani i na nekoliko godina. Tako je Kolašinsko okružno kapetanstvo bilo ukinuto od 1883. do 1891. U tim slučajevima su kapetanski sudovi sa tih okružnih područja imali nadležnost suđenja u prvostepenim krivičnim i građansko-pravnim sporovima. Okružnih kapetanstava bilo je deset. Pravosudni sistem su, dakle, činili u najvećoj mjeri isti oni organi koji su funkcionisali i do reforme iz 1879. To su bili kmetovi (poljaci) kao seoski sudovi i plemenski i okružni kapetanski sudovi. Varoši su bile područja “posebnih kapetanskih uprava na čijem čelu je stajao varoški kapetan, a prvostepena nadležnost mu je bila ravna nadležnosti kapetanskih sudova. Njihov naziv je bio različit: “upravitelj”, “predsjednik varoške opštine”, itd.
Stvarna novina je bio Veliki sud, koji je preuzeo funkcije Senata, a ako se tome doda da je i Državni savjet, uz druge poslove, vršio i sudsku vlast, da je nepromijenjeno važna ostala uloga knjaza u žalbenom postupku, gdje je zadržao posljednju riječ, može se vidjeti koliko je stanje u oblasti pravosudnog sistema i poslije izvršenih reformi i dalje bilo veoma složeno. Posebno stoga što je, sa stanovišta nižih sudskih instanci lokalnih i prvostepenih sudova, sistem u osnovi ostao nepromijenjen, sa elementima koji su po načinu organizovanja i rada tih sudskih tijela bili prisutni od vremena njihovog osnivanja. Pravosudni sistem nije, dakle, pratio razvoj države ni po načinu organizovanja ni po personalnom sastavu pravosudnih institucija koje su počivale na nestručnom kadru, tj. na istim ljudima koji su tu dužnost obavljali i po više decenija, bez adekvatnog obrazovanja i potrebne stručnosti. Najveći broj njih je i poslije reformi izvršenih 1879. ostao na svojim mjestima i na isti način obavljao svoje dužnosti. Stanje u ovoj oblasti nije bitnije izmijenjeno od osnivanja resornog organa Ministarstva pravde. U narednoj deceniji njegova zakonodavna funkcija nije došla do izražaja ni na nivou podzakonskih akata. Iako je Ministarstvo pravde zvanično postojalo, njegove zakonodavne aktivnosti u vidu novih zakonskih propisa nije bilo. Štaviše, poslove iz te oblasti sve do imenovanja Bogišića za ministra pravde, putem podzakonskih akata vršili su Državni savjet, Veliki sud i Ministarstvo unutrašnjih djela. Do donošenja Opšteg imovinskog zakonika 1888. Crna Gora je imala samo jedan pisani zakon Zakonik knjaza Danila iz 1855, koji nije sadržao propise o načinu organizovanja i načinu rada sudskih organa. Pošto novih zakona nije bilo, i pored sprovedenih reformi, nije bitnije promijenjen način na koji su sudovi obavljali svoju djelatnost. I dalje se sudilo po običajnom pravu, мada nijesu rijetke ocjene da se “sudilo više po zdravoj pameti no po kakvom običajnom pravu”. Izvjestan napredak napravljen je donošenjem naredaba i uredaba o sudskom postupku i načinu rada sudova. Tako je 12. maja 1879. Veliki sud izdao naredbu o zavođenju davija kod kapetanskih sudova. Kapetanima je poslat protokol “u kojemu će zavoditi davije koje god u vašoj kapetaniji svršite”, a proslijeđena im je i “lista” po kojoj je davije trebalo zavoditi. Protokol je trebalo da sadrži “daviju jednog i drugog davudžije također i svjedodžbu”, pa tek poslije osudu kapetana.

Ko nije zadovoljan presudom Velikog suda, može kod knjaza

Istom naredbom regulisan je način naplate sudskih troškova i novčane kazne – globe. Protokol za zavođenje davija i globu trebalo je odnijeti na pregled Velikom sudu sa davijom. Davudžiju koji ne bi pristao na izrečenu presudu trebalo je, sa opisom davije, osudom kapetana i njegovom biljetom, poslati Velikom sudu na rješavanje. Pitanje uvođenja sudskih taksa na isprave koje se kod sudova potvrđuju regulisano je naredbom Ministarstva finansija od 15. jula 1881. Iznos sudske takse utvrđen je na 1 odsto od vrijednosti spora. Naredbom je, osim uputstava o načinu njihove naplate, kapetanima skrenuta pažnja da svaka “sudska taksa ima vrijednost koja na njoj piše isto kao i drugi novac” i da ih zbog toga moraju čuvati “da vam se ne pokvare, ne izgube, ili ne pokratu”. Kapetani su bili dužni da poslije predaje sudskih taksi Ministarstvu finansija predaju novac, “i to za svaku po onoliko, koliko i vrijednost koja iznosi”. U procesnom smislu, veoma je značajna Naredba o roku u kome sudske presude postaju izvršne, kao i obnovi postupka, koju je Državni savjet uputio kapetanima 15. juna 1890. Ona na veoma ilustrativan način govori o problemima prisutnim u crnogorskom sudstvu. Donijeta je poslije uočene pojave da se “pred sudovima povrtoravaju vrlo često one parnice, koje su jednom, ili više puta, prošle sve sudske stepene, i koje su davno ispitane i presuđene bile”. Stoga što su se tako parnice “umnožavale i produžavale pred svim sudovima, naredbom je bilo propisano u kojim slučajevima se sudski postupak mogao obnoviti. Najprije je regulisano pitanje obnove postupka pred opštinskim kmetovima. Postupak se nije mogao ponoviti pred višim sudom ako su stranke u sporu jednom bile pristale na presudu svojih kmetova. U slučaju nepristanka, nezadovoljna strana mogla se u roku od mjesec dana obratiti kapetanu. Ako se taj rok propusti, kmetovska presuda je postajala pravosnažna.
Slična procedura bila je i u pogledu parnica koje presudi plemenski kapetan. Razloga za naknadno pokretanje žalbenog postupka pred višim sudom nije bilo ako stranke izjave da pristaju na presudu kapetanskog suda. U protivnom, ostavljena im je mogućnost “da mogu pred višim sudom apelovati u toku tri mjeseca”. Po isteku toga roka presuda je postajala pravosnažna. Na isti način u naredbi je bio regulisan i žalbeni postupak na presude okružnih sudova. Žalba Velikom sudu izjavljivala se takođe u roku od tri mjeseca, poslije čega se svaka apelacija odbijala. Posebno je regulisan žalbeni postupak na odluke Velikog suda. Stranke koje nisu bile zadovoljne presudom mogle su “prositi u Njegovog Visočanstva Gospodara naredbu, da se istraga ponovi i parnica produži”. Molbu je nazadovoljna strana trebalo da podnese odmah “pošto se prva presuda izreče, i to ako se Njegovo visočanstvo u zemlji nalazi”. Ako je knjaz bio odsutan ili zbog drugih razloga nije primao molbe, nezadovoljnoj stranci je ostavljen rok od tri mjeseca da traži od gospodara ponavljanje parnice.
Mada je navedenom naredbom nadležnost gospodara svedena na odluku o obnovi postupka, u praksi su njegova ovlašćenja bila daleko šira. On je, i pored svih reformi, i dalje sam raspravljao davije i donosio odluke o njima, odnosno izricao presude. Knjaz je imao odlučujući uticaj na sve sfere društvenog života uključujući i pravosuđe. To je navelo i samog Bogišića da nakon svojih prvih boravaka u Crnoj Gori zaključi da je “knjaževa vlast neprikosnovena i neodgovorna”.
Naredba o rokovima u kojima sudske presude postaju izvršne obavezivala je na njihovo strogo poštovanje. Izuzeci su bili mogući samo u strogo propisanim slučajevima. Svaki sudija je prilikom izricanja presuda bio dužan da upozori parnične stranke na rokove u kojima se može podnijeti žalba, odnosno okolnosti pod kojima presuda postaje pravosnažna. Sudski postupak se smatrao okončanim kad “parnica prijeđe sve sudske stepene i kad se u njoj izreče presuda”. Presuda se smatrala konačnom bilo da na nju pristanu obje stranke u sporu “ili da je parnici dato konačno rješenje sa osudom najvišeg suda”. Takva parnica se više nije smjela ponavljati niti nastavljati osim ako bi parničar kasnije podnio nove dokaze za koje ranije nije znao, a koji bi bili u stanju “da prvu presudu izmijene i drugi joj smisao dadnu”.

Kapetanske zavrzlame u naplati globe, putnine i dangube

Ali, pored napora koji su činjeni da se putem podzakonskih akata rad sudova unaprijedi, u naredbi Velikog suda od 4. maja 1891. konstatovane su brojne nepravilnosti i nezakonitosti u postupanju kapetana. One su grupisane u 15 posebnih tačaka. Idu od načina rada kmetova i njihovog imenovanja, koje u praksi nije birao narod već su ih po svojoj volji postavljali kapetani. Konstatovani su propusti kapetana u nadzoru nad njihovim kmetovanjem i suđenjem i nevođenju računa da ih na vrijeme izvršavaju. Kapetani se nijesu držali pravila da se ne miješaju u njihov rad ali istovremeno paze da ne pređu granicu svog djelokruga, tj. da ne sude “one prestupe koji zaslužuju više kazne od 8 fiorina globe, ili 8 dana tamnice”. Neki kapetani nijesu zavodili u protokol one davije od kojih poslije namira putnina ništa nije preticalo za državnu kasu, iako su bili obavezni da zavode “svaku daviju đe se najmanje globe ili putnine uzme, a tako i sve zamašnije davije”. Osim što nijesu vodili knjige protokola, bila se razvila praksa da kapetani uzimaju više za putnine i dangube nego što je određeno “a u nekim prilikama da uzimaju u jedno isto vrijeme putnine i ure i dangube po dnevima”. Bilo je i slučajeva da neki kapetani “kad su đe pozvani u jednom putu svrše po više davija, pa za svaku daviju uzimaju potpune putnine” kao da su za svaku od njih posebno išli, a postoje i primjeri da kapetani pri suđenju i kad naplaćuju putninu nijesu plaćali troškove davudžiji ili drugom seljaku “kod koga troše za vrijeme izviđanja davije”. Neki kapetani su išli kod “kuća davudžijskih” za one davije koje su se mogle svršiti i kod “kuće kapetanske” samo da bi uzimali putnine i dangube. Nekada su kapetani kada je bilo potrebno da idu na lice mjesta “pozivali u društvo iz drugih sela razna lica”, što je padalo na teret onih koji se sude. Zapažena je i pojava da kapetani odugovlače sa izvršenjem presuda nadležnih vlasti, što je bilo na štetu onih u čiju korist je presuda izrečena. Takođe je bio slučajeva da su kapetani presuđivali davije koje su sudovi već jedanput pravosnažno okončali, kao i one koje su, prema naredbi Državnog savjeta od 15. juna 1890, bile već zastarjele. U biljetima koje su kapetani slali nadležnim sudovima nije označavano zašto i koliko se određuje putnine ili dangube. Nije bila nepoznata ni pojava da su kapetani “mjesto osuđene globe ili namira putnina” uzimali stoku ili druge stvari od okrivljenoga, bez ostavljanja roka da on sam te stvari proda i dosuđenu sumu isplati. To je bio samo dio nepravilnosti u pravosudnom sistemu Crne Gore na početku posljednje decenije XIX vijeka. U naredbi Velikog suda početkom maja 1891. konstatovane su samo one koje se tiču rada kapetanskih sudova, мada je, sasvim sigurno, bilo i brojnih drugih. Rad sudova nije bio regulisan na nivou posebnog zakonskog akta, a tamo gdje su se dokumentima niže pravne vrijednosti nastojala urediti pojedina pitanja iz oblasti sudskog postupka, oni nijesu poštovani. Stanje u ovoj oblasti sporo se mijenjalo tako da su brojne negativnosti u crnogorskom sudstvu bile prisutne kasnije, na početku XX vijeka. U tom pogledu zanimljiva su zapažanja upravitelja Ministarstva pravde Luja Vojinovića, povodom naredbe o formi sudskih rješenja od 5. 08. 1905. On navodi da ni tada “nije imao prilike da vidi nigdje uredno napisanu presudu, pa najviše mutnje pojmovima vlada u proceduri”. I dalje nije bilo adekvatnog kadra “za sudijsku funkciju”. Zbog toga je iznosio ocjenu da se “materijalno pravo nikad u ovoj zemlji neće moći primjenjivati dok ne bude formalno pravno uređeno i uvedeno”.
Toga je vjerovatno bio svjestan i Bogišić 1893. Svakako da loše sudstvo nije moglo ne samo da bude pretpostavka za primjenu Opšteg imovinskog zakonika, već ni da zadovolji Valtazara Bogišića, kao novog ministra pravde, sa kvalitetom resorne službe na čijem je čelu bio. Stanje u kome se ono nalazilo u trenutku njegovog imenovanja na ministarsku dužnost 1893. godine zahtijevalo je duboke i radikalne reforme. Situacija je bila takva da se promjene nijesu mogle izvršiti ni brzo ni lako jer su se ticale cjeline pravosudnog sistema. Svjestan težine posla pred kojim se našao, jedan od koraka koji je po imenovanju na ministarsku dužnost mogao da učini bio je pokušaj da se, shodno već korišćenom metodu rada, najprije upozna sa situacijom koja je u sudstvu vladala u organizacionom, pravnom i kadrovskom pogledu. Naredbe koje je radi toga izdao i odgovori koji su na njih dati mogli su imati jedino taj smisao.