Ljetopisac nije baš bio slatkorječiv prema u opisu kraljeva Slovena, posebno kad je u pitanju njihova duhovnost i dobra djela, naprotiv držao je uvjek hroničarsku i kritičarku distancu i objektivnost. Ipak kad je u pitanju kralj Gradihna, Ljetopis popa Dukljanina je izrekao čudesno snažne hvale za ovoga po mnogima istoričarima posljednjeg dukljankog vladara, opisujući ga “bogobojazan i bogoljuban, te pobožan čovjek, koji je bio milostiv udovama, a zaštitnik i branitelj sirota, i svako njegovo djelo bila je sama dobrota.”
Jednom riječju svetac medju kraljevima, čini se pravi nasljednik svog čukunđeda sv. kneza Vladimira, kneza i rodonačelniha ove plemenite srednjovjekovne crnogorske dinastije. Nema u Ljetopisu popa Dukljanina, takvog lidera koji je označen bogobojaznom osobom koji je vladao na duboko hrišćanskim temeljima i pokazivao milost prema nemoćnima (udovicama, sirotima i dr). Čudesno je da je Crna Gora u 12. vijeku ima ovako plemenitog kralja, dok je sav ostali svijet još vjekovima kasnije pa čak i u 20.vijeku čamio u robovanju, ekonomskoj eksploataciji i rasnoj segregaciji… Zar to nije impresivno, kako su ugradjene te uzvisne vrijednost vladanja u temelje crnogorske državnosti, koje su postavili knez Vladimir i kralj Gradihna. Nažlost o Gradihni je ostalo tako malo istorijskih podataka i činjenica, zaboravljeni biser istorije, osim ovog sjejnog opisa u Ljetopisu koji je posebno dragocjen jer je autor Ljetopisa, po svemu sudeći, bio savremenik kralja Gradighne. Sa ovim pravednim kraljem završavamo naše biblijske refleksije Ljetopisa sveštenika dukljanskog, pa će i njegova duboko hrišćanska vladavina biti dobar šlagvord da ovo poglavlje bude i svojevrsan zaključak cijele studije o Ljetopisu.
Da bi se razumio taj istorijski kontekst dolaska ovog pravednog državnika na vlast, treba znati da u to vrijeme u Duklji vlada veliki razdor među vlastelom koji je omogućio ponovnu prevlast Vizantije u ovoj slovenskoj državi. Kočapar, najbliži Bodinov rođak, sklopio je savez sa (od Bodina postavljenim) raškim županom Vukanom. Zajedničkim snagama, Kočapar i Vukan, bitkom na Morači (1102) uspjeli su da svrgnu Dobroslava i protjeraju ga u Rašku. Na prijesto Duklje sada je bio knez Kočapar. No, i taj savez sa Vukanom bio je kratkoga vijeka, iz nekog razloga Vukan šalje svoju vojsku u Duklju, primoravajući Kočapara da pobjegne u Bosnu. Ondje se Kočapar ženi kćerkom bosanskoga bana. Poginuo je u borbama u Zahumlju. Nakon Kočaparovog bijega, na dukljansko prijestolje popeo se unuk kralja Mihaila, Vladimir, koji se oženio Vukanovom kćerkom. Takve prilike odobravala je i sama Vizantija, koja je, iskoristivši raško-dukljanske sukobe, kako bi obje strane držala u vazalnom odnosu.
Vladimir je nakon dvanaest godina vladanja otrovan od strane svojih dvorjana, koje je podgovorila Jakvinta, u namjeri da na prijesto postavi svog i Bodinovog sina Đorđa. Promjena je i uspjela 1111. godine. Đorđe je pokušavao da učvrsti svoju vlast, čuvajući se pretendenata iz Zahumlja i Travunije, koji su podržavani od strane Vizantije. Budući vizantijski car Jovan Komnin, svrgnuo je Đorđa nakon njegove dvogodišnje vladavine (1113/1114), i postavio na dukljanski tron zatočenog Grubešu. Đorđe je uspio da se skloni u Rašku kod Uroša, koji više nije bio vizantijski, već ugarski vazal, a njegova majka Jakvinta uhvaćena je kod Kotora i odvedena u Carigrad, gdje je umrla. Đorđe je 1121. godine u bitci kod Bara porazio Grubešu (koji je poginuo u boju) uz Uroševu pomoć i vratio svoje vladarsko mjesto, ali je 1124. Grubešin brat Gradihna, oženio se u Raškoj gdje je pokušao da preuzme vlast. Međutim, Đorđe je intervenisao oko 1126. i na rašku vladarsku stolicu vratio Uroša umjesto Zavide, te je Gradihna izbjegao u Zahumlje, a potom u Drač kod Vizantinaca.
Onda je 1127. godine Vizantija, da bi učvrstila svoj utucaj u Duklji vojno potpomogla Grubešinu braću, Gradighnu i Dragihnu, koji su upali u Duklju. U međuvremenu je i Uroš postao vizantijski vazal, tako da je i on izvršio vojni pohod protiv svog doskorašnjeg saveznika Đorđa. On je uhvaćen u Kotoru i svoj život je završio u carigradskoj tamnici. Na prijestolje Duklje popeo se Gradihna, koji je u relativnom miru vladao jedanaest godina od 1143—1154 god. Gradinja je se starao da popravi poremećeno stanje dukljanske zemlje i da joj povrati pređašnju slavu i bljesak; stoga je pozvao sve prognane i skitajuće, po tuđim zemljama i državama, rođake svoje koji su još od vremena Bodina bili u izgnanstvu. Zbog toga plemići koji su se rasuli po oblastima i pokrajinama, kao i po Apuliji, čuvši o njegovom poštenom životu, odmah su se vratili u svoja mjesta, i u svoj rodni kraj, te opet napuniše i naseliše zemlju, koja je već bila skoro sasvim razorena i opustje. Ljetopisac svjedoči da Gradihna “Zaista bijaše čovjek koji se bojao Boga, pobožan i milostiv i zaštitnik i branitelj udovica i siročadi, i u svim svojim postupcima odlikovao se svakom dobrotom”.
U ovom svom restauratorskom radu i lijepoj želji Gradinju je zaustavila smrt, Ljetopis svjedoči da je ovaj plemeniti kralj u danima svoga vladanja je podnio mnoge prevare i nepravde od rđavih ljudi, ali ga je od svega Bog izbavio. Kad se navrši jedanaest godina njegovog kraljevanja, ode putem svih smrtnika i počinu u miru sa precima svojim. Sahranjen je počasno i sa dostojanstvom, rukama svojih sinova, kneza Radoslava, Jovana i Vladimira, u manastiru svetih mučenika Srđa i Vakha.
Gradinja postaje egzemplar za hrišćansku političku teologiju ovog čuvenog istorijografskog djela našeg sveštenika iz Duklje, koji hoće da pouči buduće generacije kako se treba voditi država. Gradihna slijedi učenje Isusa, tog istinskog Kralja nad svim Kraljevima. Isus iz Nazareta je u vrijeme svog zemaljskog djelovanja naročitu pažnju poklanjao marginalizovanim, ugroženim, bolesnim, socijalno neupotrebljivim članovima društva. Za Isusa su odnos prema Bogu i odnos prema ljudima neodvojivi (Mt 22, 35–40), s tim što njegovi sljedbenici čak i svoje neprijatelje treba da smatraju bližnjima (Mt 5, 43–38).
Socijalna etika koju personifikuje kralj Gradihna je posljedica nove vjere medju slovenima, vjere da od Boga primljeni dar kroz Njegovog sina Isusa Hrista može biti dalje predat u vidu materijalne pomoći (2Kor 8, 5) i da je to vrlo jednostavan vidljivi način pokazuvanja unutrašnje milosti koja nas je promjenila. Ta nova vjera naučava da se u svakom potrebitom (malom) čovjeku može sresti sam Hristos (Mt 25, 40!). Tako ispoljena i praktikovana socijalna pravda vodi sve koji u njoj učestvuju ka slavljenju i zahvaljivanju Bogu (2Kor 8, 16; 9, 12–15). Hrišćani, oplemenjeni svojom vjerom, jednostavno djeluju socijalno pravedno („ako je dakle gladan neprijatelj tvoj, nahrani ga; ako je žedan, napoj ga“, Rim 13, 20), i to ne ostaje neprimećeno od strane okruženja. Mesija (kralj osloboditelj) se rađa kao siromah među siromašnima, njegov mir je drugačiji od cezarevog. Njegovo rođenje je prvenstveno blaga vijest za siromašne, koji su u pripovjesti oličeni u pastirima. I to je taj koncept vladavine kojeg vidimo i kod našeg dukljanskog kralja. Blaženstva koja Hristos izgovara na gori (o čemu smo već pisali) odnose se nedvoslmisleno na siromašne, gladne, nesrećene i njega radi marginalizovane (Lk 6, 20-23). Odnos prema potrebitom (gladnom, žednom, putniku, siromašnom, bolesnom, zatvoreniku [Mt 25, 35–36]) biće kriterijum za vječno blaženstvo ili vječnu osudu. Vladari kao što je Gradihna će imati svoje mjesto i u eshatonu, u hiljadugodišnjem carstvu Hrisrovom gdje će biti postavljeni da vladaju nad mnogim gradovima… Za hrišćansku vjeru nije dovoljno samo priznati Isusa za Gospoda (Mt 25, 44), jer će se u dan suda mnogi pozivati na svoju “vjeru” i čak čudotvorne prakse (Mt 7, 22), ali ih Hristos neće prepoznati, jer su činili bezakonje (Mt 7, 23), tj. nisu učinili dobro čoveku u potrebi (Mt 25, 45).
Zato iako samo kroz nekoliko rečenica, ovaj kratak odeljak o Gradihni, fenomenalna je završnica ovog istorijskog djela o Kraljevstvu Slovena, jer utemeljuje čitavu jednu naprednu političku teologiju pa čak i eklesiologiju. Ova snažna kvalifikacija o Gradighni naglašava važnost pojedinca za društvenu zajednicu ali istovremeno kroz to naglašava važnost organskog jedinstva zajednice i posvećene brige za pojedinca, jer sa hrišćanskog stanovišta cijela zajednica je Tijelo Hrstovo. Apostol Pavla je u svojim poslanicama naglašavao da svaki pojedinac crpi svoj identitet iz odnosa sa zajednicom ali i zajednica postoji samo kroz ovu očinsku brigu za svakog a posebno onih sa margine. Hristove riječi da svako ko hoće da bude prvi treba da služi svima, ovaplotile su se kao što vidimo kod ovog plementog dukljanskog vladara. Na taj način hrišćanska politička teologija želi da se suprotstavi elitističkim i entuzijastičkim tendencijama pojedinih članova društvene i vjerske zajednice, koji zbog svog društvenog staleža su smatrali da su iznad ostalih ili čak da mogu bez njih.
Socijalna pravda koju afirmiše hrišćanstvo kao relativno novu vjeru medju slovenima sa početka 12.og vijeka je pravda prema ličnosti i u odnosu prema ličnosti. Ličnost svakog pa i najslabijeg pojedinca je vrhunska socijalna vrijednost i temelj opravdanosti svakog državnog poretka.
Centar Gradihnine vladavine postaje pojedinac, gradjanjn i njegova ličnost, kao vrhovna vrijednost, a ne neka politička opštost ili kolektivna realnost kao što su društvo, nacija, država, Crkva i slično koje traže “žrtvu” zbog “viših interesa”…. Ta duboko istinska i za ono vrijeme neočekivano naopaka postavka vrijednosti je karakteristika personalističke hrišćanske etike vladanja, o kojoj će se tek u 19. i 20. vijeku zaista široko raspravljati. Kao što sno rekli za Gradihnu je čovjek veća vrijednost nego što su država, društvo ili nacija i zato čini sve da u svojoj državi donese mir i blagostanje, pa makar i po cjenu gubitka dijela suvereniteta u korist Vizantije, što mu neki prebacuju … Ovakvo hrišćansko držanje jednog vladara u potpunosti odbacuje gledište brojnih ideologija koje će u vjekovima kasnije posijati sjeme nacionalizma, vjerskog fanatizma i totalitarizma.
Neprihvatljivo je za Gradihnu da čovjeka posmatra samo u klasnim kategorijama kmeta, feudalca ili plemića. Ne, Gradihna okuplja sve rasute i prognane, on restaurira narušene odnose, vraća povjerenje ljudima, jer je čovjek staviou centar svoje vladavine, kojeg ne vrednuje više ili manje na osnovu klasnog položaja, novca ili plave krvi, već samo na osnovu ličnih razlika, onih ljudskih. Ali, da bi personalističko društvo zasnovano na dostojanstvu čovjekove ličnosti i bilo bratstvo ljudi, nije moguća samo spoljašnja organizacija društva nego i duhovna visina kroz prosvećenje za što tada još nije bilo sazrijelo vrijeme, zato je ipak Duklja nastavila svoje unutrašnjeslabljenje a kasnije i nestanak. Crkva Hristova u Duklji, iako autokeflna nije bila sazrela da nosi breme socijalnih potreba i čestih političkih promjena u prvoj polovini 12.og vijeka, da bi aktivno učestvovala u rješavanju kriznih društveno-političkih pitanja koja su tištala ovog pravednog kralja Gradihnu. Zato je on kao i svaki vjesnik proljeća pomalo tragičar, brzo uvenuo, sto ne znači da je činio išta pogrešno. Jednostavno nije se moglo vise. Kao da se Gradihna u svojoj razrušenoj domovini sa očajem pitao: „Ima li uopšte još onih koji imaju sluha za jedno hrišćanstvo koje ima pojačanu osetljivost za patnju drugih? Zar nas religija ne treba zaštititi od bola, patnje i negativnosti? Zar ona ne služi na korist onim najslabijim a za trijumfa pozitivnih vrijednosti?“
Vjerujem da je autor Ljetopisa kao i Gradihna razumio fundamentalnu istinu da hrišćanstvo nije samo intimni odnos sa Bogom, da se ono ne obraća isključivo pojedincima već prije svega širem društvenom kontekstu i zajednici unutar kojeg može adekvatnije da utiče na pojedinca… Zadatak ovakve teologije koji ispunjava ovo čudesno djelo Kraljevstvo slovena je da se u društvu sa kraja 12.og vijeka ali i danas razvije „nov jezik“ koji će Crkvi u Duklji omogućiti da uđe u dijalog sa savremenim svijetom onog vremena da na taj način prevaziđe dotadašnje poraze na društvenim ispitima na kojima je palo hrišćanstva u promeni svijeta.
Pop Dukljnin nas uči kroz ovaj kratki izvještaj o nepoznatom ali velikom dukljanskom vladaru Gradihni, da sadašnji društveno-politički kontekst ne smijemo odvajati od svog kolektivno nesvjesnog iz prošlosti a posebno ne njegove eshatološke dimenzije. Gradihnina politička teologija, koja bi se mogla rezimirati kao težnja da se Isusov primer (imitatio Christi) ljubavi i empatije za one koji su marginalizovani i ugroženi unese u relevantne političke i socijalne strukture naše države sija i sijaće u svu vječnos! Ovaj svetac bez ikakve slave pokazuje današnjem crnogorcu kako jedno društvo može da se izdigne iznad svakih podjela i nadvladai iscijeli ljudske patnje, nepravde, eksploatacije i ugnjetavanja..
Spomen tuđe patnje kralja Gradihne, je završna hrišćanska poruka Ljetopis popa Dukljanina našem savremenom društvu da ne postoji uopšte neka patnja u svijetu za koju možemo reći da nas se ne tiče i da ne postoji neki krik onoga koji pati koji nije upućen svakom uhu pa i uhu namoćnijih. Ko ova socijalna pitanja uzima ozbiljno kao dukljanski kralj Gradihna, taj ne ulazi u nikakve teološke fantazije o svemoći već postulira dobro poznatu svetopisamsku istinu univerzalnosti Božje djece, to jest, da je svaki čovek dijete Božje,stvoreno na sliku NJegovu i ima svoje dostojanstvo
Zato je danas potrebno da savremeno crnogorsko bogoslovlje napravi adekvatan izbor birajući između ljetopisove eshatologije i kulturalno- istoriske amnezije koju Crnogorci decenijama i vjekovima gajili.. Pa i ne čudi naša savremena religiozna indolentnost i sveopšta apatija “modernog” hrišćanstva, koja se najbolje vidi u odnosu crkve (i države) i stvarnim izazovima savremenog čovjeka.
A Ljetopis i tada kada je pisan, a još više danas, najbolji je nauk kako kaže Dukljanin „ratobornoj gospodi i omladini”. Ona je milenijumski, hrišćanski odgovor na miltantna krila u hrišćanstvu, konkrentu u pravoslavlju, koje se rodilo i zapatilo zadnjih decenija na ovim našim prostorima. Svjedoci smo kako se perfidno zloupotrebljavaju najtanina ljudska osjećanja i vjera u Boga, crnogorski manastiri i centri kulture I duhovnosti. Sve to zarad širenja nekog vjerskog nacionalizma i militiantnog fundamentalizma, koji se često manifestuje kroz potpuno ili djelomično odbacivanje modernih ideja, bilo da je u pitanju vjerska tolerancija, sekularizam, ljudska prava, razna dostignuća nauke ili tehnologije. Svoj naročiti izražaj u Crnoj Gori, ova “ratoborna teologija” našla je kroz “svetosavski nacionalizam” koja ima obilježja sakralizacije nacije i nacionalizacije religije. Ono postavlja “pravoslavlje” u središte srpskog nacionalizma, zatvarajući tako prolaz nesrbima i nepravoslavnima u srbijansku politiĉku sferu, a sa druge strane postaje matrica za širenje političkog uticaja i homogenizaciju srpskog etnosa u svim zemljama regiona, naročito u Crnoj Gori.
Na udaru takve svetosavske idelogoije, našao se i kult sv.kneza Vladimira, koji je preimenovan u “srpskog kralja Jovana Vladimira”, iako se dobro zna da niti je bio Srbin, niti je bio kralj, niti se zvao Jovan. Vrhunac vojevanja na ovaj mirotočivi kult je i postavljanje tkz “limenke” na vrh Rumije kod Bara na koju se po vjekovnoj crnogorskoj tradiciji vjernici svih konfesija jednom godišnje iznosili krst. Limena “crkva” koja je bespravno podignuta a koja deceniju već istrajava uprkos odlukama o njenom rušenju, postaje akt protiv crnogorskog državnog i nacionalnog identiteta ali i simbol noviih vjerskih i etničkih podjela i nemoći državnih insticucija da zaštite nematerijalnu kulturnu baštinue, kakva je nesumljivo, kult Sv. Vladimira.
Ovakvo hrišćansko držanje jednog vladara je istinski antifašizam najširih razmjera, jer u potpunosti odbacuje gledište brojnih ideologija koje će u vjekovima ljudsku slobodu, dostojanstvo pa i život podređivali državi i političkim ideologijama, iz koje će izrasti sve pošasti Balkana – kleronacionalizam, komunizam, vjerski fanatizam i totalitarizam.
Arhimandrit mr Vladimir Lajović
Odjeljak iz magistarske teze: Biblijske refleksije Ljetopisa popa Dukljanina
