Odlomak iz knjige:
CRNA GORA
Biografski zapisi II
Luča slobode i trajanja
priredio
Niko Martinović
13/26 XI 1918. – PODGORICKA SKUPŠTINA
(1919. božični ustanak; Crna Gora u Kraljevini Jugoslaviji)
Godina 1918. predstavlja odistinsku prekretnicu u istorijskim analima južnoslovenskih naroda, zapravo u njihovim pregnućima za ujedinjenje – formiranje zajedničke jugoslovenske države, ostvarivanim kroz borbu protiv Turske i Austro- Ugarske.
Ta prekretnica je “prirodan rezultat prethodnog istorijskog razvitka, jer su k njemu vodile objektivne privredne, političke i kulturne potrebe jugoslovenskih zemalja i subjektivne želje većine stanovništva, a prije svega najuglednijih među Jugoslovenima”. Princip nacionalnosti, dominantan u političkoj misli i političkom životu Evrope XIX vijeka, i borba Italijana i Njemaca za nacionalno ujedinjenje, bili su značajan podsticaj, nadasve građansko-demokratskim snagama, u borbi za ostvarenje proklamovanog cilja. Završni čin te borbe bio je prvi svjetski rat.
U svim tim procesima značajan faktor bila je i Crna Gora, koja je nakon rata 1876-1878. godine, uz znatno teritorijalno proširenje, dobila atribuciju države međunarodnog suvereniteta i subjektiviteta.
“Procesi otvoreni rezultatima crnogorsko-turskog rata 1876-1878. godine dovode do učvršćivanja ne samo državne nego i narodne individualnosti, jer zahvaljujući činjenici da su se našla u istoj državi, sada dolazi do potpunije integracije i homogenizacije crnogorskih, brdskih i hercegovačkih plemena. Država u tom pogledu igra vrlo značajnu ulogu. Inače, crnogorska država je faktor koji još odranije ima prvorazrednu ulogu u formiranju i razvijanju crnogorske individualnosti, to jest u povezivanju i integrisanju raznih plemena, prvo crnogorskih, pa potom brdskih i hercegovačkih u jednu cjelinu.
Na bazi društveno-ekonomskih procesa, koji počinju da se razvijaju ubrzo poslije crnogorsko-turskog rata 1876-1878. godine, dolazi do krize autokratske vladavine knjaza Nikole i do rađanja opozicije njegovoj upravi. Ta opozicija se regrutuje iz redova mlade buržoazije, inteligencije, naročito školske omladine, i dijela bivših pečalbara. Ona predstavlja napredni buržoasko-demokratski pokret, pa zbog toga čini svijetlu stranicu crnogorske istorije. Taj je pokret, pored ostalog, isticao i zahtjev za ujedinjenje Crne Gore i Srbije, što je izražavalo istorijski progres. Ali čim bi prešao na predlaganja konkretnih puteva ostvarivanja te istorijske potrebe, sukobljavao se sa nekim istorijskim realnostima i nije mogao u potpunosti da izrazi potrebe i interese Crne Gore.”
U vezi sa konceptom ujedinjenja, u Crnoj Gori se evidentiraju dvije struje – dva pogleda. Protivnici kralja Nikole i dinastije Petrovića afirmišu stav o prostom pripajanju Crne Gore Srbiji. S druge strane, zvanični crnogorski krugovi – kralj i vlada su za ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom i drugim jugoslovenskim zemljama, ali ne u unitarnu državu u kojoj ne bi bila obezbijeđena ravnopravnost za sve narode ili države koje je konstituišu.
Među pristalicama ovih dvaju shvatanja vođena je permanentna borba, koja je, već početkom XX vijeka, determinisala svekolika politička sučeljavanja u Crnoj Gori, odnosno bila implicirana u sferu i unutrašnje i spoljne politike.
“Neposredna predistorija tog ujedinjenja odvijala se za vrijeme prvog svjetskog rata. Tada je to pitanje otvoreno postavljeno na dnevni red, i to kao neposredni zadatak. Podjele, u vezi sa tim, iz prethodnog perioda i sada su prisutne ali mnogo oštrije. Politička borba između suprotstavljenih tabora vodi se u Crnoj Gori, u zarobljeničkim logorima i (naročito poslije okupacije Crne Gore) u emigraciji, gdje je čitav politički život ispunjen tom borbom. U emigraciji se borba vodi u sasvim drugačijim uslovima nego u zemlji. Tu protivnici kralja Nikole mogu slobodno da se organizuju i politički rade. Oni su čak u boljem položaju nego kralj, koji ne samo što nema mogućnosti da se državnom prinudom suprotstavlja svojim protivnicima nego nema ni materijalnih mogućnosti da bolje organizuje svoju propagandu i veže svoje pristalice, a lišen je i naklonosti saveznika, a prije svega Francuske, u kojoj je inače boravio. Njegove protivnike, pak, Srbija svestrano materijalno i politički pomaže, a uživaju naklonost većine saveznika.
Učesnici Podgoričke skupštine
U emigraciji se i zvanični krugovi Srbije direktno i otvoreno angažuju u toj borbi. Vlada Srbije utvrđuje program svoga rada u vezi sa ujedinjenjem Crne Gore i Srbije i u skladu sa njim stvara među Crnogorcima jak pokret za bezuslovno ujedinjenje Crne Gore i Srbije, koji na tome treba da radi nezavisno od rada na ujedinjenju Jugoslovena. U tu svrhu je stvoren Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje, koji je razvio živu aktivnost u Evropi, Americi i zarobljeničkim logorima. Sve konce ovog rada drži u svojim rukama Nikola Pašić. Tim radom su bile ozbiljno uzdrmane pozicije kralja Nikole, tim prije što je zvaničnoj Srbiji i njenim sledbenicima među Crnogorcima uspjelo da kod saveznika izazovu sumnju u njegovo lojalno držanje tokom rata. Većina saveznika je bila mišljenja da Crnu Goru treba pripojiti Srbiji. Sve je to dovelo do izolacije kralja Nikole i njegove vlade i što se više bližio kraj rata, njihov položaj je postajao sve teži. Dakle, već tokom rata duhovi su bili potpuno pripremljeni, a naklonost saveznika obezbijeđena za proklamovanje ujedinjenja Crne Gore i Srbije. Zbog svega toga nije bilo sumnje da se zamišljeno ujedinjenje Crne Gore i Srbije neće ostvariti. Očigledno do toga je moglo doći tek kada se Crna Gora oslobodi od austrougarske okupacije. To se je i ostvarilo, mjesec dana poslije oslobođenja – na Podgoričkoj skupštini.” Podgoričku skupštinu, pod imenom – Velika narodna skupština – ustanovio je samonazvani Centralni izvršni odbor za ujedinjenje Srbije i Crne Gore, odlukom koju je donio na sjednici održanoj 7. novembra 1918. godine, u Beranama. Odlukom iskazanom sadržinom Pravila za biranje narodnih poslanika za Veliku narodnu skupštinu. Taj odbor je i odredio da je njena nadležnost “da odluči o budućem državnopravnom položaju Crne Gore” (tačka 4 Pravila).
Centralni izvršni odbor za ujedinjenje Srbije i Crne Gore organizovala je tadašnja Kraljevska vlada Srbije, budući da “na teren nije bio došao u kompletnom sastavu Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje iz Pariza (odbor, obrazovan na inicijativu Nikole Pašića, marta 1917, je podržao Krfsku deklaraciju od jula 1917, kojom se predviđalo stvaranje jedinstvene države Srba, Hrvata i Slovenaca), koji je, inače i od srpske vlade i od Crnogoraca pristalica ujedinjenja, priznavan kao neprikosnoveno rukovodstvo pokreta. Ona je na sjednici održanoj 15. oktobra 1918. godine za svog “povjerenika za politička pitanja u Crnoj Gori” imenovala Svetozara Tomića, dotadašnjeg šefa crnogorskog odsjeka u Ministarstvu inostranih djela (formiran 1916), sa zadatkom da izvrši političko opredjeljenje Vlade Srbije da se “sjedini Crna Gora sa Srbijom” (Pašićeva formulacija).
Tomić je, nakon što je snabdjeven sa specijalnom šifrom za komunikaciju sa Vladom Srbije i srpskom Vrhovnom komandom, doputovao u Crnu Goru i konstituisao “novi autoritativni organ” – Centralni izvršni odbor, u saglasju s Nikolom Pašićem, predsjednikom srpske vlade. Po njihovom dogovoru Odbor su sačinjavali: Svetozar Tomić, Janko Spasojević, Petar Kosović, predsjednik Crnogorskog odbora iz Soluna, i Milosav Raičević, bivši crnogoraski ministar, a onda okružni načelnik u Beranama.
Osim formiranja Centralnog izvršnog odbora izvršene su, po pismenoj naredbi Nikole Pašića ministru vojnom Srbije, vojne i političke pripreme za organizovanje snaga za operacije u Crnoj Gori, sa ciljem da “podižu narod, oteraju slaba odelenja austrougarska i proglase sjedinjenje Crne Gore sa Srbijom”. Do sredine oktobra formirane su posebne “trupe srpske vojske za prodor u Crnu Goru”. Tim jedinicama – odredom u rangu divizije, dato je ime “Skadarske trupe”, koje su uskoro nakon formiranja promijenile ime u “Jadranske trupe”.
Ove trupe, pod zapovjedništvom pukovnika Dragutina Milutinovića, bile su vojno-formacijski pod savezničkom komandom, a suštinski pod direktnom ingerencijom srpske Vrhovne komande. Ovim nije započela instrumentalizacija srpske vojske u političke svrhe, zapravo njeno djelovanje na “sjedinjenju Crne Gore i Srbije”. Datira to od ranije. Fakat je da je brigadir Jovan Bećir, izaslanik Crne Gore u srpskoj Vrhovnoj komandi, oktobra 1914. godine, “demonstrativno napustio tu dužnost zbog toga što je na njega vršen pritisak da se pridruži usmjerenju vojske da se ubrza potpuno sjedinjenje Crne Gore Srbiji”.
Koncepcija sjedinjenja Crne Gore Srbiji, a ne njihovog ujedinjenja, egzistira još od vremena rada na realizaciji političkog ugovora između Crne Gore i Srbije, zaključenog 1866. godine. Tada je Milan Piroćanac, tajni agent srpske vlade na Cetinju, dobio zadatak da ispita prilike za prisajedinjenje Crne Gore Srbiji i da utiče na knjaza Nikolu da ne preduzima nikakav spoljnopolitički potez prije nego što se o tome sporazumije sa Srbijom. Za vrijeme boravka na Cetinju, Piroćanac je izučavao stanje u Crnoj Gori, posebno registrujući sve ono što bi moglo koristiti Srbiji. Interesantna su njegova zapažanja i uvjerenja, posebno ono – da crnogorski narod u jedinstvu sa Srbijom vidi mogućnost za rješenje svog socijalno-ekonomskog položaja.
“Ovakvo stanje i raspoloženje crnogorskog naroda prema Srbiji bilo je, po mišljenju Piroćanca, najbolji teren za djelovanje srpske vlade u Crnoj Gori. Raspoloženje prema Srbiji trebalo je još više uzdići i učvrstiti. Znalo se da je na crnogorski narod teško djelovati mimo njegovih glavara, pa je trebalo uticati prvenstveno na ove. Kako su oni i sami bili siromašni, trebalo ih je novčanim poklonima, koji bi se davali porodicama i na veoma delikatan način, još više vezati za Srbiju, u njihovu svijest “uliti ličnost” kneza Mihaila a izbaciti iz nje nade u knjaza Nikolu. U potrebnom momentu, oni bi mogli pokrenuti za sobom svoja plemena i primorati knjaza Nikolu da radi onako kako to Srbija bude htjela. Školovanjem djece u Srbiji povećao bi se broj prosrbijanski raspoloženih ljudi u Crnoj Gori, koji bi postajali svjedoci uspona Srbije i doprinosili jačanju njenog ugleda u očima crnogorskog naroda. Davanjem pomoći crnogorskom narodu u teškim prilikama učvrstilo bi se uvjerenje da se Srbija brine o njemu i da mu je iskreno odana.”
Uprkos sistematskim i energičnim akcijama srpske vlade, u okviru razrađenog scenarija za sjedinjenje Crne Gore Srbiji, neke stvari su se odvijale mimo projektovanih koraka. U političko-vojnom mozaiku nije bilo predviđeno da će Crnogorci, i prije formiranja skadarskih (jadranskih) trupa i Centralnog izvršnog odbora za ujedinjenje Srbije i Crne Gore, osloboditi znatan dio Crne Gore, naoružati nekoliko bataljona ustaničke vojske, oružjem oduzetim od neprijatelja. Komandant skadarskih trupa stigao je u Peć 10./23. X 1918. i formirao svoj štab. Drugi jugoslovenski puk, iz sastava ovih trupa krenuo je iz Peći za Crnu Goru 11 ./24. oktobra.
“S druge strane i Svetozar Tomić, delegat srpske vlade za poslove u Crnoj Gori, stigao je u Peć 12. (25.) oktobra. Toga dana on je u Peći održao i prvu konferenciju sa Crnogorcima doseljenicima o potrebi ujedinjenja Crne Gore i Srbije. Dočim, Crnogorci su još 30. septembra (13. oktobra) kod Andrijevice razoružali jedan neprijateljski bataljon jačine oko 800 vojnika, a potom istog dana oslobodili Andrijevicu i tu razoružali još 700 neprijateljskih vojnika. Dan kasnije, 1. (14.) oktobra 1918, ustanici su oslobodili Berane, gdje su došli do znatnog ratnog plijena, jer su i tu razoružali oko 1. 000 neprijateljskih vojnika. Sljedećih dana bili su oslobođeni Plav, Gusinje, Kolašin, Rožaje i Bijelo Polje.
U oslobođenim okruzima, metohijskom, beranskom, andrijevičkom i kolašinskom, odmah je uspostavljena vlast i kako je to javio Svetozar Tomić 18. (31.) oktobra 1918.g., “svuda su starješine okruga i srezova naši ljudi i pristalice pokreta.”
Na oslobođenoj teritoriji odmah su organizovani skupovi, na kojima se narod izjašnjavao da se njihov kraj prisajedini Srbiji. Tako je Milosav Raičević, koji je bio okružni načelnik u Beranama, 10. (23.) oktobra 1918. godine sazvao zbor na kome je traženo da se beranski okrug prisajedini Srbiji. O zahtjevu tog zbora on je obavijestio srpsku vrhovnu komandu, i lično molio da se taj zahtjev prihvati i ostvari.
Uskoro je, zahvaljujući uglavno naporima samih Crnogoraca, bila oslobođena čitava Crna Gora. Srpske trupe, odnosno jedan bataljon II jugoslovenskog puka koji je bio upućen u Crnu Goru, nijesu na teritoriji Crne Gore dolazile u kontakt sa neprijateljem. One su, hitajući prema Cetinju i Boki Kotorskoj prolazile preko već, od samih Crnogoraca, oslobođene teritorije. Jedino je desna kolona II jugoslovenskog puka učestvovala, zajedno sa 5 crnogorskih bataljona, u borbama za oslobođenje Podgorice 17. (30.) i 18. (31.) oktobra. To je bio jedini kontakt ovih trupa sa neprijateljem na tlu Crne Gore.
Pošto su oslobodili zemlju, pet bataljona Crnogoraca bili su razoružani i raspušteni. Srpska vlada i Vrhovna komanda nijesu željeli da toliko Crnogoraca ostane pod oružjem, jer nijesu bili sigurni da će biti tako pouzdani oslonac njihovoj politici u Crnoj Gori, kao što su bili pouzdani u borbi protivu austro ugarskog neprijatelja.
Oslobođenjem Crne Gore bio je raščišćen teren za rad na proglašavanju ujedinjenja Crne Gore i Srbije. U Crnoj Gori tome radu nije bilo organizovanih prepreka. Prije svega nije bilo vojnih jedinica kralja Nikole, pa čak i onih pet ustaničkih bataljona, kako smo vidjeli, bilo je razoružano i rasformirano…
U Crnoj Gori nije bilo ni ostataka organa stare vlasti. Oni se i ne obnavljaju, već se postavljaju novi organi vlasti. To postavljanje vrše srpske vojne komande ili Crnogorci upućeni za rad u Crnoj Gori, po ugledu na organe vlasti u Srbiji.
Dolaskom srpskih trupa u Crnu Goru i Centralnog izvršnog odbora za ujedinjenje počinje organizovani rad na proglašenju ujedinjenja Crne Gore i Srbije.”
Sred takvih okolnosti Centralni izvršni odbor je donio odluku (7. novembra) da se raspišu izbori za opštecrnogorsku narodnu skupštinu, “koja bi suvereno odlučivala o ujedinjenju Crne Gore i Srbije”. Tom odlukom je suspendovana primjena tada važećeg crnogorskog Zakona o izboru narodnijeh poslanika, po kojem su, prema ustavnim određenjima, jedino legalno mogli biti birani predstavnici naroda. Određenjima u Pravilima, Centralni izvršni odbor je zakazao Skupštinu u Podgorici za 24. novembar 1918. godine.
“Već sama činjenica da je Skupština zakazana u Podgorici imala je praktični, ali prevashodno i politički značaj. Praktičnost te odluke bila je u tome što je Podgorica bila geografski podesnija za brzo okupljanje poslanika i njihov smještaj, a politički značaj što je time, makar i formalno, kidano sa tradicijom skupština iz doba kralja Nikole i što se je možda od Cetinja zaziralo kao stare crnogorske prijestonice, gdje materijalna i emocionalna vezanost za kralja Nikolu i njegovo doba, kao i njegovi savremeni uticaj, mogu biti veći. Za razliku od Cetinja Podgorica je bila uporište unionističkog pokreta, jer su tu još ranije bili najviše došli do izražaja začeci građanskog društva u Crnoj Gori, pa je i demokratski otpor apsolutističkoj vladavini kralja Nikole tu bio najjači. Zbog toga je Podgorica i podesna za održavanje Skupštine koja treba da proglasi ujedinjenje i detronizira kralja Nikolu.
Prema pravilima svaka kapetanija u Staroj Crnoj Gori trebalo je da bira po dva narodna poslanika, a svaki srez u novopripojenim krajevima poslije balkanskog rata po tri poslanika. Gradovi s manje od pet hiljada stanovnika po jednog, a gradovi s više od pet hiljada po dva poslanika.
Ovdje, prije svega, treba naglasiti da je izbore trebalo izvršiti na čitavoj teritoriji Crne Gore, dakle i na onim teritorijama koje su oslobođene i Crnoj Gori pripojene poslije balkanskog rata, a to su beranski, bjelopoljski i pljevaljski kraj i Metohija. U posljednjoj Crnogorskoj skupštini, koja je birana 11. januara 1914. godine, nije bilo predstavnika ovih krajeva… Iz toga je proizišla i razlika u broju poslanika. U januaru 1914. godine izabrano je 66 poslanika, a u novembru 1918. trebalo je izabrati 168… Predviđeno je da se izbor poslanika vrši javnim i posrednim glasanjem, na taj način što bi kapetanije na javnim zborovima birale po 10 povjerenika, srezovi po 15, a varoši po 5 odnosno 10 povjerenika. Onda bi se povjerenici iz cijelog okruga sastali u sjedištu okruga i poimeničnim glasanjem izabrali poslanike za cio okrug… Očigledno, organizatori izbora su tražili formu koja će im najbolje omogućiti da svoju politiku u djelo privedu.”
Dakle, Centralni izvršni odbor nominovao se kao vršilac vrhovne vlasti u državi “sa pravom, kapacitetom i legitimitetom da donosi odluke o ustavnopravnim pitanjima od egzistencijalno-sudbinskog značaja za državu Crnu Goru i crnogorski narod”.
“Centralni izvršni odbor za ujedinjenje Srbije i Crne Gore, koji je ustanovio Podgoričku skupštinu i odredio da je ona nadležna “da odluči o državno-pravnom položaju Crne Gore”, po svih pet svojih svojstava – ustanovljenje, zadatak, sastav, sadržina rada i odgovornost – ekspozitura (afilacija) je Kraljevske vlade Srbije. Nelegalno i nelegitimno ustanovljena na teritoriji države Crne Gore, nezavisne, suverene i međunarodno priznate, sa suverenitetom i pravima istog ranga i ravnopravnim sa suverenitetom i pravima Srbije. Ekspozitura protivustavno i nelegitimno utisnuta u državno i društveno tkivo države Crne Gore.
Ne može se smatrati predstavništvom naroda Crne Gore ni po međunarodnom pravu, ni po pravu Crne Gore, ni po pravu Srbije, ni po bilo kojem pravnom načelu ili standardnom političkom demokratskom načelu. Nema u sebi i u svojim činjenjima do tada ni svojstva bilo kakvog revolucionarnog predstavništva naroda Crne Gore.”
Datim odlukama odbačene su inicijative nekolikih odbora Crnogoraca u inostranstvu da se pitanje ujedinjenja sa Srbijom riješi putem plebiscita, ili, pak, izjašnjavanjem na zborovima po plemenima. Odbor je, u funkciji vrhovne vlasti u Crnoj Gori, postavljao načelnike i druge nosioce funkcija vlasti u crnogorskim okruzima, srezovima, varoškim opštinama i kapetanijama.
Čim su dobili Pravila o izborima, okružna načelstva su poslala područnim ustanovama raspis o izborima. U isto vrijeme pristalice bezuslovnog ujedinjenja su otpočele predizbornu agitaciju. Na Cetinjuje 17. novembra pokrenut dnevni list “Novo doba”, koji je izlazio na dvije stranice i propagirao ujedinjenje. Takozvana Organizovana cetinjska omladina, raspis o izborima propratila je svojim proglasom, u kome, između ostalog, piše: “Crnogorac, koji bi bio protivu ujedinjenja Srpskog naroda, taj je izdajnik, to nije Srbin, već je izrod, njega će narod zgaziti kao crva koji kalja zemlju kuda prolazi”.
Protivnici bezuslovnog ujedinjenja se, takođe, povezuju i organizuju za samostalno istupanje na izbore, mada ne u svim krajevima Crne Gore sa istim aktivitetom. Oni ističu za varoš Cetinje svoju listu od 10 kandidata povjerenika za okružni zbor. Ovi izbori na Cetinju “su udarili ozbiljan pečat na politički život ne samo Cetinja nego i čitave Crne Gore”.
“Tu se radilo o političkim podjelama i sukobima oko načina ujedinjenja… Tako su se na Cetinju pojavile dvije kandidatske liste povjerenika. Pristalice bezuslovnog ujedinjenja objavili su svoju listu na bijelom papiru, a njihovi protivnici, koji su govorili da traže uslovno ujedinjenje, na zelenom. Po boji tog papira prvi su počeli da se nazivaju bjelaši, a drugi zelenaši. Ti nazivi, nastali na Cetinju, uskoro su opšte prihvaćeni, pa su se tim imenima počeli nazivati dva krupna politička tabora nastala u borbi za ujedinjenje Crne Gore i Srbije: bjelaši – pristalice bezuslovnog ujedinjenja i zelenaši – protivnici takvog ujedinjenja, medu kojima su bile i pristalice kralja Nikole.”
Iz raspoloživih dokumenata do Podgoričke skupštine da se zaključiti da su i zelenaši za ujedinjenje, ali takvo u kome se ne bi prvo došlo do sjedinjenja Crne Gore i Srbije, već ujedinjenja u kome bi Crna Gora direktno stupala u Jugoslaviju ravnopravno sa Srbijom “bratsku ruku pod ruku sa Srbijom”. Na čelu kandidatske liste bjelaša na Cetinju bio je mitropolit Gavrilo Dožić, kasnije patrijarh Srpske pravoslavne crkve, a među kandidatima vojvoda Stevo Vukotić, brat kraljice Milene. Jedinstvena je ocjena da su izbori za Podgoričku skupštinu nosili pečat “improvizacije, brzine i nedovoljne pripremljenosti”.
Oni su uz to bili neregularni po svim evropskim standardima druge polovine XIX vijeka, a ne samo po crnogorskom zakonu. Glasanje je izvršeno bez biračkih spiskova i bez bilo kakve evidencije o identitetu glasača i dokaza o posjedovanju prava glasa u određenom mjestu; “bez određenja koji procenat od prisutnih i od ukupnog broja glasača na teritoriji za koju se zbor održava treba da dobije kandidat za povjerenika da bi dobio mandat povjerenika, odnosno, koji procenat glasova povjerenika treba da dobije kandidat za poslanika, da bi dobio mandat poslanika”.
Suštinska neregularnost sastoji se u tome što je, putem vrhovne vojne komande srpske vojske, a ne samo komande i jedinica na teritoriji Crne Gore, spriječen povratak u Crnu Goru, do završetka izbora, znatnom broju crnogorskih oficira, političara i drugih uglednih interniraca iz austrougarskih logora, dokazanih protivnika sjedinjenja Crne Gore sa Srbijom.
“Centralni izvršni odbor više puta je insistirao da Vlada Srbije insistira kod vlade savezničke Francuske, da se onemogući povratak u Crnu Goru kralju Nikoli i njegovim sinovima. Naročito je insistirao da im se spriječi dolazak u Crnu Goru prije završetka Podgoričke skupštine.
U jednom telegramu označeni odbor poručuje Vladi Srbije: “Spriječiti ulazak kralja Nikole i njegovih sinova do 20. novembra u Crnu Goru, znači ujedinjenje svršeno”.
Velike sile su notama crnogorskoj Vladi od 4. i 24. novembra 1918. godine, zahtijevale da kralj Nikola i crnogorska Vlada odlože povratak u zemlju.
Mjerama vlade Francuske zaista im je spriječen dolazak u Crnu Goru.
Brojni su podaci, u zvaničnim dokumentima, koji kazuju da je Vrhovna vojna komanda srpske vojske i davala naredbe vojnim komandama sa sjedištem u Sarajevu, Zagrebu i Beogradu, da preduzimaju mjere i izvršavaju konkretna činjenja kojima će zadržavati internirce iz Crne Gore, koji su se vraćali iz austrougarskih logora, kako ne bi došli u Crnu Goru “dok se pitanje ujedinjenja ne riješi”. Naredbe, raspisi i uputstva o tome nalaze se u fondu dokumenata Vrhovne vojne komande srpske vojske.
Mjerama i činjenjima izvršenim od srpske vojske na osnovu naredbi njihove Vrhovne vojne komande, spriječen je, neutvrđenom broju crnogorskih interniraca, povratak u Crnu Goru dok nije završena Podgorička skupština.
Ilustrativno navodim sljedeće podatke iz te dokumentacije: Načelnik Vrhovne vojne komande, vojvoda Živojin Mišić, naredio je, 16. novembra, komandantu II armije, vojvodi Stepi Stepanoviću, da generalu Radomiru Vešoviću “omete ulazak u Crnu Goru”. Naredio je i delegatu Vrhovne komande u Zagrebu, potpukovniku Sirnicu, da tako postupi prema vojvodi Đuru Petroviću i brigadiru Milutinu Vučiniću, i da se “crnogorske čete ni u kom slučaju ne šalju u Crnu Goru”.
Na osnovu tih naredbi, u Bosanskom Brodu zadržani su: generali Radomir Vešović, Jovan Bećir i Jakov Jovanović, majori: St. Radović, Radovan Radović, Živko Nikčević i Vlado Vrbica, barjaktari: Marko Popović i Marko Martinović.
Spriječen je dolazak u Crnu Goru prije završetka Podgoričke skupštine i Marku Dakoviću, od 1903. godine čelniku crnogorskog omladinskog pokreta za ujedinjenje Crne Gore i Srbije. Spriječen mu je dolazak zato sto je bio opredijeljen za republikanski oblik vladavine nove države, sa pristankom da o obliku vladavine odluči ustavotvorna skupština novoformirane države…
Zadržavani su, dakle, ne samo pristalice kralja Nikole i koncepcije samostalne države Crne Gore, nego i istaknuti borci za ujedinjenje Srbije i Crne Gore koji nijesu prihvatali monarhiju kao oblik vladavine nove države i predaju Crne Gore na upravljanje bilo kojoj dinastiji.
Crnogorci kojima je spriječen dolazak u Crnu Goru da učestvuju u procesima izbora za Podgoričku skupštinu, bili su u većini, obrazovane ličnosti – oficiri, profesori, učitelji, sveštenici. Jedan broj je imao i državnička zvanja i iskustvo. Većina sa autoritetom u svojim sredinama ili i u cijeloj Crnoj Gori. Prethodni spisak to ilustruje.
Sprečavanje njima da učestvuju u procesima izbora za Podgoričku skupštinu i da utiču na njeno odlučivanje, bez sumnje, uticalo je na rezultate izbora i odlučivanja Podgoričke skupštine u korist unionista, njihove koncepcije “bezuslovnog ujedinjenja”.
U prkos činjenici da su “slaba odjeljenja” neprijateljske vojske istjerana iz Crne Gore (4. novembar), vojne jedinice srpske vojske stacionirane su na njenoj teritoriji kako’bi realizovali uputstvo vojvode Mišića da “rade na sjedinjenju Crne Gore i Srbije”.
Sa svih tih razloga izbori nijesu imali karakter demokratskih i dostojanstvenih, niti su, pak, omogućili da se utvrdi stvarna volja birača i izabere “opštenarodna skupština”, kako je bilo proklamovano. Riječju, izbori za Podgoričku skupštinu nemaju kvalitet koji bi joj dao neporecivi legitimitet da odlučuje u ime naroda Crne Gore. Da odlučuje o državno-pravnom statusu i položaju Crne Gore.
Na izborima 13. odnosno 21. novembra bilo je izabrano 169 poslanika, od kojih kasnije četvorici nijesu verifikovani mandati, tako da ih je ostalo 165. U socijalnoj strukturi najbrojniju poslaničku grupu su činili intelektualci i činovnici, pa potom trgovci i bankarski službenici, a bilo je i bivših ministara i visokih državnih službenika. Izabrani su pretežno mladi i školovani ljudi – “perjanice unionističkog koncepta”, sto je i bio cilj organizatora izbora.
Zasjedanje Podgoričke skupštine, u zgradi monopola duvana, otpočelo je 11. (24.) novembra 1918. godine, trećeg dana po završetku izbora, i trajalo je šest dana, to jest do 16. (29.) novembra. Za to vrijeme održane su dvije prethodne sjednice i pet redovnih.
Na samom početku rada Skupština je usvojila predlog jedne grupe poslanika da se nazove “Velika narodna skupština”.
Sjednicama Skupštine, osim poslanika, prisustvovala su i dva člana Centralnog izvršnog odbora za ujedinjenje Crne Gore i Srbije – Svetozar Tomić i Petar Kosović. Sjedjeli su na “počasnim mjestima, blizu predsjedništva”, i nijesu učestvovali u skupštinskim debatama. Kao vrhovni cenzori, u poziciji kulisa “parlamentarne lakrdije”, uz instruirani političko-vojni ambijent, trebalo je da siguraju inkvizitorsku presudu Crnoj Gori, međunarodno priznatoj državi, odnosno njeno potiranje – bezuslovno usvajanje unionističke koncepcije. Sjednicama Skupštine, koja nije imala poslovnik o radu, prisustvovala je i znatiželjna publika. Uza sva nastojanja organizatora da Skupštini pribave autoritet reprezentativnošću i demokratičnošću rada, ona je asocirala na pučku farsu ili politički teatar apsurda. Druga redovna sjednica održana je 13. (26.) novembra. Ovo je najvažnija sjednica Podgoričke skupštine, jer su na njoj usvojene odluke (rezolucija koju je napisao Centralni izvršni odbor) o ujedinjenju i detronizaciji kralja Nikole i njegove dinastije. Prije izjašnjavanja o odlukama pročitani su pozdravi – telegrami (43) upućeni Skupštini, većinom od okružnih i sreskih načelnika, predsjednika opština i činovnika, riječju od birokratskog aparata instaliranog od strane Centralnog izvršnog odbora.
Prispjele “čestitke”, u kojima se pruža bezrezervna podrška “radu i odlukama Podgoričke skupštine”, rezultat su militantne ideološko-političke propagandne mašinerije.
Nakon uvodnog teksta – obrazloženja istorijskih, ekonomskih i političkih opravdanosti ujedinjenja – formulisane su četiri odluke ovim redom:
“1)Da se kralj Nikola I Petrović Njegoš i njegova dinastija zbaci sa crnogorskog prestola;
2)da se Crna Gora sa bratskom Srbijom ujedini u jednu državu pod dinastijom Karađorđevića, te tako ujedinjenje stupe u zajedničku otadžbinu našeg troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca;
3)da se izabere Izvršni narodni odbor od pet lica, koji će rukovoditi poslovima dok se ujedinjenje Srbije i Crne Gore ne privede kraju, i
4)da se o ovoj skupštinskoj odluci izvijesti bivši kralj Crne Gore Nikola I Petrović, Vlada Kraljevine Srbije, prijateljske savezničke sile i sve neutralne države.”
Pošto je pročitan predlog odluka, napisan van Skupštine i uručen neznatnom broju učesnika, poslanici su ih burno pozdravili ustajanjem i pjevanjem srpske himne “Bože pravde”. Konstatovano je da su odluke aklamacijom prihvaćene i u načelu i u pojedinostima, i “da ih još treba primiti pojedinačnim glasanjem i potpisivanjem poslanika”. Po dogovorenoj proceduri, odluke Podgoričke skupštine jednoglasno su usvojene.
U tekstu objavljenom u formi plakata, Odluka Velike narodne skupštine, nazvana je “Odluka Velike Narodne Skupštine Srpskog Naroda u Crnoj Gori”. Aktom o ustanovljenju Podgoričke skupštine njen zvaničan naziv je – Velika narodna skupština. Nema podataka daje u toku zasjedanja Skupština sebe preimenovala.
Na četvrtoj redovnoj sjednici (15./28.) izabran je Izvršni narodni odbor, privremena vlada koja je trebalo da sprovede u život odluke Skupštine, u sastavu: vojvoda Stevo Vukotić, Marko Daković, Spasoje Piletić, Risto Jojić i Lazar Damjanović. Takođe je izabrana deputacija od 18 članova, sa zadatkom da otputuje u Beograd i srpskoj vladi preda odluke Skupštine.
Na narednoj, petoj redovnoj sjednici (16./29.), uz definisanje programa rada Izvršnog narodnog odbora, donesena je odluka: “Da se pokretna i nepokretna imovina bivšeg kralja Nikole Petrovića Njegoša, i njegove dinastije, u Crnoj Gori konfiskuje u korist naroda.
Da se za svagda zabrani ulazak u našu zemlju pređašnjem kralju Nikoli Petroviću Njegošu, a tako i svim članovima njegove dinastije”.
Dakle, detronizovan je emancipator i civilizator Crne Gore, dobitnik mora i primorja, pjesnik i zadužbinar Nikola I.
“Kralj Nikola I Petrović Njegoš, ustavno označen sa titulom “Gospodar Crne Gore”, bio je tada personifikacija Crne Gore. Države Crne Gore i njene nezavisnosti. Njenog identiteta, individualiteta, međunarodnog i unutrašnjeg subjektiviteta. Crnogorske istorijske narodnosno-političke, kulturne i svake druge posebnosti. Personifikacija ravnopravnosti Crne Gore sa Srbijom i sa svim drugim državama. Personifikacija prava crnogorskog naroda na svoju državu.
Određenjem da se kralj Nikola “zbacuje s crnogorskog prestola”, u kontekstu određenja u drugoj tački Odluke – da sa njenim usvajanjem Crna Gora i Srbija postaju jedna jedina država pod dinastijom Karađorđevića – ukinuta je država Crna Gora, vjekovima samostalna, tada međunarodno priznata i duže od jednog vijeka statusno ravnopravna sa državom Srbijom…
Odluka Podgoričke skupštine, ne samo što ukida državu Crnu Goru, nego i Crnu Goru kao narodnosno-političku i kulturnu zajednicu ljudi i naroda… Lišava Crnu Goru i narod Crne Gore istorijskog prava da učestvuju, kao samostalan subjekt i ravnopravan sa drugima, u procesima odlučivanja o ujedinjenju jugoslovenskih naroda i zemalja, uslovima tog ujedinjenja, obliku države stvorene ujedinjenjem, njenom karakteru i ustrojstvu. Predaje to njihovo pravo dinastiji Karađorđevića, dinastiji druge države, da ga samostalno vrši, bez obaveze da od njih traži izjašnjenje i mišljenja, da suverenu državu Crnu Goru tretira kao i svaki dio Srbije, kao što tretira Šumadiju, Mačvu i slično. Isključuje mogućnost da i crnogorsko ime bude uključeno u razmatranje prilikom oblikovanja imena nove države. Isključuje, bez bilo kakve rezerve, da Crna Gora, kao samostalan subjekt, bude konstituent jugoslovenske države…
Jednom riječju, Odluku Podgoričke skupštine od 26. novembra 1918. godine donijela je protivpravno i nelegitimno ustanovljena skupština. Protivpravno sa stanovišta i međunarodnog i tada važećih prava i Crne Gore i Srbije…
U suštini, Odluka je odbacivanje sadržine i suštinskog smisla izvorne i autentične ideje ujedinjenja jugoslovenskih naroda i zemalja, široko prihvaćene i od naroda Crne Gore. Ideje koja je bila na liniji stvarnih interesa naroda Crne Gore i čijem je ostvarenju zaista težio crnogorski narod…
Politička volja naroda Crne Gore za ujedinjenje sa drugim jugoslovenskim narodima i zemljama i sa Srbijom na ravnopravnoj osnovi i sa očuvanjem crnogorskog identiteta, individualiteta, subjektiviteta i samobitnosti, dakle, nikome, pa ni Podgoričkoj skupštini, nije davala legitimitet za donošenje odluke sa sadržinom, smislom i dejstvom Odluke Podgoričke skupštine. Nije dala i nije mogla dati zato što je jedno i odvojeno opredjeljenost za ujedinjenje, a drugo su: ništenje crnogorskog individualiteta, dostojanstva, subjektiviteta, oduzimanje crnogorskom narodu istorijskog i legitimnog prava da učestvuje, ravnopravno sa drugima, u odlučivanju o ujedinjenju, preciziranju uslova i načina ujedinjenja, o svom položaju u ujedinjenoj državi, podređivanje drugome, i ostalo što sadrži Odluka Podgoričke skupštine.
Odluka Podgoričke skupštine nije ni autonomno izgrađeno i sadržinski oblikovano opredjeljenje bilo koga u Crnoj Gori. Sa legitimitetom ili bez njega.
Podgorička skupština nije imala utemeljenje u Ustavu Crne Gore (1905.), koji je bio na snazi kada je ta skupština konstituisana i dok je vijećala. Bio je na snazi, “budući da je i sama država Crna Gora još uvijek postojala kao pravno nezavisni i suvereni međunarodni individualitet.
Zvaničnom predajom odluka Podgoričke skupštine regentu Aleksandru (17. decembra), od strane deputacije na čelu s mitropolitom Gavrilom Dožićem, smatralo se da su one stupile na snagu.
“To potvrđuje činjenica da se diplomatski odnosi sa crnogorskom vladom ukidaju tek poslije ovog čina, to jest 28. decembra 1918., i to s pozivom na odluke Podgoričke skupštine. Na ovaj čin kao na vrlo značajan datum u istoriji rađanja nove jugoslovenske države, kao na događaj koji je po svom karakteru sličan prvodecembarskom aktu ujedinjenja, ukazuje 2. januara 1919. nova vlada Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca u notifikaciji savezničkim i neutralnim vladama stvaranja nove države i vlade. U toj noti se prvo govori o dolasku delegacije Narodnog vijeća iz Zagreba i proklamovanju, 1. decembra, ujedinjenja Srbije sa jugoslovenskim zemljama bivše Austro-Ugarske. Potom se kaže: “17. decembra njegovo kraljevsko veličanstvo knez namjesnik je takođe primio jednu delegaciju Crne Gore”, pa se dalje govori o sadržaju odluka koje su mu predate i njegovom prihvatanju tih odluka. Najzad se navodi 21. decembar kao dan formiranja zajedničke jugoslovenske vlade. U tu je vladu ušao i jedan poslanik Podgoričke skupštine, Milosav Raičević, inače ranije crnogorski ministar.
Dakle, kao što se vidi, vlada ističe kao najznačajnije u procesu stvaranja zajedničke države tri datuma: 1. decembar, 17. decembar i 21. decembar… Najzad, pominje se još jedan datum koji se smatra kao dan konačnog prihvatanja odluka Podgoričke skupštine. To je 20. aprila 1919, kada je raspuštena Podgorička skupština i Izvršni narodni odbor prestao da radi, a vlast u Crnoj Gori preuzeo povjerenik vlade iz Beograda.
Nakon što su obavješteni o odlukama Podgoričke skupštine, kralj Nikola i njegova vlada su hitno reagovali izjavama u stranoj štampi i direktnim obraćanjem savezničkim vladama, kao i zvaničnim saopštenjem objavljenim u “Glasu Crnogorca” koje glasi: “Vijest, saopštena preko Beča, da se u Podgorici sastala “velika narodna skupština”, i daje riješila da se svrgne kralj Nikola i dinastija, i da se Crna Gora prisajedini Srbiji pod krunom kralja Petra, nema nikakva stvarna osnova.
Po ustavu Kraljevine Crne Gore, samo Narodnoj skupštini u kojoj narod zakonitim putem izabere poslanike prinadleži pravo rješavanja o suverenitetu države i o dinastiji.
Neispravnost gornje vijesti vidi se i u tom što, po crnogorskom ustavu velika narodna skupština uopšte ne postoji.
Veliki broj narodnih poslanika nije se još vrnuo doma iz zatočenja, a tako ni oni koji se još nalaze u neutralnim i savezničkim zemljama, te i prema tome, nije moguće skupiti narodnu skupštinu u ovaj mah.
Primjetiti je, da se protivnici Crne Gore trude da u štampu proturaju slične vijesti kojima je svrha da čine štetu interesima zemlje i da onemoguće ulogu Crne Gore u predstojećoj Konferenciji mira”.
No, treba istaći da prema memorandumima, protestnim notama i optužbama protiv Podgoričke skupštine “kao protivu – stavnog skupa koja nije bila izraz volje naroda crnogorskog, no jedno prosto oruđe za imperijalističke ambicije Srbije”, savezničke vlade, osim naravno Italije, nijesu iskazivale naročite simpatije, a posebno ne spremnost za radikalniju promjenu stava u vezi sa stvaranjem Jugoslavije.
Nakon izbijanja božične pobune (3. januara 1919.), koja je poseban efekat postigla kod Amerikanaca, intezivirane su diplomatske aktivnosti kralja Nikole i njegove vlade, da uvjere velike sile da narod u Crnoj Gori ne prihvata odluke Podgoričke skupštine.
Vlada Francuske, koja je imala odlučujuću riječ na Balkanu, uopšte nije pokazivala rezerve prema ujedinjenju Crne Gore i Srbije, dok su vlade SAD i Velike Britanije iskazivale određene primjedbe na odluke Podgoričke skupštine. No, priznavanjem nove jugoslovenske države, ove tri sile su praktično adaktirale protestne note crnogorske vlade.
“Ali i pored svega toga one nijesu skidale sa dnevnog reda crnogorsko pitanje, niti je Konferencija mira donosila ma kakvu odluku u vezi sa ujedinjenjem Crne Gore i Srbije, iako su svojevremeno bile zaključile da to spada u njenu nadležnost. Konferencija, dakle, nije donosila odluku ni za, ali ni protiv odluka Podgoričke skupštine. Nastalo je jedno čudno i neprirodno stanje: U isto vrijeme dok priznaju novu jugoslovensku državu, čiji je sastavni dio i Crna Gora, oni formalno još ne priznaju uključenje Crne Gore u tu državu, pa sa kraljem Nikolom i njegovom vladom i dalje održavaju diplomatske odnose, a Francuska i Engleska im čak isplaćuju redovne subvencije da bi mogli opstati i obavljati svoje funkcije. Priznavanje crnogorske emigrantske vlade i održavanje odnosa sa njom traje sve do kraja 1920. godine odnosno do početka 1921. godine. Ali Francuska i Engleska su znatno ranije početkom 1919. godine prestale da dodjeljuju subvencije kralju Nikoli i njegovoj vladi. Bio je to ozbiljan udarac za kralja Nikolu i njegovu vladu.
Za razliku od ostalih Italija nije priznala jugoslovensku državu. Nova italijanska vlada Frančeska Nitija, koja je došla na upravu u junu 1919. g. u suštini nije bila zainteresovana za rješavanje crnogorskog pitanja. Njoj je to pitanje trebalo samo kao sredstvo pritiska na Kraljevinu SHS, zato ona i produžava da pomaže kralja Nikolu, dodjeljuje njegovoj vladi mjesečne subvencije, izdržava njegovu vojsku u Italiji i pomaže pobunjenike u Crnoj Gori koji se još nalaze po šumama. Najzad crnogorsko pitanje postaje predmet pogađanja između Italije i Kraljevine SHS, jer postaje dio jadranskog pitanja, čije je rješavanje prepušteno direktnim jugoslovensko-italijanskim pregovorima…
Jugoslovensko-italijanski razgovori o jadranskom pitanju, u koje je bilo uključeno i crnogorsko, završeni su Rapalskim ugovorom novembra 1920. g. Iako se crnogorsko pitanje direktno ne pominje u ovom ugovoru, i o njemu je razgovarano u Rapalu, pa je tim ugovorom i ono skinuto s dnevnog reda. U razgovoru o rapalskom ugovoru Trumbić, jugoslovenski ministar spoljnih poslova, rekao je francuskom poslaniku u Beogradu Fonteneju: “Italijani su nam rekli da se sada pitanje Crne Gore ne postavlja više”.
Ugovorom zaključenim između italijanske i jugoslovenske vlade o Jadranu, crnogorsko pitanje je definitivno riješeno, po mišljenju velikih sila. Sa tog razloga one su se spremale da prekinu diplomatske odnose sa vladom kralja Nikole. Nakon rezultata izbora za Ustavotvornu skupštinu (28. novembra), koji su ocijenjeni “kao jednodušno izjašnjavanje Crnogoraca za stupanje u zajedničku jugoslovensku državu”, i ranije zaključenog Rapalskog ugovora, nije bilo rezervi da velike sile i formalno ne priznaju ujedinjenje Crne Gore i Srbije, odnosno stupanje Crne Gore u Kraljevinu SHS. Pozivajući se na dva pomenuta događaja, one su odlučile da prekinu diplomatske odnose sa kraljem Nikolom i njegovom vladom. Francuska je to uradila 20. decembra 1920, SAD 21. januara 1921, a Velika Britanija 17. marta 1921. godine.
Poslije Rapalskog ugovora registrovane su promjene i u držanju Italije. Pristupilo se, prije svega, likvidaciji crnogorske vojske u Italiji, stoje okončano do konca 1921. godine. I pored te činjenice, italijanska vlada komunicira sa crnogorskom emigrantskom vladom, sa kojom čak u septembru 1921. g. sklapa i ugovor o dodjeli subvencija. No, na međunarodnom planu crnogorsko pitanje se više ne pokreće. Potpisujući, pored predstavnika Velike Britanije, Francuske i Japana, odluku o sjevernim granicama Albanije, koju je donijela konferencija ambasadora 13. jula 1922. g., u kojoj stoji i formulacija: … “država SHS u kojoj je sada inkorporirana Crna Gora”, Italija je definitivno, poslije više od tri i po godine, priznala ujedinjenje Crne Gore i Srbije.
Poslije zasjedanja Podgoričke skupštine posebno su štampane njene odluke i rasturane po Crnoj Gori, pa se narod na zborovima sa njima upoznavao. Tim aktivnostima koordinirao je Izvršni odbor, “koji je razvio intenzivan politički rad radi obezbijeđenja podrške odlukama Skupštine, koje su imale neprijatelja i protivnika i u zemlji i u inostranstvu.”
“S obzirom na aktivnost neprijatelja ujedinjenja, koje su podstrekavali i pomagali Italijani, Izvršni narodni odbor je smatrao da treba da formira i svoju oružanu silu radi odbrane odluka Podgoričke skupštine. Još i prije zasjedanja Skupštine pristalice ujedinjenja su imali razne naoružane jedinice. Poslije odluke o ujedinjenju Izvršni narodni odbor je 8. decembra 1918. tražio od vlade Kraljevine Srbije da uputi u Crnu Goru opremu za 10. 000 vojnika i 600 oficira. Odbor je tih dana formirao takozvanu “narodnu gardu” s ciljem, kako je pisao, “da sprovede svima silama odluku Velike srpske narodne skupštine u Crnoj Gori i da održi novostvoreni pravni poredak u zemlji”. Garda je bila smještena uz srpske trupe u svim važnijim mjestima Crne Gore… Narodna garda je bila odana Izvršnom narodnom odboru i vjerno izvršavala njegova naređenja, koja su se uglavnom sastojala u vršenju nadzora i represija nad protivnicima ujedinjenja.”
Iako su odluke o ujedinjenju donesene u Podgorici i tu bilo sjedište Izvršnog narodnog odbora, centar političkog života postaje Cetinje. Komanda jadranskih trupa prelazi na Cetinje kao i većina članova Izvršnog narodnog odbora i istaknutih unionista (Svetozar Tomić, Andrija Radović i drugi). Donošenjem odluka Podgoričke skupštine i njihovim prihvatanjem od strane Srbije, te odlaskom Andrije Radovića iz Pariza, prestao je da postoji i Crnogorski odbor.
Kako na Cetinju obitavaju i najžešći i najborbeniji protivnici ujedinjenja, to se stvara atmosfera punog antagonizma i radikalizacije odnosa sučeljenih strana, što se projektuje na sveukupan politički život u Crnoj Gori.
U bjelaškom taboru vladao je monolitizam i puno saglasje sa odlukama Podgoričke skupštine, kao i odlučnost da se ona očuvaju i realizuju. Poslije donošenja skupštinskih odluka, zelenaši, a naročito pristalice kralja Nikole, odlučuju da se povezu i organizuju i povedu borbu protiv unitarizma i centralizma, zapravo protiv ostvarenja odluka Podgoričke skupštine. Najvažniji centri zelenaške aktivnosti i otpora bili su Cetinje i Nikšić. Nešto intenzivniji otpor registrovan je i u Crmnici, Riječkoj nahiji i oko Podgorice. Front protivnika bezuslovnog ujedinjenja brzo je osnažio i obuhvatio gotovo cijelu teritoriju Crne Gore, izuzev njenog dijela istočno i sjeverno od rijeke Tare, koji je kasnije oslobođen i na kojem je kasnije uspostavljena vlast države Crne Gore, i gdje se crnogorski identitet nije bio utemeljio u onoj mjeri kao u Staroj Crnoj Gori.
Rukovodstvo pokreta otpora, “koji je po broju pripadnika i podržavalaca bio masovniji od pokreta unionista”, 3. januara 1919. izdalo je javni dokument u kome jasno iskazuje stav da je za ujedinjenje, ali “narodno samoopredjeljenje prema postojećem crnogorskom Ustavu i parlamentarnim principima”. Za nešto više od mjesec dana poslije zasjedanja Podgoričke skupštine pokret je bio u stanju da organizuje i podigne oružanu pobunu.
“Pokret kome njegova socijalno-politička suština, njegov karakter i cilj, opredjeljuju naziv — Crnogorski narodni pokret za očuvanje i odbranu crnogorske samobitnosti i za ravnopravnost Crne Gore, a ne “Božična pobuna” – kakvo je ime, interesno-politički motivisano, dato tom činjenju Crnogoraca”.
Čim je obaviješten o organizovanju i namjerama crnogorskog narodnog pokreta komandant Jadranskih trupa je ispoljio odlučan stav: “Vojničke mere biće preduzete, čim se pokažu potrebne, neredi i bune biće ugušeni u krvi, a prouzrokovači i kolovođe biće na licu mesta kažnjeni najstrožije”. Doista, iskazane prijetnje su se i obistinile.
O broju pobunjenika postoje razni podaci i procjene.
Pobunjeničke vođe oko Rijeke Crnojevića kažu da se na oružje diglo 35. 000 ljudi, a “Glas Crnogorca” od 14. januara 1919. navodi cifru od 20. 000 ljudi. U jednom italijanskom izvještaju se navodi i koliko je pobunjenika opkoljavalo pojedine gradove: Cetinje – oko 4.000, Nikšić – oko 7. 000, Podgoricu – oko 7. 500, Virpazar – oko 500 i Rijeku Crnojevića – oko 1. 000. U drugom, pak, izvještaju italijanski izvori pominju cifru od 15. 000 pobunjenika.
Tako je Podgorička skupština svojim odlukama proizvela raskole i sukobe, bratoubilaštvo i brojne žrtve. Brojna nečovještva učinjena su u tim sukobima.
“Unitarizam i centralizam tada stvorene države, proizveli su mnogo negativnog i unutar Crne Gore.
Proizveli su, na jednoj strani, politički otpor unitarizmu i centralizmu, zbog toga stoje uništavao crnogorsku samobitnost i slobodu u prirodnim granicama – što je tom otporu davalo legitimitet – a na drugoj strani, torturu vlasti, koja je trajala nekoliko godina, sa faktičkim oslobađanjem od odgovornosti nosilaca funkcija vlasti koji su izvršili brojne zločine na teritoriji Crne Gore. Među njima i ubistva, spaljivanjem u zatvorenoj kući, žene i djece Zvicera, svirepo mučenje i ubistvo majora Mijuskovica i njegovog brata, hrabrih učesnika Mojkovačke operacije od početka do kraja, paljenje velikog broja mukom sirotinjskom izgrađenih kuća, i niz raznoraznih nečovječnosti tada činjenih.
Pravdanje toga “revolucionarnim pravom” i “državnim interesom”, skrivanje je daje to činjeno radi uništavanja političkog i kulturnog crnogorstva, i time zaštite unitarizma, državnog i nacionalnog”.
Za dugo vremena se ćutalo o zločinima – “krvavom albumu Karađorđevića” – nad učesnicima ustaničkog pokreta, njihovim porodicama i jatacima.
Ovdje navodimo samo jedan od dokumenata- svjedočanstava zločina o kojima je riječ.
“U knjizi koju je Vlada Crne Gore objavila u Rimu 1921. posebno poglavlje posvećeno je svjedočanstvima o stradanju čitavog plemena Rovaca (Bulatovića i Vlahovića), ali su navedeni detalji samo za Bulatoviće, stoje i objašnjeno u uvodu. Dalje se kaže:
“Kad se crnogorski narod u decembru 1918. oružjem u ruci digao da brani prava svoje zemlje i da spriječi njenu nasilnu aneksiju Srbiji, Rovca su uzela direktno učešća u ustanku…
U toku 1918. srbijanske vlasti iz Kolašina pozivale su nas nekoliko puta, da priznamo nasilnu aneksiju Crne Gore i da položimo zakletvu na vjernost kralju Srbije.
Uvijek smo to odbijali, izjavljujući da pitanje Crne Gore nije još riješeno od Konferencije Mira, niti od crnogorskog naroda.
U julu 1919. Srbijanci su poslali protiv našeg plemena dva bataljona sa artiljerijom, da silom slomi naš otpor. Ovaj odred dočekali smo na planini Lukavici i borbom ga odbili ka Nikšiću.
13. novembra 1919. Srbijanci su uputili protiv nas deset bataljona pod komandom potpukovnika Dušana Besarabića, sa nekoliko baterija topova (pod komandom Borivoja Roksandića) sa 24 mitraljeza i sa preko sto mašinskih pušaka. Kod nas su se tada bili sklonili 300 naših (crnogorskih) ustanika. Za punih sedam dana, iako naoružani samo puškama bez dovoljno municije, davali smo očajni otpor napadaču. Međutim, nemilosrdno bombardovanje sela, ubijanje žena i djece, primorali su nas da se osmoga dana, podijeljeni u nekoliko odjeljenja, probijemo kroz neprijatelja, koji je zauzeo naše selo i opljačkao ga, mučeći žene i djecu…
Zimu smo proveli u brdima u najvećoj bijedi i oskudici i u snijegu od 2-3 metra. Mnogi od nas ili su umrli od zime ili su im otpali prsti sa ruku i nogu, te se u takvom stanju vratili i predali Srbijancima, koji su ih odmah zatvorili.
U martu mjesecu 1920. povratili smo se opet u naše pleme. Međutim, već 26. marta 1920. Srbijanci su poslali odjeljenje od nekoliko batalijona, koje je ovoga puta dobilo naređenje da se radikalno i konačno obračuna s nama… 1. silovano je i izgubljeno oko 30 žena i djevojaka, među ovima bila je i žena Stevana Bulatovića, stara 55 godina; ona je stalno od balkanskog rata imala u ratu četiri sina, od kojih su joj jednog ubili Srbijanci, a dva joj se nalaze u planinama. Pošto je nad ovom sirotom ženom izvršeno silovanje, ona se bacila u rijeku Lim i udavila…; 2. otjerali su u Kolašin i uhapsili 420 žena i djece i 47 ljudi; opljačkali su 95 komada svinja, 3. 600 ovaca, 446 goveđi i uništili nekoliko stotina košnica; 5. izgoreli su nam 45 kuća, ne računajući tu staje za stoku i ljetne stanove…”
Zatijem se navode pojedinačni slučajevi pa se nastavlja:
“Tri godine ropstva pod Austro-Ugarskom bile su strašne i ponižavajuće, naročito za naš narod koji je vječito bio u slobodi. Ali ropstvo pod Austro-Ugarskom danas je u očima sjelokupnog crnogorskog naroda samo jedna prijatna uspomena prema već 20 mjeseca robovanja pod Srbijom, za koju je Crna Gora dobrovoljno ušla u rat, spasla 1915. njenu vojsku i sebe žrtvovala.
Postupak sa Crnom Gorom i njenim narodom sram je za XX vijek, sram je za civilizaciju, i za vlade savezničkih Velikih Sila, naročito onih, pod čijom je komandom i s čijim je obavezama i garancijom ušla srbijanska vojska u Crnu Goru novembra 1918. pod uslovom respektovanja suvereniteta crnogorskog naroda, njegove slobode i njegovih ustavnih institucija. U namjeri da se izlože očajno stanje crnogorskog naroda, naročito svoga kraja, potpisnici su prije šest dana došli u Italiju iz Crne Gore, pošto im je trebalo 3 neđelje da preko planina Crne Gore i Arbanije dođu u porat Medovu, u kome se nalazi italijanska posada.”
Rim, 26. jul 1920.
Ivan Bulatović, komandir
Bozo Bulatović, poručnik
M. Bulatović, zemljoradnik
R. Bulatović, zemljoradnik
Ovaj raport podnesen je Vladi.
No, ustanički pokret nije uspio da ostvari svoj cilj. Razlog sloma “nije u njegovoj neusidrenosti u društveno tkivo crnogorskog društva, nego u sili koja mu se suprotstavila, u njenoj organizovanosti i odlučnosti da se po svaku cijenu zaštiti rezultat Podgoričke skupštine i u međunarodnoj ravnodušnosti prema sudbini Crne Gore u tom momentu”.
Stoji činjenica da su “mnogi ustanici, a dijelom i vodstvo, vjerovali da je čitava akcija trebalo da bude politička demonstracija koja će skrenuti pažnju velikim silama i Konferenciji mira u Parizu na neregularnost izbora oko “ujedinjenja” Crne Gore i da će doći do savezničke intervencije u Crnoj Gori.
Najveći dio ustanika vratio se svojim kućama, ali je pred potjerama morao da bježi u šumu. Dio ustanika prebjegao je u Boku i Bar, gdje su se nalazile savezničke misije, a odatle su ih Italijani prebacili u Medovu, gdje se nalazio sabirni logor za crnogorske izbjeglice. Poslije izvjesnog vremena prebačeni su u Italiju (Gaeta i Formia), gdje su stupili u vojsku kralja Nikole u izbjeglištvu, koja je imala 1.512 vojnika i oficira. Poslije smrti kralja Nikole ovaj odred je rasformiran.
Nakon ugušivanja ustanka, u Crnoj Gori je nastao komitski pokret, koji je egzistirao do 1925, kada je najveći broj komita amnestiran, a zatim osuđen na dugogodišnju robiju.
Jedinice Jadranskih trupa i bjelaške paravojne organizacije bile su vrlo revnosne u proganjanju ne samo komita nego i njihovih porodica, paleći im kuće i uništavajući im imovinu. To je vrijeme obilježeno svirepim terorom i primjenjivanjem raznih metoda mučenja. Najduže su ostali u sjećanju tzv. mačkari-mučenje kada se muškarcima i ženama stavljaju mačke u gaće pa se tuku, a one razdiru meso žrtve…
Vlasti su ugušile Božični ustanak i komitski pokret, ali nezadovoljstvo crnogorskog naroda nije moglo biti ugušeno, pa će otpor potrajati sve do drugog svjetskog rata, a ispoljavaće se u parlamentarnim debatama, preko štampe i raznih publikacija, a zatim u brojnim političkim demonstracijama i na razne druge načine.”
U vremenskom slijedu i najistaknutiji borci za bezuslovno priključenje crnogorske teritorije pod srpsku vlast proslovili su o karakteru ujedinjenja i Božičnom ustanku. Egzemplarna je u tom vidu ocjena, iskazana 1928 godine, građanskog političara i dosljednog pobornika unitarne Jugoslavije,vođe opozicionog i emigrantskog pokreta Marka Dakovića: “…danas i djeca vide, da je na zgarištima crnogorskih domova izgorelo moralno jedinstvo Srbijanaca i Crnogoraca, koje je prije državnog jedinstva postojalo kroz vjekove.”
Tek “obnovom crnogorske države i stvaranjem avnojske federativne jugoslovenske države, sa ravnopravnim položajem Crne Gore i Srbije u njoj, otklonjena je Odluka Podgoričke skupštine iz života. Odložena je “u muzej starina”.
Nezadovoljstvo Crnogoraca-koji “imaju toliko svojih naročitih osobina, da se mogu bez pretjerivanja ubrojiti među najoriginalnije i najinteresantnije narode u Evropi” (Z.Perić,časopis Ekonomist,br.7-9,Zagreb,1940)-državno-pravnom i političkom situacijom u zemlji, manifestovano je već na parlamentarnim izborima za Ustavotvornu skupštinu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (28.XI 1920). Komunisti i republikanci dobili su zajedno 60%, a monarhisti 40%. Doista, rezultat izbora je nedvosmisleno pokazao da narod u Crnoj Gori (jedan izborni okrug u granicama do 1912) ne prihvata koncept unitarne države.
“U doba svoje samostalnosti Crna Gora nije imala značajnijeg političkog stranačkog iskustva. Poslije prvog svjetskog rata politički život se odvijao u znaku stvaranja zajedničke države sa Srbijom, a kasnije u znaku položaja Crne Gore u novoj državi.
Početak konstituisanja građanskih partija vezan je za pripreme za učešće na izborima za Ustavotvornu skupštinu novembra 1920. Iz krila “bjelaša” formirano je nekoliko građanskih partija kao filijala srpskih, zapravo srbijanskih političkih partija: Demokratske, Radikalske, Zemljoradničke, Republikanske. “Zelenaškom” bloku nije bilo dozvoljeno formiranje političke partije niti učešće na izborima sve dok se nijesu učvrstile tekovine “ujedinjenja”, zapravo do međunarodnog priznanja nove države”.
Za sve vrijeme postojanja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca od 1929.godine Kraljevine Jugoslavije, ne samo da je negiran crnogorski kulturni i nacionalni, državni i istorijski identitet, nego je i iz svih administrativnih podjela zemlje isključen naziv Crne Gore.
Godine 1922. država je bila podijeljena na 33 oblasti, uredbom donesenom na osnovu Vidovdanskog ustava. Zetska oblast je obuhvatala Crnu Goru nakon prvog balkanskog rata, dakle sa Metohijom, ali bez Pljevalja i Bijelog Polja, sa Bokom Kotorskom.
Nakon državnog udara kralja Aleksandra (6.1 1929.) ukinut je Vidovdanski ustav i raspuštena Narodna skupština. Posebnim Zakonom od 3. oktobra 1929. država je dobila naziv Kraljevina Jugoslavija i umjesto 33 oblasti podijeljena na 9 banovina. Zetska banovina je osim Crne Gore, nakon balkanskih ratova, obuhvatala Boku Kotorsku, Južnu Dalmaciju do Kleka sa Dubrovnikom, Hercegovinu do Neretve i planine Velež, Foču, Kalinovik, Ivanjicu, Novopazarski sandžak, Rašku i Kosovsku Mitrovicu. Središte Zetske banovine bilo je Cetinje. Godine 1939. Dubrovnik sa okolinom je priključen Hrvatskoj banovini.
Notirano je da je kralj Aleksandar in persona bio kartografom Zetske banovine, nastojeći, naravno, da nagradi Crnogorce za njihovu ustrajnu borbu za “interese srpstva”.
Negdašnji predsjednik Centralnog izvršnog odbora za ujedinjenje Srbije i Crne Gore Svetozar Tomić, očito i sam razočaran u svoje djelo, gotovo dvadeset godina kasnije zabilježio je da crnogorsko stanovništvo “pored svoje nacionalnosti, umne i fizičke sposobnosti ostade i do danas u materijalnom i privrednom pogledu na istom stupnju na kome je bilo ranije”.
Stvaranje Jugoslavije bilo je ovaploćenje vjekovnih težnji najumnijih glava svih južnoslovenskih naroda, po mnogo čemu bliskih, ali raspetih između interesa evropskih dvorova na Balkanu. Ideja ujedinjenja-emancipatorski i kulturni projekat- i sa privrednog gledišta je bila progresivna. Proširuje se nacionalno tržište i otvaraju mogućnosti za brži razvitak kapitalističkih odnosa. No, drevna istina kaže da se između snova i stvarnosti mogu smjestiti čitavi svjetovi. “Ujedinjenje” jugoslovenskih naroda u jednu državu izvršeno je nasilnim putem; velikosrpski hegemonisti su uzeli svu vlast u svoje ruke; nacionalno ugnjetavanje i socijalno izrabljivanje bili su stvarnost.
Crna Gora je izgubila svoju stoljećima branjenu državnost i svedena na bezimenu provinciju unitarne Jugoslavije, pod dinastijom Karađorđevića. U periodu između dva svjetska rata njena društveno-ekonomska struktura nije se bitnije izmijenila, zapravo nije bilo neophodnog napretka u materijalnom i duhovnom razvoju.
Prema popisu iz 1913.Crna Gora je imala 370.000 stanovnika. U balkanskom i prvom svjetskom ratu izgubila je petinu stanovništva, tako da naznačeni broj žitelja nije dostigla ni 1931, kada je registrovano 360.044 stanovnika. “Na 1 km2 živjelo je oko 26 stanovnika, pa je na taj način Crna Gora bila najslabije naseljeni dio Jugoslavije. Pored toga, od ukupnog broja stanovništva 79,3% živjelo je od poljoprivrede, šumarstva i ribarstva, dok je prosjek u Jugoslaviji iznosio 76,6%… Od industrije i zanatstva živjelo je svega 6% stanovništva, što je bilo najmanje u Jugoslaviji, a od kredita i saobraćaja 4% stanovništva, što je, takođe, najmanji procenat u Jugoslaviji. Slično je i u pogledu aktivnog stanovništva Crne Gore. Struktura stanovništva ukazuje na to da je Crna Gore bila zaostala i u ekonomskom pogledu, jer je najveći dio stanovništva živio od poljoprivrede, što znači da su industrija i ostale privredne grane bile nerazvijene.
U Crnoj Gori je bilo u 1939 godini svega 24 industrijska preduzeća, koja su imala manje kapacitete sa sitnim kapitalom i vrlo malim brojem radne snage. Najvažnija industrijska grana bila je drvna undustrija…”
Podignute su pilane u Risnu, kod Hana Garančića, kod Mateševa i Kolašina, u Rožajama i Nikšiću, na Njegovuđi i Pljevi]ima. Od ukupno 24 preduzeća osam su bile električne centrale (nijedna hidrocentrala). Učešće crnogorske industrije u industriji Jugoslavije bilo je manje od 1%. U broju fabrika Crna Gora je učestvovala sa 0,52%, u učešću kapitala 0,20%, u pogledu radnih mjesta 0,10%.
“Cjelokupni kapital uložen u industriju iznosio je 1938 godine 24,896.000 dinara; na jedno preduzeće otpalo je 1,132.545 dinara kapitala. Sva industrijska preduzeća raspolagala su pogonom od svega 1.520 konjskih snaga. Crna Gora je u tom pogledu znatno zaostajala za Jugoslavijom i drugim pokrajinama. U Crnoj Gori je na 1.000 stanovnika dolazilo sedam puta manje radnih mjesta nego u Makedoniji, 16 puta manje nego u Srbiji, a 57 puta manje nego u Sloveniji; manje pogona u konjskim snagama dva puta nego u Makedoniji, 6,4 puta nego u Srbiji i za 21 put nego u Sloveniji; manje kapitala 3 puta nego u Makedoniji, 10 puta nego u Srbiji i 22,5 puta nego u Sloveniji. Produktivnost rada sa ovako niskim investiranim kapitalom i malom pogonskom snagom znatno je zaostajala i za Makedonijom, a pogotovu za razvijenim pokrajinama”.
Crna Gora je 1918 bila vrlo nerazvijena i u saobraćajnom pogledu, što se negativno projektovalo na sveukupan društveno-ekonomski razvoj. U periodu od 1879.do 1914.g.bilo je izgrađeno 523,5km kolskih puteva, a postojala je samo jedna pruga uzanog kolosjeka od Bara do Virpazara, u dužini od 42 km, bez značaja u ekonomskom pogledu.
U periodu od 1918.-1941. intenzivirana je aktivnost na izgradnji putne mreže. Dovršenje ranije započeti put od Andrijevice do Peći (preko Čakora) u dužini od oko 76km. Izgrađeno je oko 600km novih puteva: Berane-Bijelo Polje; Kolašin-Mojkovac-Bijelo Polje; Prijepolje-Bijelo Polje-Berane-Andrijevica; Cetinje-Budva (preko Brajića); Šavnik-Lever Tara-Pljevlja; Nikšić-Trebinje i Nikšić-Risan, kojima je Nikšić povezan sa Hercegovinom i Jadranskim morem. I pored svih limita (širina puteva nije prelazila 6m, neobični usponi i krivine, troškovi eksploatacije itd.) njihovom izgradnjom Crna Gora je makar drumski bila povezana sa Kosovom i Metohijom, Sandžakom i sa Hercegovinom.
“Najvažnija grana saobraćaja je željeznički saobraćaj. Od njegovog razvitka zavisi u prvom redu razvitak ostalih privrednih grana, naročito industrije. Može se reći daje Crna Gora bila jedini dio naše zemlje koji je uglavnom ostao bez željezničke mreže. Prva željeznička pruga u Crnoj Gori izgrađena je 1909.godine od Bara do Virpazara…
U periodu od 1918. do l941.godine u Crnoj Gori je izgrađeno 71km željezničke mreže. U 1927.godini puštena je u rad pruga uskog kolosjeka Plavnica-Podgorica, sa kolosjekom širine 600mm. U 1938.godini završena je izgradnja pruge uskog kolosjeka Bileća-Nikšić, čime je Crna Gora periferno bila vezana za željezničku mrežu Bosne i Hercegovine…
Između dva rata u Jugoslaviji je izgrađeno 1.840km novih željezničkih pruga, od čega otpada na Srbiju 40%, Hrvatsku 24%, Makedoniju 12%, Bosnu i Hercegovinu 9%, Crnu Goru 4% i Sloveniju 3%. Najmanje željezničkih pruga izgrađeno je u Sloveniji i Crnoj Gori. Međutim, Slovenija je 1918.godine imala vrlo razvijenu željezničku mrežu”.
U Crnoj Gori je postojao dijelom razvijen pomorski, a neznatnije i jezerski saobraćaj (preko Skadarskog jezera). Godine 1920.počelo je sa radom Brodarsko akcionarsko društvo “Boka” u Kotoru, koje je imalo brodove i za putnički i za teretni saobraćaj. Društvo je 1935. godine pretvoreno u Zetsku plovidbu, sa sjedištem na Cetinju. Kompanija-Jadranska skadarska plovidba obavljala je prevoz na Skadarskom jezeru.
Razvitak banaka počinje dosta kasno u Crnoj Gori, uglavnom poslije 1900.godine. Nakon 1918. u Crnoj Gori je radilo ukupno 13 banaka, od kojih su pet bile jugoslovenskog karaktera, a osam svojina domaćeg kapitala. Bankovni kapital je bio mali, sto je posljedica slabog privrednog razvitka.
Riječju Crna Gora (zahvatala površinu od 13.837km2 ili 5,5% cjelokupne površine Jugoslavije) je bila po svim parametrima najnerazvijenije područje u Jugoslaviji, inače jednoj od industrijski najnerazvijenijih zemalja u Evropi. Ukupna politika između prvog i drugog svjetskog rata prema Crnoj Gori vođena je sa ciljem njene pune socio-ekonomske i političke marginalizacije. Potvrđuju to i sljedeći podaci: investicije u industriju, po stanovniku, od 1918. do 1938.godine (Jugoslavija = 100) iznosile su, u Crnoj Gori 12, Makedoniji i Bosni i Hercegovini 33, Vojvodini 100, Srbiji 108, Hrvatskoj 140, a Sloveniji 225.
Bio je to između ostalog izraz strateškog plana da se Crnogorci podstaknu na emigriranje u pravcu Kosova i Metohije, gdje je “trebalo da predstavljaju zaštitu od širenja Albanaca na te prostore”, po iskazu uglednog srpskog istoričara V . Čubrilovića.
“Opšte nezadovoljstvo naroda Crne Gore, koje se iz godine u godinu povećavalo, manifestovalo se najbolje 27.marta 1941.godine kada je Vlada Jugoslavije potpisala pakt o pristupanju Jugoslavije fašističkom trojnom paktu, čemu se crnogorski narod suprotstavio masovnim demonstracijama u svim gradovima Crne Gore. Vlada Jugoslavije (potpisnik pakta) bila je oborena, ali ni nova Vlada nije mogla spasiti razjedinjenu Jugoslaviju od propasti. Samo nekoliko dana poslije napada Njemačke i Italije Jugoslavija je kapitulirala (17. aprila 1941. godine). Da bi se lakše shvatili naredni događaji, potrebno je naglasiti, da je Komunistička partija Jugoslavije, neposredno pred početak rata, imala u Crnoj Gori snažnu podršku naroda, izraženiju nego u drugim krajevima Jugoslavije, iako Crna Gora nije imala razvijenu radničku klasu. Podrška je, prije svega, dolazila od nezadovoljnih intelektualaca i seljaka. Vjerovalo se da jedino revolucionarne promjene, koje je podržavala Komunistička partija, mogu Crnu Goru izbaviti iz bijede, siromaštva i neravnopravnog položaja u Jugoslaviji, i da se tako Crnogorcima jedino može povratiti izgubljeni nacionalni identitet”.
Be the first to comment