Politički raskol i oružani sukob u Crnoj Gori od 1919 – 1929. – Tanja Knežević Perišić

Suština Podgoričke skupštine i Odluke koju je ona donijela je bila u kolotečini jedne srpske politike, jednog interesa proglašenog za srpski-osloncem na snagu, zajedničko porijeklo i zajedničku vjeru i jezik srpskog i crnogorskog naroda-sabiti, izbrisati crnogorsku državnost i mnogobrojne istorijske, kulturne i nacionalne posebnosti. Time se prirodni srpsko-crnogorski pluralizam zamijenio neprirodnim i neprogresivnim unitarizmom, državnim, nacionalnim i kulturnim. Otpor potiranju crnogorske samobitnosti, rezultirao je oružanim otporom naroda, koji, je međutim od početka bio osuđen na propast:ustanici nijesu imali podršku velikih sila, kralju i Vladi je bio spriječen povratak u zemlju, a ustanak ili pobuna u krvi je ugušena, pokazujući svu brutalnost Aleksandrove vojske instalirane u Crnoj Gori. Velika istorijska nepravda prema jednom malom narodu, možda će biti i ispravljena odlukom građana na predstojećem referendumu, i donijeti spokoj mučenicima, koji su 1919.godine, na Božić pokušali da spasu svoje časno crnogorsko ime.

Za pravo, čast i slobodu

Uzroci pobune

Nakon Podgoričke skupštine i ujedinjenja zemalja koje su činile Državu Srba, Hrvata i Slovenaca, jača otpor naroda u Crnoj Gori prema statusu Crne Gore u novoj državi. Koliko je situacija složena najbolje govori podatak da Centralni izvršni odbor već 8.decembra 1918.godine traži od Vlade Kraljevine Srbije da “u Crnu Goru uputi opremu za 10 hiljada vojnika i 600 oficira”. Izvršni odbor formira i Narodnu gardu sa zadatkom da “svim silama osigura sprovođenje Odluke Podgoričke skupštine”, za koju je Komanda srpske vojske 14. decembra “odobrila odjeću za 3000 vojnika, cipele, puške sa milion metaka!”
– Nastavite najenergičnije i svim sredstvima, da se na teritoriji koju je naša vojska okupirala, uguši svaka agitacija, pa ma od koga dolazila. Za ovo vam stoje na raspoloženje sva sredstva koja možete raspolagati bez ikakvog prezanja-naređenje je načelnika Vrhovne komande upućeno komadantu Jadranskih trupa u Crnoj Gori, 19. 11. 1918. godine.
Radi boljeg razumijevanja ukupnog tadašnjeg trenutka, uoči pobune, navodimo i jedno od brojnih naređenja koje izdaje komandant mjesta na Cetinju, a tiče se novih zabrana građanima Crne Gore, koji “oslobođenjem” od Austrougarske, u stvari se tretiraju kao pripadnici neprijateljske zemlje, a ne zemlje saveznice i pobjednice u Prvom svetskom ratu. Komadant zabranjuje:
-nošenje oružje i municije svim onima, koji nijesu od mene i mojih organa na nošenje istih ovlašteni;
-svako pucanje i šenlučenje zabranjujem;
-izlazak iz kuća i slobodno kretanje po ulicama i putevima poslije 7 sati uveče, zabranjujem sve do 5 sati ujutro;
-postavljenim organima vlasti mora se ukazivati bezuslovna poslušnost;
-svako narušavanje reda i mira, bilo pljačkanje bilo uznemiravanje mirnih građana, ili ma kakav drugi način, najstrožije zabranjujem;
-svi oni koji bi imali, ma kakvu molbu ili traženje, imaju se obraćati vojnoj komandi mjesta koja je smještena u zgradi opštine varoške;
svaki onaj ko se ogriješi o red, poredak i zakone, biće odmah uhapšen i predat sudu za suđenje.
Izdaju se i naredbe o putovanju, a jedna od njih, koju je izdao načelnik štaba Vrhovne komande glasi:
– Odlazak iz opštine u opštinu istog sreza vršiće se objavama koje će izdavati opštinske vlasti. Odlazak iz sreza u srez istog kruga vršiće se objavom sreskog načelstva. Objave za putovanje širih obima davaće jedino komanda Jadranskih trupa ili će staviti svoju ovjeru na objave okružnih načelnika.
Srpske trupe su, inače, postavljale sve organe vlasti u Crnoj Gori. Sam komadant Jadranskih trupa kaže: “Mi smo komadanti unapred operišućih trupa, prema naređenju Vrhovne komande, postavljali u Crnoj Gori i upravne vlasti od samih Crnogoraca, koje su te dužnosti i ranije vršili, a u nekim mestima smo određivali i vojne stanice”.
Te vlasti su postavljane po ugledu na one u Srbiji. Nijesu bili obnovljeni stari organi vlasti, već su postavljeni sreski i okružni načelnici, kao i u Srbiji.
U raportu crnogorskih vođa ustaničkog pokreta upućenom Crnogorskoj Vladi u izbjeglištvu, navode se i sljedeći razlozi ogromnog nezadovoljstva.
-Srbijanske vlasti nijesu htjele čekati odluku Konferencije mira nego su odlučile da najgrubljom silom, ne birajući sredstva, ni načina primoraju crnogorski narod da akceptira brutalnom silom, proglašenu od strane Srbije, aneksiju Crne Gore kao svršen čin. Da ovo postignu što prije, oni nijesu umicali ni pred zločinima, ni pred profanisanjem javnog morala…. Nastavile su ubijanjem prestiža crnogorske države i najstrašnijim klevetanjem predstavnika Crne Gore… oni su bili javno ozloglašeni, maltretirani i izrugivani. Zabranili su predavanja u školama istorije Crne Gore. Istočni dijalekat (koji se govori u Srbiji) uveli su u administraciju i u školama na mjesto južnog. Po naređenju Srbijanaca porušeni su istorijski spomenici i pocijepane istorijske slike. Promijenili su imena pojedinim mjestima. Na poštama su obavezno uveli marku sa likom kralja i regenta Srbije…. Imanje kraljevo i članova dinastije potpuno je opljačkano ili prodano na javnim mjestima, a u kraljevim dvorovima naselili su vlasti ili žandarmerija srbijanska.
Srbijanske vlasti nijesu gledale da ubijaju samo prestiž države crnogorske, nego i crkve, koja je, kao što je poznato autokefalna. (CPC je ukinuo dekretom kralj Aleksandar)
….Hrana, koju su saveznici šiljali crnogorskom narodu-naročito Amerika -dijeljena je od strane Srbijanaca, kao da je to dar Srbije i to samo onima koji su pristali da se zakunu, na vjernost kralju Srbije. Na sličan način dijeljene su pomoći u hrani i odijelu od strane izvjesnih humanitarnih misija u Crnoj Gori, naročito u početku, čije su plemenite namjere bile vrlo često izigrane od strane Srbijanaca…. u odborima koje su pomagale misijama postavljane su samo one ličnosti koje su vlasti htjele….i dijelile pomoć samo onima koji su se formalno izjasnile za Srbiju…
Činovnici i oficiri crnogorski i njihove porodice za sve vrijeme austro-ugarske okupacije, tj. za 34 mjeseca, nijesu primali nikakve pomoći od države, kao što je to bio slučaj sa činovnicima Srbije, Belgije, Rumunije i u onim francuskim pokrajinama koje bijahu okupirane od strane Njemaca..Stanje tih činovnika i njihovih porodica bilo je očajno, jer ne posjedovahu nepokretnosti u zemljama, sa kojim bi dobijali nasušni hljeb…. Davali su im zaostalu platu samo pod uslovom da polože zakletvu kralju od Srbije…”

Početak i tok ustanka

Pripreme za ustanak su intenzivirane poslije povratka crnogorskih prvaka iz zarobljeničkih logora, koji su bili zadržani na putu za Crnu Goru (najvećim dijelom u Sarajevu), dok se ne izglasaju odluke na Podgoričkoj skupštini. Početak ustanka je planiran za 21. 12. 1918.godine i procjenjuje se da je u njemu učestvovalo najmanje 4000 ljudi, uglavnom naoružanih ličnim naoružanjem. Već 21. 12. bili su opkoljeni gradovi:Cetinje, Rijeka Crnojevića, Virpazar, dok su se oko Nikšića sakupljali pobunjenici. Komandantu savezničkih snaga, francuskom generalu Venelu i Izvršnom narodnom odboru su 22.12. dostavili zahtjeve, koje je u ime Ustaničkog odbora, koji se nalazio u Bajicama, potpisao kapetan Krsto Popović. U zahtjevima se navodi da je Skupština u Podgorici sazvana protiv ustavnih odredbi Crne Gore i protiv volje većine crnogorskog naroda, što je bio osnovni razlog da se “digne opšti pokret i ustanak u Crnoj Gori”. Ustanici su se slagali sa idejom da Crna Gora uđe punopravno sa ostalim pokrajinama u jednu veliku jugoslovensku državu, a da o obliku vladavine riješi izabrana skupština “svijeh Jugoslovena”, odnosno Konstituanta. Prethodno su ustanici tražili da se kazne krivci “koji su bacili ljagu našem oružju”, što se odnosilo na intenzivnu propagandu o navodnoj “izdaji Crne Gore i njenog kralja”, tokom rata, te da se anuliraju odluke Podgoričke skupštine i provedu novi slobodni izbori za Crnu Goru, čiji će izaslanici predstavljati Crnu Goru izvan i unutra, a da će uspostavljeni legalni državni organi odlučiti o formi budućeg ujedinjenja. Radi izvršenja navedenog najavljen je ulazak ustaničkih trupa 23. 12. u Cetinje, radi preuzimanja svih državnih nadleštava. Do sukoba je došlo 24. 12. kada su pobunjenici pokušali da uđu u Cetinje. U sukobima oko Cetinja je poginulo 16 pristalica bezuslovnog ujedinjenja, dok je 63 bilo ranjeno, a u istom sukobu je poginulo 26 pobunjenika. Odnosno, ukupno je u okršaju oko Cetinja poginulo 39 ljudi. U sukobu je posredovao komandant savezničke vojske general Venel, postavljajući uslove jednoj i drugoj strani. Nijedna strana ih nije do kraja ispoštovala. Ne uspijevši da uđu u Cetinje, pobunjenici su se povukli. Dio njih se odmetnuo u šume, dio se vratio svojim kućama, dok je jedan dio pobjegao u Boku Kotorsku i Bar, odakle su ih italijanski vojnici prebacili u Medovu, gdje se nalazio sabirni logor za Crnogorce, a potom u Italiju. Prethodno je 22. 12. duhovni vođa i inspirator ustanka Jovan Plamenac napustio Crnu Goru, na poziv kralja Nikole, prebacivši se u Italiju, a odatle u Francusku, gdje je dekretom kralja Nikole od 4. (17.) 2. 1919. postavljen za predsjednika crnogorske Vlade. Priča o Italiji, kao inspiratoru ustanka, apsolutno nema uporište u istorijskim izvorima, bez obzira što ova susjedna država kasnije preuzima ulogu zbrinjavanja i izdržavanja crnogorskih vojnika izbjeglih poslije pobune.

Za kralja i otadžbinu

… Oružani sukobi pristalica i protivnika bezuslovnog ujedinjenja trajaće sa većim ili manjim intenzitetom sve do marta 1924.godine, dok su posljednji crnogorski komiti ubijeni 1929.godine – 10 godina od Božićne pobune!
Sukobi nijesu prestali ni poslije pisma koje je iz egzila u Francuskoj, pobunjenicima uputio kralj Nikola u januaru 1919.godine, na nagovor američkog predsjednika Vilsona u kojem je od njih tražio da polože oružje:
“Mom dragom narodu,
Preklinjem vas, ostanite mirno na svoje domove! Nemojte se oružjem odupirati onijem četama koje idu za tijem da zgrabe vladu u našoj zemlji. Od strane visokih predstavnika Saveznih država dobio sam najviše uvjerenje da će se, u vrlo brzom roku, narodu crnogorskom pružiti pogodna prilika da slobodno izjavi o tome kakva će biti buduća njegova vladavina. Od moje strane, saopšti, vojvodo (Božo Petrović, prim.aut.) narodu da ću se dobrovoljno povinovati njegovoj odluci”.
Poruka nije mnogo uticala na smirivanje nezadovoljstva u narodu, koje je i dalje bilo veliko, pa su se ljudi počeli ponovo odmetati u šumu i napadati bjelaše i srpsku, odnosno jugoslovensku vojsku u Crnoj Gori.

Gušenje pobune

Organizovane vojne akcije protiv pobunjenika su vođene u Rovcima od oktobra 1919. do oktobra 1921., da bi posljednji odmetnici sa ovog područja (braća Radoš i Drago Bulatović) bili ubijeni u martu 1929.godine. U decembru 1919. ugušena je pobuna u Kučima, koju su predvodili major Vojin Lazović, Krsto Ivanović, Vaso Čejović i Spaso Pavićević. Borbe u Katunskoj nahiji su bile stalne i trajale su do početka 1924. Najveća organizovana vojna akcija protiv ustanika vođena je u decembru 1919. i januaru i februaru 1920.godine. Tada je Zetska divizijska oblast (koja je pokrivala Crnu Goru) bila podijeljena na 14 manjih oblasti, operativnih zona, iz kojih je istovremeno počelo gonjenje ustanika, interniranje i hapšenje članova njihovih porodica, jataka i svih onih koji su posredno ili neposredno pomagali ustanički pokret. U ovoj akciji uhapšene su brojne pobunjeničke vođe, a ukupno je ubijeno 22 ustanika, uhvaćeno i natjerano na predaju 599 kao i 138 izbjeglih vojnika iz nikšićkog bataljona, dakle 757 lica.
Značajni rezultati u likvidaciji ustanika postignuti su i krajem 1923. godine, kada su likvidirane odmetničke grupe Sava Raspopovića i Muja Bašovića, i marta 1924. kada je ubijeno 10, a zarobljeno 13 ustanika. Ne treba zaboraviti da je u tada zakrvljenoj i popaljenoj Crnoj Gori, stotine ljudi čamilo u zatvorima i da je jedan broj od njih amnestiran ukazom kralja Aleksandra 1925.godine. Stotinama je suđeno, a 59 ustanika je osuđeno na kaznu zatvora između 10 i 20 godina.

Terorisane porodice ustanika

Prema porodicama ustanika vršen je najstrašniji teror kako bi odali svoje sinove i očeve; istorija je zabilježila kao primjere svireposti postupak prema porodici ustanika Zvicera, čiju su majku svezali za drvo ispred kuće da gleda kako u kući gore zapaljeni snaha i dvoje unučadi; ili smrt četiri žene iz plemena Bulatovića iz Rovaca (Manje, Milice, Mare i Petrane), kojima su zavezali donje suknje, pošto su im prethodno u njih ubacili po dvije mačke.
Nasilje je rađalo novo nasilje, ubistva i surovosti su pred očima cijelog svijeta trajali gotovo deceniju, a Crna Gora je propadala u novoj državi u svakom pogledu.
U ovom pregledu treba dodati da je Vlada u izbjeglištvu formirala vojne jedinice, koje su trebale da posluže za upad u Crnu Goru, da omoguće povratak dinastije i poništenje odluka Podgoričke skupštine. Ali za takvo što, Vlada nije imala podršku nijedne strane sile; kralj Nikola je , u međuvremenu umro (1921.godine), a gro jedinica, smještenih u Gaeti (Italija), nakon Odluke italijanskog ministarstva vojske da zabrani ulazak izbjeglim Crnogorcima u Italiju 1920. te nakon Rapalskog ugovora i preduzimanja mjera za likvidaciju crnogorske vojske, najveći broj vojnika se vratio u Crnu Goru, a jedan dio pobjegao u druge zemlje, Ameriku, Argentinu-gdje se nastanio Krsto Popović sa drugim vođama. Narod u zemlji je ostao sam i prepušten bratoubilaštvu.

Bez reakcije velikih sila

Predstavnici velikih sila su imali uvid u dešavanja u Crnoj Gori, ali nijedna Vlada nije preduzela ništa kako bi spriječila sukobe. Za kraj izdvajamo dugo skrivani izvještaj grofa Salisa, specijalnog izaslanika britanske Vlade, o kojemu nije bila dozvoljena rasprava u Parlamentu Velike Britanije i koji je dugi niz godina bio tajna, ali i nepobitna i neprijatna činjenica za savezničku politiku prema Crnoj Gori tog vremena.
Usput rečeno, prvi put je izvještaj u cjelini objavljen u crnogorskoj štampi 1998. godine !
-Crna Gora je sada okupirana od strane jake sile srpskih trupa, za koju se službeno tvrdi da broje jednu diviziju…Osim srpskog generala koji tvrdi da je glavna vlast, postoji i civilni guverner, jedno službeno lice iz Beograda, dok su na glavnim pozicijama administracije Crnogorci zamijenjeni Srbima. Vlada proističe iz čisto vojne sile…..Srpska vlada je posljednji put u aprilu pozvana da povuče svoje trupe. Odbili su tvrdeći da je Crna Gora nacionalna teritorija. Tvrdnja da je Crna Gora dio Srbije zasnovana je na radu skupštine održane u Podgorici novembra 1918. izabrane odmah nakon Austrijske evakuacije, koja je donijela odluku o uniji dvije zemlje. Iz tog proizilazi pitanje: Da li je ova Skupština legalno konstituisana i da li je pošteno predstavljala narod Crna Gore…Ni u jednom smislu izbori nijesu bili legalni. Nema spora oko toga da ona nije ozakonjena i da Skupština nije bila sazvana od strane bilo koje kompetentne ili prihvaćene vlasti. Ona nije održana u skladu sa postojećim zakonom, nego putem sistema indirektnih izbora koji su bili nepoznati i stoga, otvoreni sumnji. Izbori su održani, a Skupština donijela odluku pod bajonetima srpskih trupa…Iza njih bande bezzakonskih komitaša….
Odluke Skupštine su sa srpske strane deklarisane kao jedinstvene i navodno predstavljaju jedinstvenu volju naroda. Najubjedljiviji dokaz za suprotno, izgleda čini činjenica da je za veoma kratko vrijeme nakon Skupštine, došlo do snažnog ustanka koji bi, da nije bilo pomoći srpske armije i podrške Francuske, oborio prelaznu Vladu koju je Skupština izabrala…..
Zatvori su puni, lideri opozicije sadašnjem režimu su ili u strogom pritvoru ili u bjekstvu….Zemlja brzo postaje druga Makedonija….
Kralj Nikola je, kroz greške iz prošlosti, izgubio prestiž; njegovi sinovi ga nemaju. Ali on je još uvijek legalni suveren. Sadašnji režim je široko omrznut i njegova (kraljeva) prava su snažan faktor u opoziciji protiv njega; njegov povratak, samo ako bi okončao srpsku okupaciju i terorizam Omladine bi sada mogao biti popularniji nego prije šest mjeseci…..”-pisao je grof Salis još 1919. svom Parlamentu. Bezuspješno.