Redakcija Montenegrine se zahvaljuje gospođi Branki Vukašinović, koja nam je u ime Crnogorskog narodnog pozorišta – izdavačka produkcija, poklonila njihova izdanja i tako omogućila da vam predstavimo pojedine odlomke iz ovih djela.
Ljiljana Milunović
Pozorište u crnogorskoj
periodici 1909-1915
NASTAJANJE PROFESIONALNOG TEATRA U CRNOJ GORI
Početak rada stalnog profesionalnog pozorišnog ansambla predstavlja značajnu vododjelnicu u razvoju pozorišne umjetnosti i kulture bilo kog naroda i države. Ova činjenica ima šireg značaja za kulturu uopšte kada je u pitanju Crna Gora sa kraja prve decenije XX vijeka. Upravo zbog toga što su pozorišna, odnosno, šire gledano, scenska dešavanja, bila u Knjaževini, odnosno Kraljevini Crnoj Gori dominantne kulturne aktivnosti. Ono što je prikazano na sceni „Zetskog doma”, prvog zdanja namijenjenog kulturnim potrebama u Crnoj Gori, imalo je, zahvaljujući podršci i angažovanju najznačajnijih predstavnika državne vlasti, kao i, saglasno tome, pažnji koju je tim događajima poklanjala domaća, ali nerijetko i strana štampa, značajnog blagotvornog odraza na širenje pozorišne kulture u ostale crnogorske sredine (Podgorica, Nikšić, prvjenstveno, ali i drugdje), pa sve do škola u udaljenim selima, gdje su učenici sa svojim učiteljima, obično na kraju polugodišta ili školske godine, u okviru svečanih programa prikazivali djelove većih, ili čitava kraća dramska djela.
Početak rada državnog profesionalnog teatra u stvari predstavlja konačno ostvarenje težnji i nastojanja, koja se protežu od kraja prve faze (1884-1888) u razvoju organizovanog i kontinuiranog pozorišnog života u Crnoj Gori,1 tj. od prikazivanja prve predstave (5. XII 1888) u još potpuno nedovršenom „Zetskom domu”. Kontinuitet napora uloženih na formiranju profesionalnog pozorišnog ansambla možemo pratiti takoreći već od prvog gostovanja profesionalne trupe Đ. Protića u „Zetskom domu” (1889),2 a naročito poslije potpunog završetka izgradnje „Zetskog doma” (1896), do početka konkretne realizacije ovog projekta, tokom 1909. godine.
Predstavom „Balkanska carica”, o Nikoljdanu 1888. godine u „Zetskom domu”, završava se prva etapa kontinuiranog i organizovanog pozorišnog života u Crnoj Gori, koju je karakterisala dominacija domaćih produkcija, i počinje druga, koja će potrajati do početka rada stalnog domaćeg profesionalnog ansambla, a karakterisaće je brojna gostovanja stranih profesionalnih trupa, kao i koncerti grupa istaknutih umjetnika i solista. Za gostovanja putujućih pozorišnih družina, možemo reći da su činila na Cetinju, a povremeno u Nikšiću i Podgorici, osnovnu sadržinu kulturnog života tokom posljednjih decenija XIX i prve XX vijeka. Polazeći od toga koliko je putujućih pozorišnih družina dolazilo, njihovog profesionalnog i umjetničkog ugleda, dužine boravka u Cmoj Gori i poglavito broja prikazanih premijera u „Zetskom domu”, možemo ustvrditi da je, uz domaću produkciju, crnogorska prijestonica tokom dvije decenije na razmeđi XIX i XX vijeka (1889-1909), do početka formiranja sopstvenog stalnog profesionalnog ansambla, imala relativno redovan pozorišni život.
1 Luka I. Milunović „Periodizacija razvoja pozorišta u Crnoj Gori”, Matica, IV/2003br. 15/16 str. 197-237.
2 Ovo je inače treće gostovanje Protića i njegove pozorišne trupe na Cetinju: prvi put tu je bio sredinom 1878, a zatim 1884. godine. — Interesantno je pomenuti da će godinu dana poslije ovog gostovanja Protića knjaz Nikola I dobiti molbenicu od Mihaila Simonova Bjeloša za pomoć u putnim troškovima — jer želi da ide u Beograd radi bavljenja glumom. (DACG, UD-1890, Fas.: 11, Om.: Rashodi Nj. V. za jul, br. 12.). Vidi i: Luka Milunović, „Goreća želja za glumovanjem”, „ Art-Vijesti”, br. 56/6. III 2004. / str. XII.
Dolazak putujućih pozorišnih družina iniciran je i finansijski podržavan od najviše državne vlasti, a praktično realizovan preko kulturnih poslenika i njihovih asocijacija. Ovdje posebno treba pomenuti Cetinjsku čitaonicu (osnovana 1868, obnovila rad 1879. godine) i oko nje okupljeni krug državnih uglednika i kulturnih pregalaca. Kako je vrijeme proticalo od prve predstave, postajala je sve očiglednija potreba da se „Zetski dom” potpuno završi i uredi; međutim, na potpuni završetak radova čekaće se do 1896. godine, do proslave dva vijeka dinastije Petrović Njegoš. Za upravnika pozorišta koji će rukovoditi završetkom radova na izgradnji „Zetskog doma”, u koju će svrhu iz državne kase biti isplaćeno 19.023,36 fiorina, knjaz Nikola I je imenovao profesora Pavla M. Popovića.3 Popović će biti upravnik „Zetskog doma” do 1898. godine. Upravnici „Zetskog doma”, do formiranja stalnog profesionalnog ansambla, biće birani na skupštinama nominalnog vlasnika pozorišta — Cetinjske čitaonice, koja se, 16. XII 1897. godine, ekonomski ujedinila sa društvom „Gorski vijenac” (osnovano 1894).4 Od ovog vremena pozorište u „Zetskom domu” nosi zvaničan naziv Knjaževsko crnogorsko pozorište. Do formiranja stalnog profesionalnog ansambla redovno birani upravnici pozorišta u „Zetskom domu” su bili: Pavle M. Popović (1896-1898), Fran (Filip) Jergović (1898-1900), Mirko Mijušković (1900/1901), Dušan Gregović (1902/1903 i 1904/1905), Aleksa Matanović (1903/1904), Lazar Brkić (1906/1907), Marko Tomanović (1908/1909) i Kosta Kostić (1909). Kao ilustraciju atmosfere stvorene završetkom radova na „Zetskom domu”, 1896. godine, i isticanja potrebe formiranja profesionalnog ansambla, navodimo pisanje sarajevske „Bosanske vile”, koja će izvijestiti da se na Cetinju dovršava zgrada za stalno pozorište, kao i da je raspisan „stečaj za glumačke snage”.5
Uprava pozorišta je, u nekoliko navrata, od aprila do juna 1898. godine, u „Glasu Crnogorca” objavljivala oglas — poziv na iznajmljivanje „Zetskog doma” „jednom dobro organizovanom” pozorišnom društvu. Ovakvi pokušaji da se formira sopstveni pozorišni ansambl, iako neuspješni, govore o naraslim potrebama za teatrom.
3 Pavle M. Popović (1859-1902) školovao se u Crnoj Gori i Srbiji (učiteljska škola). Kao dobrovoljac učestvuje u Veljem ratu. Objavljivao poeziju. Iz Crne Gore, gdje je radio kao profesor, odlazi 1898. godine u Zagreb, pa zatim u Petrograd, pa u Beograd gdje je i umro.
4 Luka Milunović, „Predgovor”, u: Ljiljana Milunović, Pozorište u periodici knjaževine Crne Gore 1884-1908, Podgorica 2002, str. 5-19.
5 „Ono će imati 24 lože i 600 sjedišta, a otvoriće se prilikom proslave dvijesto-godišnjice, 8. septembra ove godine” („Bosanska vila”, ХП/1896, br. 12, str. 200). „Pozorište je prema prilikama dosta veliko ima dvadeset loža i deset redova sjedišta u parteru” („Bosanska vila”, ХП/1896, br. 20, str. 327).
U ovom periodu, do stvaranja domaćeg pozorišnog ansambla, u „Zetskom domu” su, pored društava iz Prijestonice (Društvo za pomaganje zanata i trgovine, Prvo crkveno pjevačko društvo „Njegoš”, Zanatlijsko tamburaško /Radničko/ društvo, zatim đačke sekcije i družine) i drugih domaćih umjetnika (solistički koncert profesora Koste Travnja i dr) i društava iz drugih crnogorskih gradova (Pjevačko društvo „Branko” iz Podgorice, društvo „Zahumlje” iz Nikšića), gostovali takođe i: Zorka Ostojić, iz beogradskog narodnog pozorišta (1889), Italijansko pjevačko društvo (1890), Beogradsko pjevačko društvo (1893), Nadežda Dimitrijevna Slavinski (1896), Stevan Deskašev (1896), Žarko Savić, dramski operski pjevač (1899), Bečka muzička društva (1902. i 1906), Pjevačko društvo „Balkan” iz Zagreba (1907), Marko Vušković, operski pjevač, član opere iz Bavarske (1897) kao i drugi.
Zetski dom
Uz sam početak razvoja organizovanog pozorišnog života u Knjaževini Crnoj Gori, nastaje i pozorišna kritika, koja nastoji da adekvatno prati i obavještava javnost o događajima na sceni. Pokretači i akteri pozorišnih zbivanja na Cetinju pišu prve kritike prikazanih predstava, u kojima se, pored ocjene individualnih postignuća na pozornici i domašaja predstave u cjelini, naročita pažnja poklanja ulozi i značaju ovih događaja za Crnu Goru na širem planu, uz nezaobilazno veličanje knjaza Nikole I kao državnika i pjesnika, odnosno dramskog pisca. U drugom periodu (1889-1909) domaći pozorišni kritičari će imati priliku da se ogledaju u ocjenjivanju umjetničkih doživljaja pruženih sa crnogorskih pozornica od strane tada prvih imena pozorišnih kuća u Novom Sadu, Zagrebu i Beogradu, a koji su, kao članovi putujućih pozorišnih trupa, gostovali u Crnoj Gori. Od 1909. godine pozorišna kritika će pažljivo pratiti i snažno podržavati napore za osnivanje profesionalnog teatra, da bi kasnije, poslije njegovog formiranja, ponekad i veoma oštro, ukazivala na propuste na sceni, ili u koncipiranju repertoara i organizaciji rada. Prikaze pozorišnih predstava (recenzije) pišu: Jovan Pavlović, Simo Matavulj, dr Laza Kostić, Jovan Sundečić, Pavel Apolonovič Rovinski; iz Podgorice se javljaju Stevan Lukačević i Zarija Radičević, a iz Nikšića Maksim i Bekica Šobajić. Krajem XIX vijeka pozorišne kritike pišu Stevan Vrčević i dr Lazar Tomanović, a početkom XX vijeka najuspješnije Borislav Sl. Minić.
Narasla potreba za profesionalnom pozorišnom trupom na Cetinju nije mogla zamijeniti gostovanja putujućih pozorišta i umjetnika solista, jer je cetinjska pozorišna publika očigledno nadrasla umjetnički nivo dramskog doživljaja koji su mogli pružiti domaći diletanti. Potrebe za osnivanjem domaćeg profesionalnog pozorišnog ansambla sve su se jače osjećale. Tokom prve decenije XX vijeka pokretano je više inicijativa u tom pravcu, pa i od najviše državne vlasti, ali je, očigledno, situacija u državi usporavala realizaciju. Duboka finansijska kriza sa samog početka XX vijeka nikada nije kvalitetno sanirana. U „Zetskom domu” se, 1905. godine, donosi Ustav Crne Gore, da bi Crnogorska skupština, izabrana na osnovu ovog Ustava, svoja zasijedanja držala u pozorišnoj sali, do izgradnje „Vladinog doma”. U okruženju političko tlo je daleko od stabilnog: aneksiona kriza i arbanaški ustanci najavljuju kulminaciju već u drugoj deceniji XX vijeka, kada će Crna Gora ratovati iz godine u godinu. Tako će tek ustanovljana crnogorska Kraljevina i upravo formirano Kraljevsko crnogorsko narodno pozorište, sa sopstvenim profesionalnim ansamblom, do svog kraja proživjeti samo jednu čitavu kalendarsku godinu bez ratnih zbivanja.
Na Knjažev nalog, oktobra 1907. godine, Branislav Nušić dostavlja opšimo razrađen projekat osnivanja profesionalnog pozorišta u Crnoj Gori, poznat kao Nušićev memorandum, sa prijedlogom da njegova realizacija otpočne već u narednoj godini. Treba reći da se ovim projektom pozorištu mnogo više stavlja u zadatak širenje tada i u Crnoj Gori aktuelnih nacionalno-političkih koncepcija, nego umjetnosti i kulture. U poglavlju „Politički značaj pozorišta”, u ovom projektu o crnogorskom pozorištu, Nušić ističe: „A čime bi ona bolje i lepše obeležila tu svoju ulogu, i šta je to što bi predstavljalo bolji i pouzdaniji šestar kojim bi se i obeležio taj krug kome je politički centar Crna Gora.”6
Na potpuno privođenje kraju aktivnosti na formiranju stalne pozorišne trupe u Crnoj Gori sigurno su značajno uticale pripreme obilježavanja jubileja knjaza Nikole I (50 godina na prijestolu), kao i očekivano proglašenje Crne Gore kraljevinom. Teatar se i ovoga puta potvrđuje kao veoma osjetljiv indikator stanja i snage države i društva uopšte. Od polaganja kamena temeljca pozorišnom zdanju (1884), trebalo je da prođe četvrt vijeka da počne sa radom domaći profesionalni ansambl.
Krajem prve decenije XX vijeka preduslovi za formiranje stalne profesionalne pozorišne trupe u stvari su već postojali. Sa jedne strane, u pozorištu „Zetski dom” egzistira, kako smo rekli, od 1896. godine, „Knjaževsko crnogorsko pozorište” na čelu sa redovno biranim upravnikom, koje, pored predstava domaćih društava, uspješno organizuje gostovanja. Sa druge strane, dramska sekcija Radničkog društva, koja djeluje na poluprofesionalnim osnovama (sredinom 1909. godine angažuje profesionalne glumce i režisera — bračni par Petrović), kontinuitetom prikazivanja i kvalitetom izvedenih predstava snažno se nametnula kao sigurna podumijenta za formiranje stalnog domaćeg profesionalnog pozorišta.
Treba pomenuti i zahtjeve pozorišne publike koja se formirala tokom četvrt vijeka trajanja organizovanog i kontinuiranog pozorišnog života u Crnoj Gori. Konačno, ceremonijalno otvaranje profesionalnog državnog pozorišta trebalo je da bude sjajan ukras vijencu manifestacija tokom proslava i jubileja, koji su planirani za 1910. godinu.
6 Tekst Nušićevog pozorišnog projekta je objavljen u: Risto J. Dragićević, „Pripreme za otvaranje prvog državnog pozorišta na Cetinju”, Istorijski zapisi, 1948, knj. II, sv. 5-6 , str. 321-338. U ovom radu se, uz poziv na arhivska dokumenta, govori i o prerastanju sekcije Radničkog društva u profesionalni teatar.
Već sredinom oktobra 1909. godine, u skladu sa inicijativom, kako se tada govorilo, sa najvišeg mjesta, Jovan Hajduković podnosi Ministarstvu prosvjete i crkvenih poslova prijedlog o osnivanju stalnog pozorišta. Do kraja te godine ova pozorišna trupa će već početi da daje predstave pod nazivom Narodno pozorište, a u državnom budžetu za narednu godinu, objavljenom u „Glasu Crnogorca” krajem 1909. godine, predviđena je i stavka za rad pozorišta, u iznosu od 6.000 perpera (suma adekvatna prijedlogu u Nušićevom projektu). Iznos, za koji će se kasnije u štampi konstatovati da je budžet predvidio jednu „do stidljivosti čednu svotu za Crnogorsko narodno pozorište”, visoko su nadmašili troškovi u prvoj godini rada profesionalnog pozorišnog ansambla. Stvarne učinjene troškove pozorišta za 1910. godinu možemo pratiti iz analitičkog prikaza u izvještaju uprave, od 4. IV 1911. godine, koji je Ministarstvu prosvjete i crkvenih poslova dostavio Dušan Vuksan. Ministarstvo je izvještaj odmah dostavilo Kraljevskom ministarskom savjetu (Vladi). U dopisu Ministarstvu, uz tabelarno prikazane troškove, Vuksan ističe: „…prilaže se bilansa i ukupni promet od otvaranja pozorišta do danas. Po priloženoj bilansi bilo je od 1.1 do 31. XII 1910. godine prihoda perp.: 25.699,38 i rashoda 25.466,65, čist dobitak perpera 232,37″.7
Prvo državno pozorište sa profesionalnim ansamblom u Crnoj Gori, uz upriličenu svečanost, otvoreno je 16. (29. maja) 1910. godine, u „Zetskom domu”, pod nazivom Knjaževsko crnogorsko narodno pozorište. Poslije ceremonijalnog ulaska u salu, uz intoniranje himne, na poziv ministra prosvjete i crkvenih poslova, Knjaževsko crnogorsko narodno pozorište svojom besjedom je otvorio suveren, knjaz Nikola I, koji će tri mjeseca kasnije biti proglašen za kralja, Crna Gora za kraljevinu, pa će i pozorište, u skladu sa donešenim zakonom, postati Kraljevsko crnogorsko narodno pozorište. Otvarajući profesionalno državno pozorište knjaz Nikola I će u svečanoj besjedi istaći: „Današnjim svečanim otvaranjem Narodnog pozorišta polaže se još jedan kamen temeljac u grandioznu zgradu umnog razvitka dragog Mi naroda. Od danas, gospodo, naši savremeni i budući naraštaji imaće mogućnost da u svojoj kući vide i izuče velike tvorevine uma ljuckoga, da se upoznadu sa ljepotom i grdobom života, sa veselim smijehom i šalom, kao i sa tragičnošću čovječjeg duha. Prikazivanje na pozornici važnih istorijskih momenata i čitavih epoha, razviće estetskih osobina duše, a zajedno sa njima moralnih i umnih, jednom riječi — oblagorođivanje čitave prirode čovječje — zar je to mala zadaća pozorišta i dramske umjetnosti? Pravilno shvaćeno i postavljeno, pozorište je druga škola u narodu, u kojoj se mogu učiti najsiromašniji kao i najbogatiji, ljudi najnižeg i najvišeg društvenog staleža; ono je svagda i u sva vremena služilo hramom prosvjete i nauke”. Knjaz je besjedu završio riječima: „Neka je blagosloven dan otvaranja našeg pozorišta! Neka Svemogući uputi ovu mladu ustanovu stazom Pravde i Ljepote! Neka Crnogorsko narodno pozorište s dostojanstvom posluži intelektualnom i moralnom napretku dragoga Mome srcu naroda Crnogorskoga”.8
Isto veče, na dan otvaranja pozorišta, održana je i prva predstava: prikazano je, naravno, knjaževo djelo „Balkanska carica”. Otvaranje pozorišta toplo je primljeno i van Crne Gore. Telegrami sa čestitkama stigli su od pozorišnih kuća i pojedinaca iz Zagreba, Novog Sada, Beograda, Praga, Ljubljane i Pariza.
U okviru državnih svečanosti, 1910. godine, u „Zetskom domu” gostuje i Kraljevsko hrvatsko zemaljsko kazalište iz Zagreba, da bi, 15. avgusta, dalo svečanu predstavu — „Balkansku caricu”, u kojoj igraju prvaci hrvatskog glumišta: Mihailo Marković (Ivan Crnojević), Borivoje Rašković (Đorđe), Josip Štefanec (Stanko), Andrija Fijan (Knez Dean) i drugi dok su ženske uloge povjerene Bobulimi Vilhar (Danica) i Mili Dimitrijević (Marta). Hrvatsko zemaljsko kazalište je ovom prilikom prikazalo na Cetinju i predstave: „Ekvinocio”, „Buridanov magarac”, „Elektra”, „Ono nešto”, „Bezdušna šala”, „Hamlet”, da bi gostovanje završilo komadom „Moral gospođe Dulske”. Više članova trupe Hrvatskog kazališta kralj Nikola I je odlikovao ordenom i medaljama.
Tokom prve godine rada (septembar 1910. —januar 1911. godine) Kraljevsko crnogorsko narodno pozorište je prikazalo preko trideset predstava, da bi, do kraja ove pozorišne sezone (januar-jun 1911. godine), prikazalo još sedamdesetak dramskih djela. Repertoar Kraljevskog pozorišta u prvoj godini rada ilustrujemo izvedenim predstavama tokom septembra 1910. godine, kako ih, uz prihode od ulaznica (brojevi u zagradama), bilježi u detaljnom pregledu prihoda profesor Pera Bogdanović, tada upravnik pozorišta. Septembar 1910: „Golgota” (148), „Čikina kuća” (227), „Običan čovjek” (151), „Zavađena braća” (201), Rеvizor” (223), „Ženidba i udadba” (223), „Čikina kuća” (236), „Knjaz Arvanit” (228), „Pokojni Tupinele” (233), i „U dolini” (176). 9
7 Ilustracije radi, pored zbirnih iznosa, navodimo i nekoliko pozicija (u perperima) ovog bilansa troškova Kraljevskog crnogorskog narodnog pozorišta za 1910. godinu: glumačke plate — 8.337,76; diletantske plate — 617,40; pomoćno osoblje — 724,20; rekvizita — 420,91; otvaranje pozorišta — 514,72; gostovanje Zagrebačkog pozorišta 5.879,00. Na kraju ovog izvještaja Vuksan zaključuje: „…prema ovome vidi se da pozorište ne može ni pomišljati na opstanak sa 6.000 perp. subvencije…” (DACG, MPCP-1911,Fas.:69br.:363).
8 „Cetinjski vjesnik”, 111/1910, br. 40, str. 1.
9 DACG, MPCP-1911, Fas.: 72 br.: 1488; kompletan spisak dat je u knjizi.
Rad Kraljevskog narodnog pozorišta normativno je regulisan „Statutom” (36 članova) i „Pravilnikom za izvršni personal” (108 članova) koje će, kao brošure, štampati Državna štamparija 1911. godine. U „Statutu” se, pored načelnih odredbi o ciljevima pozorišta, sredstvima, prihodima i imovini, članovima, upravi i pozorišnom fondu, u poglavlju VIII i IX pažnja posvećuje književnom odboru, dok se „Pravilnikom za izvršni personal” kroz devet poglavlja detaljnije uređuje rad pozorišta.10
Prvih decenija XX vijeka scenski događaji na Cetinju neće se odvijati samo u „Zetskom domu”. Raznim prigodama, pri upriličenim svečanostima, sa uglavnom plesnim i muzičkim programima, ali ponekad i uz prikazivanje obično kraćih dramskih djela, koristiće se i sale u „Vojnom stanu” i „Vladinom domu”. Kada je, međutim, izvođenje dramskih djela van „Zetskog doma” u pitanju, posebno treba pomenuti Dvorac prijestolonasljednika Danila, gdje su često gostovali dramski umjetnici. Najstariji sin kralja Nikole I i njegova supruga Milica (Juta Meklenburg-Strelic) rado su u svom domu organizovali prikazivanje pozorišnih predstava, ali i drugih oblika scenskog izraza, u kojima su ponekad i sami učestvovali. Zahvaljujući sačuvanim afišima sa jedne predstave (štampani u tiražu od 50 komada), gdje je, pored najave, objavljen i siže dramskog djela na francuskom jeziku, saznajemo da su u predstavi „Diran i Diran” igrali glumački parovi — supružnici: Jovanović, Pavićević, Micić i Vučićević, kao i gospodin Milošević. Kasnije je odigrana „Čikina kuća”, dok je 17. (30) decembra 1911. godine Kraljevsko сrnogorsko narodno pozorište u Dvoru „njegova kraljevskog visočanstva kraljevića našljednika” prikazalo predstavu „Knjaz Arvanit”. U ovom komadu su, pored već pomenutih glumaca, igrali i Đoko Beg (Begović), Keljević, Burza, Vojvodić i Marić.
10 „Statut” i „Pravilnik za izvršni personal” dati su u knjizi (str. 141 tj. 153).
Kada govorimo o scenskim zbivanjima u dvorcu prijestolonasljednika Danila, treba skrenuti pažnju i na prikazivanje živih slika (Tableaux vivants), o čemu će podlistak „Glasa Crnogorca” objaviti opširan zapis (potpisan inicijalima pb) profesora Pera Bogdanovića, tada upravnika KCNP. Krajem 1911, odnosno početkom 1912. godine (drugi dan Božića) prikazano je u dvorcu Danila i Milice Petrović osam živih slika u kojima su učestvovali istaknuti državni zvaničnici i članovi dinastije. Te večeri prikazane su žive slike sa nazivima: „Pjesnik i vila”, „Guslar”, „Harcegovačko roblje”, scena iz „Fausta”, „Romeo i Julija”, „Ljudita i Holoferm”, „San Jakovljev” i „Hofmanove priče”. Poslije opisa svih osam izvedenih živih slika autor ovog prikaza u „Glasu Crnogorca” će zaključiti: „Kakav kontrast, kada smo iz sjajne palate kraljevićke, poslije onih scena i muzike, poslije one gostoljubivosti i ljubaznosti domaćinske, izašli u skromne ulice naše varoši i razišli se po svojim stanovima! Kako je svaki gledalac blagodaran za tu pravu Kneževsku gozbu kakvom se ni mnoge veće varoši no što je naše Cetinje ne mogu podičiti”.
Druga decenija XX vijeka, prva za Kraljevinu Crnu Goru, iako je započela radom tek formiranog domaćeg profesionalnog pozorišnog ansambla, u okviru državnog, upravo otvorenog „Kraljevskog crnogorskog narodnog pozorišta” u „Zetskom domu”, niukoliko neće biti pogodna za razvoj pozorišne umjetnosti i kulture uopšte. To je, naime, vrijeme kada Kraljevina Crna Gora vodi tri rata, da bi, u vihoru posljednjeg od njih, nestala sa političke karte Evrope.
Na Cetinju, maja 2004. godine
Luka I. MILUNOVIĆ
POGOVOR
Rezultati ostvareni bibliografskom obradom, kroz periodiku, organizovanog i kontinuiranog pozorišnog života u Crnoj Gori i njihovo objavljivanje u dva toma koji su obuhvatili periode 1884-1908, odnosno 1914-1944. godine, kao i pažnja kojom je najšira i stručna javnost primila ove publikacije, doveli su do nastavka saradnje sa izdavačem (Crnogorsko narodno pozorište), kako bi bili povezani periodi koji su do sada obrađeni.
Posebno je trebalo imati na umu da se period koji obuhvata ovaj tom odnosi na rad prvog crnogorskog stalnog profesionalnog pozorišnog ansambla — Kraljevskog crnogorskog narodnog pozorišta. Kako se djelovanje ovog ansambla (druga decenija XX vijeka) odvija u periodu kada će crnogorska Kraljevina, iz godine u godinu, voditi tri rata, što nameće i pitanje o mogućnosti postojanja kulturnih događaja i akcije uopšte, mora nas prijatno iznenaditi intenzitet pozorišne aktivnosti, kao i stepen pažnje koji joj je u tadašnjoj periodici poklanjan.
Pri koncipiranju projekta, polazeći od aspekta cjelovitosti bibliogafske obrade posmatrane djelatnosti kroz crnogorsku periodiku, pokazalo se zaista potrebnim uložiti i dodatni, doduše ne mali napor, te obraditi i period od 1834. do 1883. godine, odnosno od pojavljivanja prve periodične publikacije, dobro poznate GRLICE: Crnogorskog kalendara za prostu 1835. godinu, pa do Godine pozorišta u Crnoj Gori (1884). Tako bi pozorišna umjetnost, kao rijetko koja oblast u Crnoj Gori, bila obrađena za 110 godina, tj. od početka pojavljivanja periodike u nas, do Drugog svjetskog rata.
Crnogorska periodika iz XIX i sa početka XX vijeka posebno dobija na značaju kao izvor podataka o scenskoj djelatnosti iz bar dva dobra razloga: (1) Željeni smjer državne politike onoga vremena činio je da su se u aktivnostima vezanim za pozorište, neposredno ili u okviru raznih asocijacija, veoma intenzivno angažovale i najznačajnije ličnosti u državi, te je stoga bila zavidna i pažnja koju je posvećivala ovim događajima tekuća periodika, i (2) arhive društava i udruženja — neposrednih nosilaca ovih aktivnosti — nijesu sačuvane, dok su dokumenta koja se čuvaju u fondovima državnih organa onog vremena, u stepenu sređenosti koji ne dozvoljava lako korištenje. Važnost ove grade potencirana je i time što su programi vezani za scenu bili u posmatranom periodu dominantne kulturne aktivnosti u Crnoj Gori. Zato je, smatramo s pravom, kod nas ukazano na potvrđivanje teatra kao veoma osjetljivog indikatora opšteg stanja u društvu, te istaknuta povezanost sudbine prvog pozorišta „Zetski dom” sa sudbinom crnogorskog naroda.
Periodi u razvoju pozorišnog života, koji su obuhvaćeni bibliografskom obradom u ovoj publikaciji i do sada su bili predmet pažnje u bibliografijama, doduše nepotpuno, u: Dušan Jovović, Nepotpuna bibliografija o radu i razvoju Narodnog pozorišta u Cetinju 1884-1941 (rukopis u Muzejskom odjeljenju CNB „Đurđe Crnojević” signatura, M-13245/I); veoma selektivno, u: Crnogorska bibliografija tom III knjiga 1 /Radivoje Šuković, Cetinje, 1992; Ibidem, knjiga 3./ Vidak Rajković, Cetinje, 1993; kao i u posebnim bibliografijama periodičnih publikacija koje su do sada objavljene.1
Primarni izvori za izradu bibliografije (koristila de visu) nalaze se uglavnom u fondovima Centralne narodne biblioteke „Đurde Crnojević” na Cetinju, a to su kompleti periodike koji se čuvaju u Muzejskom odjeljenju; zatim, Biblioteci Istorijskog instituta u Podgorici, kao i Gradskoj biblioteci i čitaonici u Heceg Novom. Stepen cjelovitosti uvida, u nekim slučajevima, mogao je biti uslovljen nepotpunošću kompleta pojedinih naslova (uporedi: Crnogorska bibliografija, tom II, knj. 1). Prilika je da se zahvalim kolegama iz pomenutih biblioteka, na razumijevanju i podršci.
Nastojeći da bibliografskim jedinicama budu što cjelovitije obuhvaćeni razni aspekti scenskih dešavanja u posmatranim periodima, prezentirani su: manji tekstovi, crtice, ponegdje i napomene o teatru, ili događajima u vezi sa njim, što je, sasvim strogo gledano, moglo ostati i van ove bibliografije. Istaknuti su i nazivi rubrika u okviru kojih su objavljivane kritike i druge vijesti o scenskoj djelatnosti.
1 Objavljene bibliografije periodike iz ovog perioda, koje sam konsultovala pri radu, navodim u Izvorima i literaturi.
Kroz bibliografske jedinice mogu se pratiti i aktivnosti nosilaca pozorišnog života. To su, pored dominantnog stalnog profesionalnog teatra, i pozorišne sekcije raznih društava u Cetinju, Nikšiću, Podgorici, Baru, kao i, naročito, školske družine koje su djelovale na vangradskom području.
Uz bibliografske jedinice dala sam razriješene i nerazriješene pseudonime, šifre i inicijale imena, prezimena, te imena i prezimena autora priloga o pozorišnom životu, koji su obuhvaćeni bibliografijom. Ponegdje su inicijali i pseudonimi, da ne bi došlo do omaške, ostali nerazriješeni, iako sadržina priloga i stil upućuju na moguće autore.
U prilogu dala sam Statut, Pravilnik za izvršni personal, kao i Izvještaj Реге Bogdanovića, o datim predstavama, prihodima i rashodima Kraljevskog crnogorskog narodnog pozorišta u prvoj redovnoj sezoni 1910-1911. godine.
Na kraju su indeksi ličnih imena, scenskih djela i predstava, pomenutih u bibliografskim jedinicama, kao i spisak ilustracija u publikaciji. Izbor ilustracija ograničen je uglavnom na zaglavlja, odnosno naslovne stranice periodike, kao i portrete urednika, glumaca i režisera.
Bibliografske jedinice su razvrstane po godinama, u okviru kojih su date po naslovima periodike, gdje opet teku hronološki, po datumima pojavljivanja, odnosno brojevima u štampi. Ovakav izbor obrade, pored toga što slijedi već objavljene dvije bibliografije (za periode: 1884-1908. i 1916-1944), učinjen je u uvjerenju da će korisnik lakše cjelovito upoznati određeni događaj i dovesti ga u vezu sa drugim istovremenim dešavanjima i pojavama u društvu.
Oslanjajući se na dosadašnja iskustva, moj rad predajem čitaocima i korisnicima u ruke, sa iskrenom željom i nadom da će ih zainteresovati i motivisati na dalja istraživanja razvoja crnogorskog teatra, te da će im ova bibliografija pri tim nastojanjima biti valjani oslonac.
Na Cetinju, maja, 2004. godine
Ljiljana MILUNOVIĆ
Osim gore prikazanog uvoda i pogovora “Pozorište u crnogorskoj periodici 1909-1915″ sadrži:
Pozorište u crnogorskoj periodici (1909-1915)
Od „Grlice” do godine pozorišta (1834-1883)
Autori priloga – razriješeni i nerazriješeni inicijali i šifre
Izvori i literatura
Periodika
Kompleti
Rasprave, članci
Monografske publikacije
PRILOZI
Izvještaj profesora Pere Bogdanovića 0 zatečenom stanju u Kraljevskom Crnogorskom narodnom pozorištu
Statut Kraljevskog Crnogorskog narodnog pozorišta na Cetinju
Pravilnik za izvršni personal Kraljevskog Crnogorskog narodnog pozorišta
Index scenskih djela i predstava
Index imena
Spisak ilustracija
Za kupovinu knjige možete se obratiti izdavaču:
Crnogorsko narodno pozorište – Izdavačka produkcija
