Redakcija Montenegrine se zahvaljuje gospođi Branki Vukašinović, koja nam je u ime Crnogorskog narodnog pozorišta – izdavačka produkcija, poklonila njihova izdanja i tako omogućila da vam predstavimo pojedine odlomke iz ovih djela.
Ljiljana Milunović
POZORIŠTE U PERIODICI
KNJAŽEVINE CRNE GORE 1884-1908
PREDGOVOR
Poslije završetka uspješno vođenog Veljeg rata (1876-1878) i potpunog konstituisanja državne teritorije, u Knjaževini Crnoj Gori nastupa najduži period u njenoj novijoj istoriji bez ratnih operacija i vojevanja, koji će potrajati tek nešto duže od tri decenije. Odlukama Berlinskog kongresa (1878) Crna Gora postaje država sa konačno medunarodno priznatim suverenitetom, koja je, doduše samo djelimično, ostvarila svoje nacionalne i spoljno-političke planove. Krajem osme decenije XIX vijeka to je knjaževina sa dvostruko uvećanom teritorijom, tek dobijenim izlazom na more, morskim lukama i većim urbanim centrima u unutrašnjosti. U skladu sa, uglavnom prepoznatim, mogućnostima dinamičnijeg ekonomskog razvoja, tada se pokreću mnoge aktivnosti iz oblasti obrazovanja i kulture. Školska mreža narasta, kako po broju institucija, tako i po nivou obrazovanja koje te institucije pružaju. Kontinuirano se održavaju proslave i jubileji sa programima koji imaju kulturno-zabavne sadržaje, osnivaju se kulturna društva i poklanja pažnja naučnim istraživanjima, kao i promociji kulturnih vrijednosti, ali i ekonomskih potencijala u inostranstvu. U Crnu Goru često su pozivani, ali i sami dolaze da rade, stručnjaci raznih profila iz susjednih država.
Prvih dana 1884. godine, na talasu poslijeratnog poleta, otpočinje u Crnoj Gori organizovan i kontinuiran pozorišni život, u kojemu, za period do Prvog svjetskog rata, možemo uočiti dvije cjeline: do i poslije početka funkcionisanja Knjaževskog crnogorskog narodnog pozorišta sa profesionalnim ansamblom. Poslije opsežnih priprema tokom 1909. godine, profesionalno pozorište je svečano otvoreno, uz prigodan program i besjede, 16/29. maja 1910. godine.
Ostvareni zamah u opštem razvoju crnogorskog društva, sa početka osamdesetih godina, biće, medutim, do kraja XIX vijeka, znatno usporen, donekle djelovanjem spoljnog faktora, ali, poglavito, opstajanjem nedovoljno adaptibilnog, u suštini arhaičnog državnog sistema, te sporim mijenjanjem odnosa medu društvenim grupama i slojevima u Crnoj Gori.
Teška ekonomska situacija, koja će u Crnoj Gori kulminirati na razmeđi XIX i XX vijeka, ozbiljno je ugrozila dostojanstvo države i, naravno, znatno usporila ukupan društveni razvoj. Ipak, prva decenija XX vijeka Crnoj Gori će, pored sopstvenog profesionalnog pozorišnog ansambla, donijeti Ustav, prvo zasijedanje Crnogorske skupštine, a na samom kraju, i dostojanstvo kraljevine.
Pozorišne predstave — prvjenstveno, ali i drugi oblici programa, vezani za scensko izražavanje, predstavljaju dominantnu kulturnu aktivnost, koja će, po svom intenzitetu, korespondirati sa ukupnim stanjem u crnogorskom društvu poslije Veljeg rata. U skladu sa značajem, koji je aktivnostima u kulturi pridavala najviša državna vlast, pažnju događanjima u ovoj oblasti poklanjala je i tekuća periodika. Kao ilustraciju navodimo podatak da je „Glas Crnogorca”, glavni poluslužbeni nedjeljnik toga vremena, tokom 1884. godine (izašla 52 broja, na uglavnom 4 strane), u svoja 33 broja objavio više od 60 priloga vezanih za pozorište. 1
Na stranicama novina i časopisa onog vremena javljali su se brojni zapisi o kulturnoj djelatnosti i djelatnicima s kraja XIX i početka XX vijeka. Kada se zna da arhive društava i organizacija — nosilaca ovih aktivnosti, nijesu sačuvane, onda danas možemo lako procijeniti koliki je značaj objavljenih tekstova u crnogorskoj periodici (i periodici van Crne Gore) za praćenje dogadaja i formiranje sudova o dešavanjima u sferi kulture. Dodatno i sigurno, ali nažalost često samo fragmentarno, uporište za praćenje rezultata pregnuća u kulturi Knjaževine Crne Gore, pružaju nam i sačuvana dokumenta u arhivama ministarstava i drugih državnih organa i tijela toga vremena.
Period od 25 godina razvoja pozorišne djelatnosti u Crnoj Gori, koji je otpočeo predstavama 1884. godine, možemo, naravno sasvim uslovno, posmatrati, takode u dvije cjeline, do i od početka prikazivanja predstava u Zetskom domu, decembra 1888. Prvi od ovih perioda karakteriše dominacija domaćih pozorišnih produkcija, čiji su organizatori, ali i neposredni realizatori, najistaknutije ličnosti sa političke, kulturne i uopšte društvene scene u Crnoj Gori. U drugom periodu pozorišna dešavanja karakterišu gostovanja putujućih profesionalnih pozorišnih družina, od kojih neka, realizovanim programima na Cetinju, ostvaruju punu pozorišnu sezonu. Domaća produkcija, mada u ovom periodu u znatnoj mjeri potpomognuta članovima gostujućih pozorišnih družina, slabi po intenzitetu, ali i pažnji koju ovim dogadajima posvećuje tekuća periodika.
Već smo istakli da organizovani i kontinuirani pozorišni život u Crnoj Gori počinje 1884. godine, koju označavamo kao godinu pozorišta. Tada je, preko pozornice, predato javnosti dramsko djelo suverena države — knjaza Nikole I, ustanovljen pozorišni ansambl, ostvarena bogata pozorišna sezona, organizovano gostovanje inostrane pozorišne družine, ali i prva turneja domaćeg pozorišnog ansambla, otpočelo zidanje prve pozorišne zgrade — čuvenog Zetskog doma, u štampi objavljivane pozorišne kritike i dramska djela, formirana pozorišna publika, koja će na Cetinju imati prilike da, u toku godine, vidi 29 pozorišnih predstava, od kojih je 21 bila premijemo prikazana (domaći ansambl prikazao je 12 predstava – 4 premijere i 8 repriza — i na samom kraju godine ostvario prvo, ali veoma uspješno gostovanje), i dr. Možemo reći da je početne, 1884. godine, crnogorskom glumištu stvorena čvrsta podumijenta. 2
Sredina devete decenije XIX vijeka u Crnoj Gori je vrijeme kada štampa više pažnje posvećuje razvoju i ističe novu orijentaciju države na mirnodopski život, navodeći i stihove knjaza Nikole I, koji govore o snazi „pera” i „gaju pjevača”. 3
1. L. Milunović, 1884 — Godina pozorišta, Cetinje, 1992, str. 47-116
2. Vidi u: L. Milunović, Pozorište u Knjaževini Crnoj Gori 1884-1888, Podgorica, 2001, 32-70.
3. Značaj mira za razvoj Crne Gore, godinama će, u uvodnicima prvih brojeva, ponavljati i „Glas Crnogorca”: „Godina je mira za nama — neobična stvar u Crnoj Gori. Šesta je to godina, kako je Bog svemogući udijelio Crnoj Gori najviši blagoslov svoj — vremena mira” (1884); ili: „Prva nam je dužnost da blagodarimo Bogu i Knjazu našem što je otadžbina naša i u minuloj godini proživjela godinu mira. Ko je mnogo ratovao taj bolje no iko može cijeniti što vrijedi mir” (1885); ili, možda najsnažnije, sljedeće, 1886. godine, kada, poslije konstatacije da „i u napredak Crna Gora ne vidi potrebu da skreće sa puta mirnog razvitka”, uvodničar zaključuje: “Ali nemamo dobrijeh plugova i motika, nemamo dobrijeh rala i orala i alata, kojima se pomažu srećni narodi, da dođu do materijalnog blagostanja, do prosvjete i kulture”.
Događaji iz sfere kulture, uopšte, a naročito oni vezani za pozorište, koji su i bili u fokusu pažnje štampe, korišćeni su da se, kroz uvodnike, izvještaje i komentare, čitaoci stalno podsjećaju na novu orijentaciju Crne Gore. Naravno, tokom devete decenije XIX vijeka, a i kasnije, najvažnije je bilo i najpažljivije praćeno pisanje poluslužbenog glasila „Glas Crnogorca”, koji je, osobito na prvim stranicama, prenosio stavove zvanične vlasti. Polaganje kamena temeljca za Zetski dom — prvu građevinu namijenjenu kulturnim aktivnostima u Crnoj Gori — biće povod da se ponovo, u uvodniku „Glasa Crnogorca”, ovoga puta veoma slikovito, istakne nova državna orijentacija, ciljevi i zadaci Crne Gore u budućnosti: „Stojeći na najzapuštenijem kraju Balkanskog poluostrva, ona je od sada pozvana da na tom kraju prednjači svojim napretkom u kulturnim podvizima, da moralnim oružjem čini mima ali trajna osvojenja, da od sebe učini središte koje će bez ikakvog usiljavanja, samo od sebe, i moralnom snagom svojom privlačiti k sebi srodne i susjedne elemente, da bude rasadnik novovjekovnih tvorevina na jednom zemljištu, na kome još srednji vijek sa svijema svojim nepodobama carstvuje, da bude videlo posred mraka u koji su omotani ovi divni ali po nesreći zapušteni krajevi”. 4
Navodimo, nešto opširnije, razmatranje uvodničara 5 „Glasa Crnogorca”, jer lijepo ukazuje na karakteristike javne klime, koja se u crnogorskom društvu pokušavala stvoriti poslije Veljeg rata, ali i na izvore nezadovoljstva, koje će se, krajem vijeka, zbog neostvarivanja spomenutih zamisli, javljati kod najagilnijih protagonista ovakvih ideja.
Pored formiranja ovakve društvene klime valja ukazati i na još jedan momenat, koji nije mogao ostati bez naročitog uticaja da se, uz toliko opšte pažnje i podrške, pokrene zaista intenzivan pozorišni život u Crnoj Gori tokom 1884/85. godine. Knjaz Nikola I, najvjerovatnije već 1881. i tokom 1882. godine piše dramsko djelo u stihu Balkanska carica. Svoju, još nedovršenu dramu, čita Jovanu Jovanoviću-Zmaju u Beču, na povratku iz Rusije, s jeseni 1882. godine i moli ga da obezbijedi neko putujuće pozorišno društvo, kako bi je prikazao na Cetinju i moguće, još negdje u Crnoj Gori. Tokom 1883. godine knjaz Nikola I će sa svojim dramskim djelom upoznati „pjesnički savjet” (Jovan Pavlović, Jovan Popović-Lipovac, Petar Mašov Vrbica, Blažo Petrović i Simo Matavulj), a kasnije i najširi krug obrazovanih stanovnika Cetinja.
Na Cetinje, međutim tih godina nijesu dolazile putujuće pozorišne družine. Sve je upućivalo na domaće snage. Kulturno-umjetnički potencijali crnogorske Prijestonice u ono vrijeme bili su uglavnom okupljeni oko Cetinjske čitaonice, u okviru koje će se, krajem 1883. godine, i formirati pozorišno društvo sa ciljem da pripremi i prikaže Balkansku caricu, I zaista, u toku 1884. godine „Balkanska carica”, predstava kojom otpočinje kontinuirani pozorišni život u Crnoj Gori, prikazana je na Cetinju četiri puta (2, 3, 10. januara i 19. februara). 6
Ovo, naravno, nije prvi put da se na Cetinju prikazuju pozorišne predstave, što će napomenuti, pišući o ovom događaju, i „Crnogorka”, novopokrenuti list za književnost i zabavu. 7
Kada govorimo o značaju prikazivanja „Balkanske carice”, na Cetinju 1884. godine, za pozorište, ali i crnogorsku kulturu uopšte, što je u tekućoj periodici onoga vremena i naglašeno, valja posebno skrenuti pažnju na aktere ovog događaja — organizatore, režisera i nosioce uloga u predstavi. Balkansku caricu, dramu u stihu, koju je napisao suveren države, knjaz Nikola I lično, izveli su, na improvizovanoj pozornici, u privatnoj, nedovršcnoj kući vojvode Maša Vrbice, prema u štampi objavljenom plakatu, veoma visoki državni uglednici: Jovan Popović-Lipovac, književnik i general, tada Knjažev adutant (Stanko); Marko Petrović, bliski rodak Knjažev i adutant (Stankov sluga); Jovan Pavlović, istaknuti publicist i urednik, direktor Cetinjske gimnazije, tada se nalazio pred imenovanjem za ministra prosvjete, reditelj predstave (knjaz Perun); Tomaš Vukotić, Knjeginjin rođak, upravitelj varoši Cetinje (knjaz Dean); Simo Matavulj, književnik, tada profesor Gimnazije na Cetinju (Sluga Stankov), dok su dva ženska lika povjerena učenicama Đevojačkog instituta (Sofija i Marija Popović). Pri prikazivanju ovih predstava sala je bila puna (stajalo je „do 200 osoba”), uz napomenu u „Crnogorki” da su ostali „van pozorišta na snijegu sretni bili ako su mogli razabrati koju riječ od onoga što je predstavljeno”. 8
Opšte oduševljenje uspjehom predstave „Balkanska carica” nije učinilo da se Dobrovoljno pozorišno društvo Cetinjske čilaonice uspava na lovorikama. Odmah se prišlo pripremanju nove. Ovoga puta to je bila, ne slučajno izabrana, drama glasovitog književnika dr Laze Kostića Maksim Crnojević. Izabrano je, dakle, djelo čija je radnja smještena u vrijeme i ambijent kao i „Balkanska carica”, i autor čiji je duži boravak u Crnoj Gori knjaz Nikola I željno očekivao. Sredinom 1884. godine, Kostić će doći na Cetinje da bi tu duže ostao, što se vidi iz računa koji je Vuku Vuletiću isplatila uprava Dvora, za Kostićev boravak u Velikoj Lokandi („Grand” hotelu), od 20. juna do 26. avgusta. 9
4. „Glas Crnogorca”, ХШ/1884, br. 19, str. 1.
5. Uvodnik nije potpisan, kako je i bila praksa u to vrijeme, ali se sa velikom izvjesnošću može tvrditi da je nastao iz pera, ili pod direktnom redakturom Jovana Pavlovića, tada direktora Cetinjske gimnazije, koji se nalazio upravo pred imenovanjem za ministra prosvjete i crkvenih djela u Crnoj Gori, a objektivno, bio stožer kulturnog kruga obrazovanih Cetinjana i izvanjaca, formiranog poslije završetka Veljeg rata.
6. Simo Matavulj, u Bilješkama jednog pisca, u dva odjeljka koja je, uglavnom na osnovu sjećanja, pisao dvadesetak godina poslije dogadaja, pominje prikazivanje ,,Balkanske carice”, krajem 1884. godine na Cetinju. Kako u aktuelnoj periodici, ili dokumentima, nijesam mogao naći potvrdu da je ova predstava zaista odigrana, to smatram da je Matavulj neku kasnije odigranu predstavu „Balkanske carice”, pišući po sjećanju, ,,preselio” u 1884. godinu. (O tome vidi detaljnije: L. Milunović, op. cit, str. 59-62).
7. Sredinom XIX vijeka učinjena je prva podjela uloga iz „Gorskog vijenca”; data je jednočinka „Kap otrova” (1864); dolazi voda pozorišne družine „sa pet kazalištaraca” Jovan Stijepić (1865); gostuje „Jedinstvo” iz Kotora, prikazujući „Naše narodno uskrsnuće” R. Milića (1871). Pozorišno društvo diletanata, pod rukovodstvom Petra Subotića, daje pozorišne komade u još nedovršenoj zgradi bolnice (1873/74).
Gostuje pozorišna družina Đoke K. Protića (1878).
8. Treba reći da je Cetinje u to vrijeme imalo oko 2000 stanovnika, ali i to da su o novoj godini obično dolazili uglednici, viši činovnici i drugi narod iz unutrašnjosti, kako zbog toga da pokažu privrženost i pokornost Knjazu, ili ga nešto zamole, tako i radi primanja zarada (plata), koje su se u Crnoj Gori toga vremena obično isplaćivale tri puta u toku godine (Vasiljevdan, Đurdevdan i Mali Gospodindan).
9. Za vrijeme službovanja na Cetinju L. Kostić je, na ime plate, primao 125 fiorina, što, naravno, nije bio jedini osnov po kojemu je finansiran. Interesantno je, poređenja radi, napomenuti da su, na primjer, za januar 1884. godine, isplaćene plate profesorima Božu Novakoviću i Iliji Beari, u iznosu od po 120,17 fiorina, a Jovu Ljepavi i Simu Matavulju, takođe profesorima, po 79,17 fiorina. Plate su utvrđivane u zlatnoj ili srebrnoj moneti, a isplaćivane u papirnim fiorinima, prema bečkom kursu.
Predstava „Maksim Crnojević”, koja je, po pisanju štampe, takode izvanredno uspjela, okupila je širi krug izvodača. Pored već pomenutih uglednika, sada se srijećemo i sa Blažom Petrovićem, knjaževim rođakom i adutantora, kao i profesorima Božom Novakovićem, Novicom Kovačevićem, Markom Lekovićem, Simom Martinovićem, te istaknutim kulturnim djelatnicima toga vremena Špirom Ognjenovićem, horovođom (pisao i kompozicije) i Radojem Roganovićem, plodnim pjesnikom i autorom dvije drame. Tu su bili i ugledni trgovci i hotelijeri Vaso Piper (Milunović) i Nikola Brzuta. Drama „Maksim Crnojević” data je, 1884. godine na Cetinju, dva puta, 14. i 18. februara.
Dobrovoljno pozorišno društvo cetinjske Čitaonice pripremilo je i dalo na Cetinju 1884. godine još dvije jednočinke: „Šaran”, Jovana Jovanovića Zmaja i „Pola vina pola vode” Koste Trifkovića. Autori dramskih djela ponovo nijesu slučajno, ili isključivo po dramskom domašaju djela, izabrani. Ako bi se to i moglo reći za Trifkovića, koji je u to vrijeme bio jako popularan, onda sigurno ne može za Jovana Jovanovića Zmaja, kojega je, takode na duže vrijeme, knjaz Nikola I želio da vidi na Cetinju.
Djelatnost vrijednih članova Cetinjske čitaonice i drugih kulturnih djelatnika na Cetinju neće se do kraja XIX vijeka iscrpljivati samo na pripremanju pozorišnih predstava, kao i drugih scenskih i kulturno-zabavnih događaja.
Krajem februara 1884. godine „Glas Crnogorca” će javiti da je Društvo cetinjske čitaonice naumilo da sebi gradi naročitu kuću, u kojoj će biti mjesta za biblioteku, pozorište i muzej. Već u sljedećem broju ovog glasila, Glavni odbor Cetinjske čitaonice, na čelu sa svojim predsjednikom Jovanom Pavlovićem, objaviće prvi apel o prikupljanju pomoći za izgradnju hrama kulture — Zetskog doma. Drugi apel (proglas) Cetinjske čitaonice o Zetskom domu, objavljen je 9. septembra u „Glasu Crnogorca”, na skoro čitavoj stranici, kao i prvi. U drugom apelu se ističe širok odziv na prvi, i na kraju zaključuje: „Pritecite ponovo sa svojim dobrovoljnim darovima k oltaru ovog hrama, u kojem hoćemo da se uždi luč prosvjete, koja će jasnom svjetlošću svojom da rasvijetli Crnu Goru, koja će blagom toplinom svojom da zagrije i uznese srca svijeh nas”. Pored objavljivanja ovih apela i redovnog izvještavanja o izgradnji Zetskog doma, „Glas Crnogorca” će, iz godine u godinu, pažljivo bilježiti svaki prilog koji bude pristigao, kao i imena darodavaca, uz izraženu zahvalnost.
Prvi prilagači su, naravno, bili članovi vladajućeg doma Petrović-Njegoš: knjaz Nikola I, prijestolonasljednik Danilo i Veliki vojvoda zetski Mirko, inače pokrovitelj Zetskog doma, sa osjetno visokim prilozima. Teško je precizno tvrditi koliko je knjaza Nikolu I, odnosno Državnu kasu, koštala izgradnja Zetskog doma. 10 Sama činjenica da je akcija pokrenuta, da se dobrovoljnim prilozima finansira izgradnja, obavezivala je Knjaza da, uglavnom indirektno, ili pak van pogleda šire javnosti, podržava aktivnosti. Uz glamuroznu najavu, izgradnja Zetskog doma je počela 1884. godine (kamen temeljac položen je 1. maja).11 Zgrada se, nedovršena, počela koristiti 1888. godine (data predstava „Balkanska carica”), konačno je dovršena 1896, kada je data predstava „Knjaz Arvanit”, da bi te prostore domaći profesionalni ansambl počeo koristiti po formiranju, tek 1910. godine, dakle više od četvrt vijeka kasnije.
U Zetskom domu, koji će do kraja trajanja Knjaževine, odnosno Kraljevine Crne Gore, biti glavno stjecište kulturnih i drugih javnih dešavanja u Prijestonici i Državi, neće svoje programe realizovati Cetinjska čitaonica sama, odnosno kasnije sa Društvom „Gorski vijenac”, već će tu djelovati i sva gostujuća i prijestonička društva (Društvo za pomaganje zanata i trgovine, Zanatlijsko /Radničko/ društvo, Pjevačko društvo „Njegoš,,12 i druga), onako kako budu nastajala. Pod krovom Zetskog doma biće izvođene ne samo pozorišne predstave, nego i muzičke priredbe, koncerti, besjede, proslave, zabave sa igrankama, škole plesa, izložbe, sportske manifestacije (gimnastika, mačevanje) politički skupovi (zasijedanje Crnogorske narodne skupštine), pa i bioskopske predstave. 13
Zetski dom nikada nije bio tek urbana jedinica. On je sazdanjem postao i kroz sve vrijeme opstajao kao pojam, kao simbol skladnog spoja najviših humanih vrijednosti sa umjetnošću i kulturom. Kroz gotovo dvanaest decenija postojanja, ova se institucija uspela uz mnoge stepenike koji su obično odražavali stanje i moć naroda kojemu pripada. Vrijeme nam neumitno ukazuje na sudbinsku povezanost Zetskog doma i crnogorskog naroda.
10. Odbor Zetskog doma traži (29. I 1889) od Knjaza 1400 fiorina, koje je ovaj obećao (Narodni muzej Crne Gore, Bibliotečko-arhivsko odjeljenje, fond: Nikola I, Kutija: 1889, br. 44). U „Državnim prihodima i rashodima” za 1893, stoji u „Izdvajanje vanredno”: za Zetski dom 1589,55 f. (NMCG, BAO, Nikola I — 1894, br. 1), dokje 1897. godine u iste svrhe prikazano 19.023,36 fiorina (NMCG, BAO, Nikola I — 1897/П, br. 145). U svojim memoarima knjaz Nikola I će zapisati da je Zetski dom uz „rodoljubive priloge” podignut „zamišlju i velikijem žrtvama knjaževim” (Cjelokupna djela, knj. V, str. 622).
11. Teško je pobrojati sve koji su na bilo koji način pomagali izgradnju Zetskog doma. Sigumo da nije bilo iole značajnije ličnosti u Cmoj Gori toga doba, čije se ime, uz prilog, nije našlo na spiskovima, koje je uredno vodio Odbor za prikupljanje priloga i, uz prikaz učinjenih troškova, objavljivao „Glas Crnogorca”. Pored gradova, manjih mjesta i sela iz čitave Crne Gore (posebni pododbori formirani u Podgorici, Nikšiću, Rijeci, Viru, Ulcilju, Kolašinu, Bara, Andrijevici i Šavniku), prilozi za izgradnju Zet-skog doma su stizali i iz Novog Sada, Starog Bečeja, Šida, Sentomaša, Bele Crkve, Sremskih Karlovaca, Zagreba, Krupe, Kovina, Skadra, Đakovice, Splita… Uz novčane priloge stizala su i pisma podrške, puna pohvala i ushićenja napretkom i rodoljubivim osjećanjima uopšte. Zetski dom je građen po projektu dr Josipa Sladea, athitekte iz Trogira, dok su radovima neposredno rukovodili Toša Gojković i Jovo Terzović iz Mokrina kod Hercegnovog, kojemu ovo nije bio prvi veći posao u Crnoj Gori.
12. L. Milunović, „Društvo ,Njegoš’ u Knjaževnini Crnoj Gori”, „Bibliografski vjesnik”, XXVI/1997, br. 3, str. 115-125; „Društvo ,Njegoš’ u Kraljevini Crnoj Gori”, Bibliografski vjesnik”, XXVII/1998, br. 2-3, str. 95-102.
13. L. Milunović, „Prvi crnogorski bioskop”, „Arhivski zapisi”, VII/2000, br. 1-2, str. 43-52.
Poslije obnavljanja rada Cetinjske čitaonice (7/19. marta 1879), ovakve ustanove su otpočele sa radom, na samom početku osamdesetih godina XIX vijeka, i u Podgorici, Nikšiću i Baru. Čitaonice i čitaonička društva koja su organizovana kao udruženja građana, ali i značajno pomagana i stimulisana od strane najviše vlasti, predstavljala su osnovne nosioce kulturnih i opšte edukativnih pregnuća. Tokom devete decenije XIX vijeka, čitaonička draštva i čitaonice biće osnovane i u Ulcinju (1884), Grahovu (1885), Virpazaru (1886) i Danilovgradu (1889).
Pokrenuta aktivnost pozorišnog društva na Cetinju, odmah je dobila odjeka, već 1884. godine, u Nikšiću, a sljedeće 1885. u Podgorici. „Glas Crnogorca” će, uz čestitke i poruku: „Srećno da Bog da!” objaviti da je i u Nikšiću formirano dobrovoljno pozorišno društvo, te daje 16. i 17. februara 1884. godine „sa sjajnim uspjehom” i „uz mnogobrojnu posjetu naroda!” prikazana predstava „Slobodarka”, tragedija u pet činova od Manojla Đorđevića-Prizrenca. Pozorišni život u Nikšiću, iako uz određene oscilacije, neće se prekidati. Već sljedeće, 1885. godine, odmah poslije skupštine Čitaonica, prikazana je predstava „Krst i kruna”, kada se i srijećemo sa prvim imenima dobrovoljnih glumaca: Niko Martinović, Simat Pikić, Božo Katurić i Lazo Milutinović. Krajem 1886. prikazana je „Balkanska carica”, o čemu, što je i bilo i za očekivati, „Glas Crnogoraca” opširno piše. Pored već pomenutih ličnosti, kao glumci pojavljuju se i Pavle Popović, Lazar Boljević, Bekica Šobajić, Đorde Popović i Jovan Rnjez. Ženske likove tumačile su Jovanka i Rose Đuričić.
Do pod sam kraj XIX vijeka Nikšićka čitaonica će biti nosilac svih kulturnih zbivanja u ovome mjestu. Štampa će zabilježiti da je 1889. godine pokrenuta inicijativa za izgradnju Hercegovačkog doma, po ugledu na Zetski dom na Cetinju, te da su odigrane predstave: „Revizor” (1891), „Maksim Crnojević” (1896), kao i „Dejan”, „Ciganin” i „Čestitam” (1897). Značajan pomak u kulturnim pregnućima Nikšića, dešava se osnivanjem društva „Zahumlje”, 1898. godine. Već u prvoj zabavi ovog društva prikazan je „Knjaz Arvanit”. Pozorišni život Nikšića značajno je obogaćen gostovanjem profesionalnog glumačkog para Marković. Oni su sami, ili sa članovima društva „Zahumlje”, pripremili i prikazali, tokom 1899. i 1900. godine, čitav niz predstava, koje su uglavnom toplo primane i praćene komplimentima u štampi. Svoj repertoar, poslije podužeg gostovanja na Cetinju, tokom jula i avgusta 1900. godine, prikazaće u Nikšiću i Krsmanovićeva pozorišna družina. Prvih godina XX vijeka u Crnoj Gori je izlazio samo „Glas Crnogorca” (1902-1905) pa je teže pratiti tok kulturnih dešavanja u Nikšiću i drugim mjestima. Tek će nas „Narodna misao” obavijestiti da su u Nikšiću odigrane predstave „Knez Ivo od Semberije, „Tri bekrije”, „Skender beg” (1906) i, u okviru zabava Društva „Zahumlje”, „Zle žene” i kasnije „Đido”, 1907. godine. Ipak, zahvaljujući objavljenim radovima, danas možemo steći potpuniji uvid u kulturna kretanja u Nikšiću, krajem XIX i početkom XX vijeka. 14 Da bi stvorili potpuniji obris slike o radu kulturnih poslenika Nikšića u Knjaževini Crnoj Gori, treba pomenuti nastupe i gostovanja „Zahumlja” na Cetinju i drugim mjestima Crne Gore.
Kulturni događaj, koji je privukao najviše medijske pažnje, kako periodike u Crnoj Gori, tako i one koja je izlazila u susjednim državama, svakako je gostovanje Dobrovoljnog pozorišnog društva Cetinjske čitaonice u Podgorici, u okviru zvaničnog dočeka nove, 1885. godine, kada je prikazana nova, „proširena” verzija „Balkanke carice”. U prije koju godinu oslobođenu Podgoricu, uz prisustvo autora, Knjaza-gospodara i diplomatskih predstavnika, pred publikom, od koje velika većina po prvi put čuje za pozorište, prikazana je istorijska drama u stihu. No, bilo kako bilo, pozorišni talas u Podgorici je pokrenut. Dopisnik „Glasa Crnogorca” će, već početkom aprila, iz Podgorice javiti da je, upravo formirano pozorišno društvo, prikazalo tri dramska djela (ista ona kao i cetinjsko, godinu dana ranije). U ovom dopisu se, na početku, ističe kako je „jedan fenomen — prvo pozorje Balkanske carice — pokrenuo želju za osnivanjem dobrovoljnog pozorišnog društva”, te navode imena glumaca: Stevan Raičković, Đorde Stanić, Gorde Vukotić, Marica Radević, Bajo Bracanović, Stevan Gvozdenović, Stevan Lukačević, Risto Marković, Đorđe Čakić, Jovan i Marko Pejanović, Zarija Radičević, Miloš Ulić, Zarija Gvozdenović i Lazo Vrbica. Podgoričko pozorišno društvo će tri godine za redom prikazivati „Balkansku caricu”: prvi put poslije useljenja u nove prostorije Čitaonice, krajem 1888, a zatim početkom 1889. i 1890. godine. Početkom posljednje decenije XIX vijeka, u Podgorici je podignuta nova zgrada za potrebe Čitaonice, po projektu Vasila Đinovskog (dovršena 1892. godine). Te iste godine formirano je i Pjevačko društvo „Branko”, koje će, zajedno sa Čitaonicom, biti nosilac kulturnih dešavanja u Podgorici, na razmeđi XIX i XX vijeka. 15
Već smo pomenuli gostovanja putujućih pozorišnih družina, koje su dolazile u Crnu Goru i svojim repertoarima, tokom posljednje decenije XIX i prve XX vijeka, činile osnovnu sadržinu pozorišnog života na Cetinju, a povremeno i u Podgorici i Nikšiću. Imajući u vidu broj ovih družina i, naročito, dužine njihovog boravka u Crnoj Gori, možemo ustvrditi da su građani crnogorske Prijestonice, poslije početka prikazivanja predstava u Zetskom domu, pa skoro do formiranja sopstvenog pozorišnog ansambla (1889-1909), imali priliku da prate redovna pozorišna zbivanja. Prisustvo putujućih pozorišnih družina podržavano je od najviše državne vlasti, kao i samih poslenika u kulturi i njihovih asocijacija. Društvo Cetinjske čitaonice, kao nominalni vlasnik Zetskog doma, koje se „ekonomski ujedinilo” (16. XII 1897) sa Društvom „Gorski vijenac” (osnovano 1894), tokom 1898. godine, u nekoliko brojeva „Glasa Crnogorca”, objavljuje oglas — poziv za iznajmljivanje Zetskog doma „jednom dobro organizovanom” pozorišnom društvu. Ovo je, u stvari, bio pokušaj da se, doduše na indiskretan način, formira sopstveni profesionalni ansambl, što nam, pored ostalog, ukazuje na narasle pozorišne potrebe u Prijestonici, ali i na ograničenja, prije svega materijalne prirode. Za Knjaževsko crnogorsko pozorište, kako je nazivano, Društva Cetinjske čitaonice i „Gorskog vijenca”, će na svojim skupštinama, u skladu sa usvojenim pravilima, birati i upravnike pozorišta. U periodu do formiranja sopstvenog pozorišnog ansambla u Zetskom domu upravnici pozorišta su bili: Filip (Frano) Jergović (1898-1900), Mirko Mijušković (1900/1901), Dušan Gregović (1902/1903. i 1904/1905), Aleksa Matanović (1903/1904), Lazar Brkić (1906/1907), Marko Tomić (1908/1909).16
14. Veljko Šakotić, Nikšić u knjaževini (kraljevini) Crnoj Gori, Nikšić, 1996; V. Šakotić, M. Đukanović, Kulturno-umjetničko društvo „Zahumlje”, Nikšić, 1998.
15. Pored uspješnog nastupa na gostovanju u „Zetskom domu”, 1895. godine, Podgoričani su pripremili više uspješnih programa: obiiježavanje dvadesetogodišnjice oslobođenja Podgorice (1899), predstave „Boj na Grahovcu” (1900), „Balkanska carica” (1904), te Zabavno veče sa kraćim dramskim prilozima 1905. godine.
16. Dr Dušan J. Martinović, Cetinjska čitaonica (1868-1915, 1928-1940); Gradska biblioteka „Njegoš” (1945-1998), Cetinje 1998, str. 216-219.
Seriju gostovanja putujućih pozorišnih družina u Crnoj Gori otpočeće, već naredne godine po održavanju prve predstave u Zetskom domu, Đoka K. Protić, tokom ljetnjih mjeseci 1889. Protić, koji je sa svojom družinom već dva puta dolazio u Crnu Goru (1878. i 1884), postaraće se da krajem aprila na Cetinju najavi i dogovori svoje gostovanje. Poslije Protića, takoreći iz godine u godinu, nižu se gostovanja putujućih pozorišnih društava u Crnoj Gori: Mihailo Lazić (1893), Nikola Simić (1894), ponovo Protić (1897), zatim, u Nikšiću, Jovan Marković, a na Cetinju Dragutin Krsmanović (1899-1900), Ginić (1901-1902), Iličić (1903), pa Gavrilović i Micić (1904).
Kao ilustraciju ostvarenih gostovanja putujućih pozorišnih društava saopštavamo ovom prilikom tek nekoliko podataka o gostovanju Protića, koji je sa pozorišnim društvom dolazio četiri puta u Crnu Goru i o Krsmanoviću, koji je ostvario najduže gostovanje. Na Cetinje Protić prvi put dolazi 1878. godine, ali tada, zbog tek minulih ratnih prilika, još uvijek nije počela da izlazi iz štampe crnogorska periodika, pa o prikazanom repertoaru možemo samo posredno zaključivati (pominje se 11 odigranih predstava). Sljedeći put, 1884. godine (od 13. juna do 10. jula), Protić će sa svojom družinom prikazati na Cetinju 17 dramskih djela, što će tekuća periodika pedantno zabilježiti. Treći boravak Protića u Crnoj Gori trajao je najduže — 41 dan (6. VI — 23 VII 1889), da bi, u 24 večeri, prikazao publici isto toliko dramskih djela (samo jedna repriza), od kojih je čak 10 bilo prikazano cetinjskoj publici tokom gostovanja 1884. godine. Desetak godina kasnije (1897), Protić će boraviti na Cetinju nešto više od 30 dana (17. IV — 23. V), a u štampi će, od realizovanog repertoara, ostati zapisi samo o osam predstava.
Dragutin Krsmanović dolazi sa svojom družinom na Cetinje, u jesen 1899. godine, da bi realizaciju repertoara otpočeo komedijom „Madam Mongoden”, 14. oktobra. Gostovanje na Cetinju Krsmanović će prekidati dva puta. Prvi put od kraja februara, do Uskrsa 1900, u koje vrijeme daje predstave u Dubrovniku, i drugi put krajem jula, radi turneje po unutrašnjosti Crne Gore. Tokom prvog dijela gostovanja (oktobar/mart) Krsmanović će, kako bilježi „Glas Crnogorca”, pored učešća u proslavama i zabavama, koje različitim povodima organizuju kulturna društva u Prijestonici, prikazati publici više od 20 dramskih djela i desetak živih slika. I tokom drugog dijela gostovanja (maj/jun 1900) ovo društvo će na Cetinju prikazati više od dvadeset predstava. Poslije povratka sa gostovanja po unutrašnjosti Crne Gore (u Nikšiću prikazano petnaestak predstava), Krsmanović nastavlja, krajem avgusta 1900. godine, sa prikazivanjem predstava u Zetskom domu. Crnogorska periodika će zabilježiti više od 70 pozorišnih komada koje je Krsmanovićeva družina prikazala tokom ovog gostovanja u Crnoj Gori.
Repertoari pozorišnih družina su tematski bili veoma slični, sastojali su se uglavnom od istorijskih drama, ponekad i onih osjetno niže vrijednosti, i komedija, što je obično (iako tek ponekad uz kritičke opaske) dobro primano u štampi. Tadašnja periodika nije naime bila naklonjena pozorišnim komadima sa socijalnom tematikom, ili onima gdje se direktnije ukazuje na moralna posrnuća. Na repertoarima su dominirale premijere — samo je mali broj predstava repriziran. Štampa će, naravno, najveću pažnju posvetiti izvođenjima djela crnogorskih autora — drama Balkanska carica, Knjaz Arvanit, te Kako se ko rodi Knjaza Nikole I, ali i Boj na Trnjine Radoja Roganovića-Crnogorca.
Pored praćenja gostovanja putujućih pozorišnih družina, kao i realizacije domaćih projekata, u periodici Knjaževine Crne Gore će se pojavljivati i tekstovi o obilježavanju jubileja poznatih dramskih umjetnika, dramskim djelima i njihovim autorima, kao i zanimljivosti o pozorištima u svijetu. Posebno pažljivo je praćeno sve što je vezano za Knjaževo dramsko stvaralaštvo. Zabilježeno je u štampi, nerijetko i opširnije, kada je Balkanska carica, makar i fragmentarao, prevedena na neki strani jezik, kada je komponovana, ili jednostavno izvedena na nekoj od pozornica van Crne Gore (Novi Sad, Niš, Zagreb, Mostar, Petrograd, Beograd, Trst).
U štampi su praćene i priredbe (nerijetko sa dramskim sadržajima) koje su prikazivane povodom slave, imendana ili rođendana u vladajućoj porodici, kao i u čast vjeridbe, udadbe ili ženidbe Knjaževih kćeri i sinova. U aktuelnoj periodici onoga doba posebno pažljivo su popraćene proslave jubileja 400 godina Crnojevića štamparije i 200 godina dinastije Petrović Njegoš.
Treba nešto reći i o pozorišnoj publici tog vremena, o kojoj su tek u opaskama, ostali zapisi kroz crnogorsku periodiku. Smatramo zato primjerenim citirati „Izjavu” Dragutina Krsmanovića, koju je integralno objavio „Glas Crnogorca”, krajem oktobra 1900. godine: „Kad sam se ono lanjske godine peo uz ovo surovo crnogorsko stijenje, u pameti mi se bješe ugnijezdila misao, da li bi ovaj narod, koji se rodio i odrastao u vječito ledenom kršu, a zabavljao se samo puškom i handžarom, mogao biti toliko pristupačan pozorištu, da se u njegovoj sredini zadrži jedna pozorišna dražina i dulje vremena. Moram priznati istinu, da sam ipak donekle strepio za uspjeh, što me opet nikako nije moglo spriječiti, da se ovdje na Cetinju pozabavim sa svojom družinom punu godinu dana. I danas kad se poslije jednogodišnjeg boravka opraštam sa poštovanom cetinjskom publikom, srećan sam što sam se u svojoj strepnji prevario, i što sam se duboko uvjerio da mrki Crnogorac nije samo vješt pušci i handžaru, nego da je i osobiti ljubitelj prosvjete i umjetnosti. Vjerujte, braćo Crnogorci, da nikada neću moći zaboraviti one prijatne časove koje sam u vašoj sredini proveo. Pa i onda, kada se poslije dugog niza godina budem nalazio u bijelom svijetu, misao će mi letjeti na ovo suro crnogorsko stijenje, na ovaj junački i plemeniti crnogorski narod i na njegovog Svijetlog i umnog vladara, Njegovo Visočanstvo Knjaza Nikolu I, sa cijelim viteškim domom Petrović-Njegoš…”
Pažnja je u periodici posvećivana scenskim događajima i u manjim mjestima i selima. Tako će ostati zabilježeno da je Bajička čitaonica prikazala „Knjaza Arvanita” (1899), ili „Balkansku caricu” (1905), kao i to da je u Draževini (1903) data priredba u tamošnjoj školi sa 12 deklamacija „među kojima je bilo dijaloga i trijaloga”.
Izvještaji i komentari prikazanih predstava nerijetko su u štampi korišćeni da se saopšte stavovi o ulozi i zadacima pozorišta uopšte. Ovdje pominjemo za ono vrijeme interesantan tekst-studiju „Crkva i pozorište”, koju je „Prosvjeta” objavila u dva nastavka, a u kojoj autor razmatra razvoj pozorišta od antičkih vremana kao i odnos hrišćanstva prema pozorišnoj umjetnosti. Ovakva razmatranja morala su crnogorskom čitaocu biti naročito interesantna, konačno i zbog toga jer je, svojim djelom, vladika Petar II uveo u Crnu Goru pozorište na velika vrata, sredinom XIX vijeka.
Na Cetinju, februara 2002. godine
Luka I. MILUNOVIC
POGOVOR
Učešće u jednom, uspješno realizovanom, projektu izdavačke djelatnosti Crnogorskog narodnog pozorišta (bibliografski prilog uz knjigu Pozorište u Knjaževini Crnoj Gori 1884-1888) i dogovor sa izdavačem, podstakli su me da svoje višegodišnje bavljenje bibliografskom obradom ove teme dovršim (za period 1884-1908), i podatke uobličim u zasebnu monografsku publikaciju. Angažman na prikupljanju podataka (bibliografskih jedinica), iz crnogorske periodike, o događajima iz sfere kulture i umjetnosti, posebno onih koji su vezani za scenski izraz, dao je, ipak, iznenađujuće bogat plod. Pokazalo se, naime, da je štampa (novine i časopisi) u Knjaževini Crnoj Gori veoma pažljivo pratila tu oblast.
Značaj ostavljenih zapisa u periodici (arhive udruženja i organizacija koje su bile nosioci kulturnih aktivnosti, nijesu sačuvane) obavezuje na pažljivu i detaljnu obradu i proučavanje, kako bi se stvorile pretpostavke i osnova za donošenje cjelovitih i objektivnih sudova o kulturnim pregnućima sa kraja XIX i početka XX vijeka u Crnoj Gori. Intenzitet pažnje, koja je pridavana ovim događajima u periodici, otvara mogućnosti i za šira razmatranja o crnogorskom društvu na razmeđu spomenutih vjekova.
Period od 25 godina organizovanog pozorišnog života u Knjaževini Crnoj Gori, koji je otpočeo 1884. godine, bio je i do sada predmet bibliografske obrade, doduše nepotpuno, u: Dušan Jovović, „Nepotpuna bibliografija o radu i razvoju Narodnog pozorišta u Cetinju 1884-1941″ (Rukopis u Muzejskom odjeljenju CNB „Đurde Crnojević”, sig. M-13245); veoma selektivno u: Crnogorska bibliografija, tom III, knj. 1, dr Radivoje Šuković, Cetinje 1992; Ibidem, knj. 2, dr Dušan Martinović, dr Radivoje Šuković, Cetinje 1993; Ibidem, knj. 3, Vidak Rajković, Cetinje 1993; kao i u posebnim bibliografijama periodičnih publikacija, koje su do sada objavljene.* Valja napomenuti da su tekstovi o pozorišnim aktivnostima iz 1884. godine (bibl. jed. 1-74) integralno objavljeni u: Luka Milunović, 1884 – Godina pozorišta, Cetinje, 1992.
Pri izradi bibliografije, uz oslonac, uglavnom, na fondove Centralne narodne biblioteke, konsultovala sam komplete periodike, koja se, u posmatranom periodu, pojavljivala u Knjaževini Crnoj Gori, (vidi: Crnogorska bibliografija, tom II, knj. 1). U bibliografiju sam unijela i priloge o pozorišnim zbivanjima iz listova, koji su izlazili van tadašnje Crne Gore („Tipar”, „Srpski magazin”, „Crna Gora”), a odnose se na njen današnji prostor. Obuhvaćeni su tekstovi, pa čak i crtice i napomene o pozorištu, ili u vezi s njim, ali koje pomažu da se adekvatnije shvati uloga i značaj pridavan scenskim događajima. Sa posebnom pažnjom su praćena dva, možemo slobodno reći, dominantna fenomena iz ove oblasti u posmatranom periodu. To je dramsko stvaralaštvo knjaza Nikole I, naročito Balkanska carica, sa jedne, kao i zbivanja vezana za prvi crnogorski pozorišni hram – Zetski dom, sa druge strane. U bibliografiji su se našle i jedinice koje, strožije gledajući, svjedoče o dešavanjima u kulturi uopšte, pa i neke iz sfere društveno-političkog miljea (o sjednicama skupština u Zetskom domu), da bi slika o međusobnoj povezanosti raznih domena društvenog života u Knjaževini Crnoj Gori bila cjelovitija.
O samoj periodici, koja je ovom prilikom obuhvaćena bibliografskom obradom, ne smatramo da ovdje treba detaljnije govoriti, već zainteresovanog čitaoca upućujemo na radove navedene u Izvorima i literaturi.
Na kraju, uz bibliografske jedinice, dala sam razriješene i nerazriješene pseudonime, šifre i inicijale – imena, prezimena, te imena i prezimena autora priloga, koji su obuhvaćeni bibliografijom, uz indekse ličnih imena i scenskih djela i predstava. Izbor ilustracija ograničen je, uglavnom, na zaglavlja, odnosno naslovne stranice periodike, te portrete urednika i članova uređivačkih odbora, koji su najčešće bili i autori niza objavljenih priloga.
Bibliografske jedinice su razvrstane po godinama, u okvira kojih su date po naslovima periodike, gdje opet teku hronološki, po datumima pojavljivanja, odnosno brojevima, u štampi. Ovakav je pristup izabran u uvjerenju da će korisnik lakše cjelovito upoznati određeni događaj i dovesti ga u vezu sa drugim istovremenim dešavanjima i pojavama u društvu.
Predajem rad čitaocima (prije svih budućim korisnicima bibliografije), sa nadom da će ova tema zainteresovati i podstaći na dalja istraživanja tretiranih događaja i pojava. Ako naučna praksa ovu bibliografiju potvrdi kao sigurnu osnovu, onda će zadovoljstvo postignutim biti potpuno.
* Posebne bibliografije nijesu, nažalost, urađene za kompletnu crnogorsku periodiku, koja se pojavljivala u ovom periodu. Najviše nedostaje potpuna bibliografska obrada „Glasa Crnogorca”. Objavljene bibliografije periodike iz ovog perioda, koje sam konsultovala pri radu, navodim u Izvorima i literaturi.
Ljiljana MILUNOVIĆ
Osim gore prikazanog predgovora i pogovora “Pozorište u periodici knjaževine Crne Gore 1884-1908” sadrži:
– Pozorište u periodici knjaževine Crne Gore (1884-1908)
– Razriješeni inicijali i šifre
– Nerazriješeni inicijali i šifre
– Izvori i literatura
– Index scenskih djela i predstava
– Index imena
– Spisak ilustracija
Za kupovinu knjige možete se obratiti izdavaču:
Crnogorsko narodno pozorište – Izdavačka produkcija
e-mail: cnpb@t-com.me
