Nastavljamo sa predstavljanjem knjiga dr Radomira R. Milovića iz dijela njegovog naučnog opusa prikazanog kroz “POSEBNA IZDANJA”. Šesnaesta knjiga je „BANJANI U ISTORIJSKIM IZVORIMA OD PRVOG POMENA DO KARLOVAČKOG MIRA (1319–1699)”
Ako kliknete na link POSEBNA IZDANJA možete pogledati koje su knjige do sad predstavljene.
SADRŽAJ
UVODNA RAZMATRANJA
MOTIVI ZA SAGLEDAVANJE BANJANA U EPIGRAFSKIM SPOMENICIMA I ARHIVSKOJ GRAĐI
OD PRVOG POMENA 1319. DO KARLOVAČKOG MIRA 1699. GODINE
Motivacija da Banjane kao teritorijalno-plemenski entitet stavimo pod lupu epigrafskih pomena i arhivskih izvora, proistekla je iz činjenice da se Banjani mnogo puta sretaju u arhivskim fondovima širokog prostora, a pomeni se odnose na dugi skoro četvrovjekovni period. Hronološki smo ograničili vremenski opšeg od prvog pomena u Dubrovačkom arhivu 1319. godine, pa do Karlovačkog mira 1699. godine. Gornju granicu su opredijelili mnogi istorijski razlozi, jer se tada po prilici prepolovio četvorovjekovni period osmanske vlasti u našim krajevima, što je izazvalo mnoge promjene, pa i one koje su se direktno doticale arheografskog praćenja Banjana i okoline od strane relevantnih državnih entiteta.
S druge strane naše bavljenje ovom problematikom zadnjih godina rezultralo je 2020. godine pojavom skromnog Zbornika istorijskih izvora koji se tiču pomena Banjana za period od Karlovačkog mira (1699), do Berlinskog kongresa (1878) godine. Ostao je nepokriven dugi period od prvog pomena Banjana u Dubrovačkom arhivu 1319. pa do Karlovačkog mira 1699. godine, sa mnogo istorijskih izvora koje su sačuvali arhivi Venecije, Beča, Vatikana, Zadra, Kotora, Perasta, Cetinja, Beograda, pa do Carigrada i Moskve. Koristili smo dio građe koja se upravo čuva u nekom od arhivskih fondova navedenih arhiva. Iz gornjega je proistekao i defi nisani vremenski period u kome epigrafski i arheografski pratimo Banjane.
U našoj zbirci epigrafskih i arhivskih spomenika našli su se mnogi koje smo ranije objavili u našim radovima, koji su se ticali Banjana. Razbacani u desetak publikacija nijesu sigrno mogli pružiti pravu sliku o zastupljenosti Banjana u najpoznatijim arhivima Evrope. U ovom radu najviše nas sretaju dubrovački i mletački istorijski izvori. Ovo je za očekivati s obzirom na istorijske okolnosti, koje su u ovom dugom period pratile naše krajeve, i činjenicu da su Dubrovnik i arhivski centri Mletačke republike u Boki (Kotor, Perast, H. Novi), teritorijalno bili vrlo bliski Banjanima. Svakako su i Banjani svojom slobodarskom i plemenskom prepoznatljivošću, kroz dugi niz godina, bili privlačni za notare administracija Mletačke i Dubrovačke republike, sa kojima su se zdušno dopisivali banjski plemenski prvaci. Sve je ovo učinilo da Banjani i njima susjedna plemena: Riđani, Drobnjaci, Nikšići i Piva budu nekolika vijeka u vrhu teritorijalno-političkih entiteta širokog prostora, po broju pomena u pisanim izvorima. Ovo se u prvom redu odnosi na godine XVII vijeka i vrijeme ratova (Kandijski i Morejski rat). Iz ovog vremena imamo i najviše pomena Banjana u mletačkim izvorima. Valja takođe istaći i bogatu arhivsku građu Dubrovačkog arhiva, sa ogromnim brojem pomena Banjana u XIV, XV i XVI vijeku.
Pomeni se, inače, odnose na širok krug motivacija. Oni su nekad vezani za značajne istorijske događaje, ali ponekad i za beznačajna zbivanja. Pominju se ličnosti, nekad vrlo prepopznatljive, koje se potvrđuju i u plemenskoj tradiciji i epici, ali ima i pomena neznanih ljudi.
Smatramo da će ovakav prilaz sagledavanju prošlosti u smutnim danima srednjevjekovlja i dva ipo vijeka turske vlasti ovim krajevima, dati značajne podloge za istoriografska predstavljanja i izučavanja Banjana.
Rad smo organizovali u više cjelina, koje predstavljaju kratak prikaz pomena Banjana u istorijskim izvorima. Osim uvodnih razmatranja rad ima djelove: Banjani u dubrovačkim izvorima, Banjan u mletačkim izvorima, Banjani u turskim (osmanskim) izvorima, Banjani u različitim izvorima i epigrafskim spomenicima.
Na kraju dali smo i pregled radova nastalih krajem XIX vijeka i početkom XX vijeka od strane nekoliko zapaženih autora u kojima se oni dotiču Banjana iz vremena koje pokriva naša arheografi ja.
Da na kraju istaknemo i nekoliko zapaženih zbornika radova iz mletačke i dubrovačke arhivistike iz kojih smo uzimali primjerke koji se tiču Banjana. Riječ je o zbornicima koji prete hajdučki pokret u Boki Kotorskoj i Izvještajima mletačkih providura, ali i nekoliko zbornika koji se bave dubrovačkim arhivarijama iz kojih se sagledava banjska istorija na početku turske vlasti i uloga vojvodske kuće Petrović – Banjanin u oblikovanju banjskog plemena. Što su izvori za istorijsku građu sačuvani u dubrovačkim, venecijanskim i bokeškim arhivima, ugledali svjetlost dana i što ih mi danas koristimo zaslužni su: M. Milošević, G. Stanojević, V. Skarić, M. Vego, N. Mandić–Studo, B. Hrabak, M. Dinić, K. Jireček, R. Pekić, J. Milović, D. Vuksan, R. Kovijanić, G. Komar i drugi naučni radnici.
Očekujemo da će ova zbirka izvora za istorijsku građu Banj a na, koja pokriva period od 1319 do 1699. godine upotpuniti raniju zbirku „Banjani u istorijskim izvorima od Karlovačkog mira do Berlinskog kongresa (1699–1878)”, pa će obadvije zajedno dati punu sliku banjske prošlosti iz vizure istorijskih izvora za dugi vremenski period od 1319 do 1878. godine, što je bezmalo šest vjekova. Analogno ranijoj zbirci i nju smo naslovili: „Banjani u istorijskim izvorima od prvog pomena do Karlovačkog mira (1319–1699)”.
Na kraju valja reći da je pomen svakog izvora uz osnovne arheografske podatke, predstavljen sa punim nazivom publikacije u kojoj je objavljen i sa podacima o arhivu i arhivskom fondu, đe se čuva izvorni dokument.
ZAVRŠNA RAZMATRANJA
U „Uvodnim razmatranjima” rada osvrnuli smo se na motive za sagledavanje Banjana u epigrafskim spomenicima i arhivskoj građi, od prvog pomena 1319 do Karlovačkog mira 1699. godine. Dali smo osnovne obrise koje će imati rad, geografsko-istorijske međaše Banjana, koje imamo u našoj arheografskoj analitici, hronologiju istorijskih mijena prostora i kratak prikaz epigrafskih pojava antike na banjskom kamenu.
Prema osnovnim ishodištima izvorne građe rad je organizovan kao skup nekoliko cjelina. To su : Banjani u dubrovačkim izvorima, Banjani u mletačkim izvorima, Banjani u turskim (Osmanskim) izvorima i Banjani u različitim izvorima i epigrafskim spomenicima. Na kraju smo dali i pregled nekoliko autora antropogeorafskih i istoriografskih radova s kraja XIX i početka XX vijeka, koji se dotiču naše teme i spomenika koje smo istakli u radu.
*
Koncept rada nije baziran na strogom prikazu svakog istorijskog izvora, po principu izvornosti i hronologije, kako se to često radi. Spomeni Banjana po matrici koju smo naviše dali, su kratki sa obrazloženjima i citatima bitnih djelova, hronološki složeni koliko se to god moglo ispoštovati, svakako za svaku izvornu cjelinu zasebno. Često ih prate naši komentari i skreće pažnja na međusobnu povezanost različitih izvora koji se bave istim događajem. Tu su, ponekad, i praćenja pomena znamenitih lićnosti iz prošlosti Banjana u različitim izvorima: dubrovačkim, mletačkim, turskim. Za očekivati je da istorijska antroponimija sa ogromnom izvornosti, zauzima vidno mjesto. Tu prednjače dubrovački izvori i turski popisi, al ii mletački pomeni iz završnih godina XVII vijeka. Dubrovački fondovi su prava riznica pomena znamenitih ličnosti Banjana, tokom nekolika vijeka. Prednjače lica iz vojvodske porodice Petrović – Banjanin. I mletački izvori zdušno prate znamenite Banjane iz druge polovine XVII vijeka.
U radu se ponekad dokument u kome se pominju Banjani predstavlja po dva puta, doduše rjeđe. Riječ je o namjeri da se razdvoji geonimsko-etnonimska i antroponimska strana u izvoru. Za neke lčnosti smo dali i osnovne podatke, koji njihovu istorijsku izvornost vežu za tradicionalne vidove i epske pomene u krugu banjskog plemenskog prostora.
Iz datih izvora utvrđujemo i prve pomene Banjana (geografsko-etnononimske, antroponimske) u nekom događaju, popisnoj evidenciji, memoratu itd. Motuvacije pomena su vrlo različite.
*
U Dubrovačkom arhivu Banjani se prvi put pominju 1319. godine, kao rodovsko-plemenski entitet.Ovo je u istorijskoj nauci i arhivistici prihvaćrn podatak. Valja reći da postoje i neki drugačiji prilazi ovom problem, koji Banjane vide u Dubrovačkom arhivu znatno prije ovog vremena. No, ovo je pitanje koje izlazi iz naše arheografske matrice, iako smo ga napomenuli u radu.
Banjani se u mletačkim izvorima prvi put pominju, po našem saznanju 21. 2. 1469. godine. Riječ je o kotorskom pomenu kada je ovaj grad već bio mletački, poslije 1420. godine.
Koliko smo u domašaju turskih (osmanskih) izvora, mogli bi reći, da prvi pomen Banjana imamo u popisu nahije „Piva drugi naziv Banja” od 1475/77. godine.
U manjem broju različitih izvora, koji se često mogu svrstati u osnovne izvorne grupe našeg rada, nijesmo uočili neke rane pomene Banjana. Imamo, doduše, epigrafske pomene na spomenicima iz XIV i XX vijeka (stećci), koje možemo preciznije hronološki odrediti, ali se uglavnom, kao i drugdje radi o zadnjim decenijama XIV vijeka, poslije 1370. godine. No ovo je pitanje za dublju analizu stručnjaka koji se bave ovom problematikom.
Pomeni Banjana u Dubrovačkom arhivu, manje više se bave Banjanima i ličnostima iz Banjana, bez pomena istovremeno drugih plemensko-teritorijalnih entiteta iz okruženja npr: Nikšića, Riđana, Drobnjaka, Rudinjana. Banjani i Drobnjaci najviše su pominjani kao plemena od svih ostalih u dubrovačkim arhivskim fondovima kroz čitav XIV, XV, XVI, i XVII vijek. Ovo su uočili i neki etnografi koji su ispitivali ova plemena, npr. S. Tomić.
Za Dubrovčane su Banjani partneri, bilo kao plemenske starješine; vojvode i kneževi iz turskog okruženja, bilo kao poslovni ljudi.
Pomeni Banjana u mletački izvorima su vrlo česti za vrijeme trajanja Kandijskog i Morejskog rata, pa i nešto manje poslije Karlovačkog mira. Banjani se ovdje pominju kao plemenski entitet i nihove vođe jer su im oni ratni saveznici. Pomeni Banjana i ličnosti iz toga vremena su mahom zajednički sa pomenima ostalih plemena: Riđana, Nikšića, Drobnjaka, Pive. Svi skupno ili pojedinačno imaju približno isti pomen u mletačkim izvorima. Najviše su vezani za arhive Kotora, al ii Perasta, Herceg Novog, Zadra i svakao čuveni državni arhiv u Veneciji (ASV).
Pomeni u turskim izvorima, uglavnom su vezani za popisne dokumente (1475/77.1701). Rjeđe za drugu vrstu materijala, što smo u radu istakli. Čuvaju se originali u arhivima Istambula i Ankare, ali i u nekim našim arhivskim zbirkama.
Pomene u različitim izvorima, uglavnom, svodimo na epigrafi ju: natpisi i zapisi u manastirima i crkvama, epigrafi ji nadgrobnih spomenika iz srednjeg vijeka. Tu sui nekolika zapisa iz vremena antike o kojima smo govorili, koji se hronološki ne mogu dovesti u vezu sa prvim pomenom od 1319. ali njihovo otkriće 1903. uvodi naše krajeve pa i Banjane u pisanu istoriju.
I da na kraju iz naše kvalifi kacione analitike pređemo u kvantifi kaciju našeg rada. Zbog načina prezentacije izvora, o čemu smo nešto rekli, teško je navesti precizan broj korišćenih izvora za istoriju Banjana od 1319. do 1699. godine. Ovaj broj se po našoj ocjeni kreće oko 500. Na dubrovačke i mletačke izvore računamo sa po 240 i 200, dok iz turskih i različitih izvora imamo preko 60 jedinica. Ovu kvantifi kacionu predstavu treba shvatiti uslovno. Ovo nije ni mnogo ni malo. Teško je reći koji je to iznos od ukupnog broja svih pomena, đe do mnogih nijesmo došli. Ima ih još mnogo, prije svega u Dubrovačkom arhivu, ali i u arhivima Zadra, Venecije, Rima, Vatikana, Beča. Ovo je, svakako, veliki posao, ako bi se valjano tragalo za njima po arhivskim fondovima. To je posao za stručnjake: istoričare, arhiviste, etnologe i druge.
Arheografsku predstavu Banjana, kako u dijelu arhivske građe, tako i u epigrafi ji, za period kojim se bavi ovaj rad (1319- 1699), treba posmatrati zajedno sa arheografskim prikazom koji se odnosi na vrijeme od 1699. do 1878. godine, što smo ranije uradili i objavili 2020. godine.Iz ova dva prikaza sa oko 1000 izvora za istoriju Banjana, u njihovoj sedmovjekovnoj prošlosti, stvoriće se dobra podloga za svaku istoriografsku temu koja dotiče Banjane. Ovome treba dodati i sugurno ogroman broj istorijskih spomenika iz raznih arhiva, koji prate Banjane u različitim državnim tvorevinama od 1878. godine do današnjih dana. Kada je u pitanju period kojim se bavimo u ovom radu, kao i onaj kojim smo se otprije bavili, možemo zaključiti da se Banjani a i ostali plemenski entiteti sa šireg prostora: Riđani, Drobnjaci, Nikšići, Piva, ali i Rudine u blizini, više pominju od svih teritorijalno-plemenskih prostora iz zaleđa Dubrovnika i Boke. Ovo su odredili njihov geostrateški položaj i istorijske okolnosti koje su ih pratile na uzavrelom krajištu različitih državnih tvorevina. Istorijski spomenici kojima smo se bavili, a i onih kojih, svakako, ima van našeg domašaja, koji još nijesu objavljeni čuvaju se u nizu arhiva i arhivskoh fondova od Beča, Venecije, Rima, pa i preko naših arhivskih zbirki do Istambula, Ankare i Moskve.
I na kraju mogli bi reći da i, svakako, nepotpuni zbornik istorijskih spomena Banjana, mnogo govori o burnoj prošlosti ovoga plemena kroz zatamnjene godine srednjevjekovlja i više od dva vijeka osmanske vlasti.
Kao izrazit primjer možemo istaći sjajnu pobjedu Pivljana i Banjana 1682.godine u kojoj su oni ubili 2000. Turaka. O ovoj najvećoj pobjedi hercegovačkih plemena U XVII vijeku,nažalost, nema dovoljno pouzdanih podataka, al ii sama vijest dovoljno govori o odlučnosti plemena da se suprostave turskom nasilju.
*
Nije na odmet da na kraju damo redosljed pomena crnogorskih plemena u izvorima Dubrovačkog i mletačkih arhiva iz XIV i XV vijeka. Na osnovu istraživanja K. Jirečeka i uvida u arhivsku građu, J. Cvijić tvrdi da se crnogorska plemena spominju u istorijskim spomenicima ovim redom: Banjani 1319, Drobnjaci 1354, Ćeklići 1381, Bjelopavlići 1411, Piperi 1416, Ozrinići i Njeguši 1435, Vasojevići 1444. i Kuči 1455. godine.
*
U tekstualnom dijelu pri predstavljanju pojedinih istorijskih izvora, ponekad smo uključili i neki koji hronološki izlazi iz defi nisanog vremenskog opsega (1319–1699). godine. Ovo smo uradili cijeneći značaj izvora, iako smo ga ranije dali u radu koji se bavi vremenom od 1699. godine do 1878. godine. Ovo će nas sresti i u dijelu rada gdje smo dali fotokopiju tj. faksimile pojedinih izvornih dokumenata. I ovdje će ovakva predstava izvornih dokumenata biti na liniji uspostavljanja kontinuiteta na razmeđu dva značajna vremenska razdoblja burne istorije Banjana XVII i XVIII vijeka.
RECENZIJA
Radomir Ristov Milović
„BANJANI U ISTORIJSKIM IZVORIMA OD PRVOG POMENA DO KARLOVAČKOG MIRA (1319–1699)”
Društvo prijatelja i poštovalaca Nikšića, NIKŠIĆ 2022.
Dr Radomir Milović je najznačajniji dio svog dosadašnjeg naučnog rada posvetio sistematičnom i pasioniranom proučavanju istorije, geografi je i toponimije Banjana i Rudina. (R. Milović je doktor nauka iz oblast elektrotehnike i bio je prestižni direktor Elektroprivrede Crne Gore u periodu od 1991. god. do 2008). U razumijevanju višestrukog značaja prostora za čovjeka potrebno je imati u vidu da je on složeno i višestrano biće. Pored toga što je „homo sapiens” („razumno biće”), „zoon politikon” („političko biće”), „homo economicus” („ekonomsko biće“), „homo religiozus” („biće vjerovanja”), „homo ludens” („biće koje se igra”), „homo simbolikum”, („biće koje koristi simbole“), „homo konzumens” („potrošačko biće”), „homo faber” („biće koje radi”), on je i „homo prohemisus” („biće prostora”). Naime, geografi smatraju da prostor (geografski) u kojem čovjek živi sa svojim kvantitetom i kvalitetom oblikuje njegov život. Ali taj determinizam nije jednostran: i čovjek oblikuje prostor, tako da možemo govoriti o svojevrsnoj interakciji i simbiozi čovjeka i prostora. Čovjek štiti svoj prostor, i voli. Sve aspekte prostora Milović sagledava i iskazuje na primjeru Banjana. Teme se, izvjesno, svojom sadržinom i kvalitetom najbolje same predstavljaju svojim korisnicima i javnosti. Za kompleksniji analitički prikaz i naučno stručnu ocjenu jedne ovakve monografi je bilo bi potrebno znatno više prostora i potpuniji osvrt drugačije namjene, za svaki segment. To će vjerovatno učiniti znalci ove materije po mjeri onih koji prate razvoj i stvaranje u ovoj oblasti i sami učestvuju u tome preko odgovarajućih časopisa, listova i drugih medija naučnog informisanja kada ova studija nastavi svoju misiju i vijek u našim javnim i ličnim bibliotekama. Monografi ja je napisana na 235 strana.
Monografi ja je sastavljena od cjelina. Uvodni dio – Banjani u dubrovačkim izvorima, Banjani u mletačkim izvorima, Banjani u turskim (osmanskim) izvorima, Banjani u različitim izvorima i epigrafskim spomenicima. Na kraju autor je dao pregled radova, nastalih krajem XIX vijeka i početkom XX vijeka, od strane nekoliko zapaženih autora u kojima se oni dotiču Banjana iz vremena koje pokriva naša arheografi ja. Hronološki monografi ja obuhvata od prvog pomena u Dubrovačkom arhivu 1319. godine, pa do Karlovačkog mira 1699. godine. Gornju granicu su opredijelili mnogi istorijski razlozi, jer se tada po prilici prepolovio četvorovjekovni period osmanske vlasti u našim krajevima, što je izazvalo mnoge promjene, pa i one koje su se direktno doticale arheografskog praćenja Banjana i okoline od strane relevantnih državnih entiteta.
Pod pojmom „pleme” i u starom društvenom uređenju na teritoriji današnje Crne Gore podrazumijevale su se teritorijalno-društvene zajednice nastale od jednog ili više rodova, ali i administrativne jedinice. Grbalj je, recimo, najbolji primjer za plemensko uredenje bazirano isključivo na teritorijalnoj pripadnosti, jer je od samog nastanka bilo mješovitog rodovskog sastava. Slična je situacija i s Cetinjem. Većina ostalih plemena koja su egzistirala na teritorije današnje Crne Gore uklapala se u tradicionalno shvatanje plemena kao zajednice koja je potekla od jedne porodice ili od jednog lica. Upravo su na ovakvom doživ ljaju nastala predanja o rodonačelnicima raznih plemena u Crnoj Gori. U epohi vladavine dinastije Petrovic–Njegoš u Crnoj Gori je postojala i zvanična podjela na plemena koja su predstavljala administrativne jedinice. Mada je ova zvanična podjela sadržala manje više iste granice izmedu plemena kao ona narodna, bilo je nekih suštinskih razlika pošto su se kao plemenska cjelina tretirale i oblasti koje ni po jednom osnovu nisu mogle da se tako defi nišu i karakterišu. Pojedina veća plemena se mogu nazvati složenim, jer pored matične plemenske oblasti obuhvataju i manja plemena koja su ušla u širu plemensku zajednicu sa njima. Crna Gora kao pretežno brdsko-planinsko područje postaje idealno skrovište i središte za sve one koji su iz različitih razloga morali da napuste svoje matične oblasti. Krajem XIV i tokom cijelog XV vijeka se na prostor današnje Crne Gore doselјavaju brojna bratstva koja će ubrzo formirati nova plemena. Oblasti iz kojih je pristiglo najviše stanovništva su Kosovo, Metohija, Makedonija, Hercegovina i Albanija. I Banjani su dio ovakve tradicionalne šeme. Novonastala plemena će postojati sve do početka XX vijeka, a u određenoj meri postoje i danas u narodnoj tradiciji. Siromašni seljaci i pastiri koji su bili spremni da žive skromno mogli su opstati bez podvrgavanja velikoj kolektivnoj organizaciji. Hrabrost pojedinca igrala je ulogu kakvu masovna poslušnost zapovijedima vođe nikad nije mogla doseći. Ovakva hrabrost stvarala je heroje duha i bojnog polja, često u jednoj te istoj osobi što je karakteristično za Banjane. Imali su Banjani sreću da im se u relativno bliskom okruženju namjere dvije poznate mediteranske Republike: Dubrovačka i Mletačka, ćije će vlasti i administracija pratiti šta se dešava u zaleđu njihovih teritorija, uključujući pri tom i Banjane ostavljaće o ovome pisane tragove koji će čuvati arhivske ustanove od Dubrovnika do Venecije. Udio Dubrovačkog arhiva u ovom civilizacijskom preduzeću biće ogroman.
Isticanje plemenskog subjektiviteta plemena iz zaleđa Boke, koja u ovom vremenu u potpunosti prihvataju savezništvo sa Mletačkom republikom, i njihove česte zajedničke pojave u izvještajima i drugim dokumentima državnih organa su rezultat mletačke politike u širem krugu plemena Crne Gore, Brda i Hercegovine. Mlečane, svakako, interesuju sva susjedna plemena posebno Banjani, ali i plemena u zajedničkom djelovanju i savezništvu vide jedini način da se uz pomoć Mlečana oslobode vlasti Osmanskog carstva. Ovo je i prilika da se na ovakav način slomi plemenski separatizam, koji je često bio velika smetnja, za bilo kakve oslobodilačke akcije.
Baveći se pomenima Banjana u mletačkim pisanim izvorima, koji su najčešći u XVII vijeku, autor ukazuje na mletačko interesovanje za prikazivanje Boke Kotorske u kartografskim prilozima, što uključuje i Banjane kao prostor interesantan za strateške ciljeve Republike u XVII vijeku. Analizirajući čitav niz geografskih karata koje ocrtavaju zaleđe Boke, nastalih u mletačkim kartografskim izvorima, možemo konstatovati da su Banjani malo pominjani. Prostor na kome se nalazi plemenska oblast Banjana, uglavnom je bez oznake prostorne nominacije i najčešće je preko njega upisano, kao i za šire prostore koji su ranije pripadali Kosačama: DVCATO DI SABA (Vojvodstvo Sv. Save), a češće OTOMANO (Osmansko carstvo), HERZEGOVINA, ERZEGOVINA. S obzirom na političke prilike na prostoru zaleđa Boke, normalne su ovakve geografske odrednice. Autor konstatuje da su Mletački, a i drugi kartografi , nizom decenija, osmatrali naše prostore i pravili mape. Pošto su u Boku prvo dolazili i u njoj uglavnom boravili, nju su najbolje kartografisali. Nije loše u kartografi ji prolazilo ni njeno blisko zaleđe uključujući i Banjane
Riječju, knjiga „Banjani u istorijskim izvorima od prvog pomena do Karlovačkog mira (1319–1699)” plijeni analizama ogromne građe i činjenica, obiljem odabranih primjera, oštroumnim zapažanjima, ljepotom stila i jezika. Naša obaviještenost raste sa stranice na stranicu, kroz cijelo djelo, do samog kraja. Monografi ja ubjediljivo otkriva rijetko uspjeli spoj – izvora, obogaćenom slojevitošću analize trezvenošću i nepristrašnoću opšteg suda, preciznošću iskaza, kulturom povezivanja činjenica i odlične istorijske i geografske dokumentacije. Njen poseban značaj je u tome što ona dolazi u vrijeme kada se u Crnoj Gori čine napori da se ovoj problematici prilazi na dostojanstven, naučan i kreativan način.
Za ovo recenziranje želim i mislim da mogu, uz punu ličnu i naučnu odgovornost i savjest, da istaknem samo tri kvalifi kacije ove monografi je djela koje uz najstrožu kritičku ocjenu ne mogu doći u pitanje.
Prvo, opštedruštvena aktuelnost sa stanovišta upoznavanja složenih promjena u prostoru Crne Gore. U ovom radu najviše se prezentuju dubrovački i mletački istorijski izvori. Ovo je za očekivati s obzirom na složene istorijske okolnosti, koje su u ovom dugom periodu pratile naše krajeve, i činjenicu da su Dubrovnik i arhivski centri Mletačke republike u Boki (Kotor, Perast, H. Novi), teritorijalno bili vrlo bliski Banjanima. Svakako su i Banjani svojom slobodarskom i plemenskom prepoznatljivošću i individualnošću, kroz dugi niz decenija, bili privlačni za notare administracije Mletačke i Dubrovačke republike, sa kojima su se zdušno dopisivali banjski plemenski upravljači i prvaci. Sve je ovo učinilo da Banjani i njima susjedna plemena: Riđani, Drobnjaci, Nikšići i Piva budu nekolika vijeka u vrhu teritorijalno-političkih entiteta širokog prostora, po broju pomena u pisanim izvorima. Fondovi dubrovačkog arhiva prate Banjane uglavnom u knjigama „Dona turcarum” i „Acta turcarum”, ali i u ostalim djelovima bogate fondovske zbirke. Mletački Izvori prate Banjane od 21.2.1469. godine. Riječ je o Kotorskim spomenicima u vremenu kada je Kotor nakon 1420. godine bio mletački. Ovo je, inače, prvi pomen Banjana u mletačkim izvorima. Pomen Banjana je geonimski. U Kotorskim spomenicima pominju se osim više imena lica i neka sela. Dalji pomeni Ba – nja na u mletačkim izvorima su vrlo česti. Odnose se na događaje koji prate hajdučki pokret u Boki Kotorskoj od 1468. do 1700. godine, ali i na izvještaje Mletačkih providura od 1687. do 1735. godine. Sretamo ih nadalje u različitim publikacijama, gdje su objavljivani mletački spomenici koji dotiču i Banjane. Pomene Banjana u mletačkim istorijskim izvorima imaćemo sve dok na našim prostorima bude prisutna Mletačka Republika, to jest do 1794. godine. Teritorijalna geneza pomena vezana je, uglavnom, za Boku Kotorsku i okolinu. Pomeni su u dokumentima koji čine široki korpus građe, koja se sreta u arhivskim fondovima od Venecije (Arhiv ASV), preko Zadra, Herceg Novog, Perasta do Kotora. Autorov rad će doprinijeti daljem izučavanju istorije Banjana, Riđana, Drobnjaka, Nikšića, Pive, Hercegovine i Crne Gore. Ova i njoj slične monografi je, u mjeri koliko ih umješno učinimo više poznatim i dostupnim stručnoj i široj javnosti, mogu valjano doprinijeti trajnim društvenim ciljevima. Mislimo da je ovo dobra matrica u povezivanju istorijskog i geografskog, sprege sa aktuelnim.
Drugo, Monografi ja ima širu, trajniju edukativnu i informativnu vrijednost. Ovakva djela se dugo stvaraju i pripremaju. U okviru ove problematike, pred čitaocima se razotkriva panorama istorijskih i prilika na omeđenom prostoru, ali i šire i ona postaje zanimljivija i sadržajnija ne ukoliko je više priče nego ukoliko je više činjenica, i detalja. Monografi ju prate spiskovi referentne i korišćene literature (76 naslova) i spisak izvora i raznovrsnih dokumenata koja je autor na posredan i ili direktan način koristio. Relevantni podaci aktuelizovani su prema reprezentativnim i pouzdanim publikacijama i drugim provjerenim izvorima. Nema podataka ni pregleda u monografi ji koji neće imati ne samo istorijsko-informativnu već i aktuelnu vrijednost.
Treće, posebna karakteristika i vrijednost monografi je jesu stil i način obrade. Pisano je naučno, stručno veoma čitljivo, privlačno i zanimljivo. Pored izuzetno dobrog poznavanja i povezivanja svih činilaca vezanih za Banjane, mora se istaći i lakoća izražavanja, jer cio tekst se odlikuje specifičnim izrazima svojstvenim autoru, koji oplemenjuju tekst, čine ga interesantnim i omogućavaju lakše shvatanje naučnih činjenica. U svakom slučaju, ovo djelo pionirskog karaktera ima za cilј da prokrči put novim monografi jama.
Riječju, autor je uradio impozantan posao koji ima veoma složenu dimenziju i nemjerljivu težinu. („Čovjek ostaje mlad dok još može da uči, stiče nove navike i podnosi prigovore” Ebner – Ešenbah).
Recenzent:
Nikšić, 14. 6. 2022. godine Prof. dr Miroslav Doderović
Be the first to comment