Nastavljamo sa predstavljanjem knjiga dr Radomira R. Milovića iz dijela njegovog naučnog opusa prikazanog kroz “POSEBNA IZDANJA”. Sedamnaesta knjiga je “SAXA LOQUNTUR (KAMENJE GOVORI)” – MONOGRAFSKI LEKSIKON BANJANA
Ako kliknete na link POSEBNA IZDANJA možete pogledati koje su knjige do sad predstavljene.
SADRŽAJ
RIJEČ NA POČETKU
Ovaj laksikografski rad, kome je naslov natkrilila stara latinska poslovica, već na početku nagovještava kamen i to ljuti banjski. Doduše, kamena ne fali ni okolo, pa bi svaka priča koja bi doticala banjsko okruženje od hercegovačkih do katunskih krša bila začinjena kamenom. Geografsko-demografski ili antropogeografski banjski krug pod vedrim nebom naslonjen je na ljuti krš. Na kamenu se banjski čovjek rađa, živi, umire. Od kamena mu je kuća, voda, „gustijerna”, grobnica, crkva u kojoj obavlja sakralne obrede.
Na kamenu je stvorena sva istorija i od ovog ljutog krša su: grobne gomile praistorije, gradine i graci drevnih Ilira, rimska infrastruktura na putu Narona Skadar, miljokazi, profani i sakralni ostaci drevnog riječanskog kastela. Tu su neprevaziđeni stećci i niz sakralnih spomenika koji sežu do srednjeg vijeka. Tu su monumentalni nadgrobnici isklesani rukama domaćih klesara zadnjih decenija, pa onda grozd crkava do drevnog Kosijereva. I u Crvenoj stijeni su ljudske ruke ostavile svoje ostatke u ovoj negostoljubivoj kamenoj podpećini.
Osim onog što je od kamena i na kamenu, banjska istorijsko – tradicionalna spoznaja čeka po požutjelim arhivskim sveskama od Beča i Venecije, Rima, Dubrovnika, Napulja, Zadra, do bokeških i crnogorskih arhiva, ali i dalje prema Carigradu, Ankari i Moskvi.
Pa onda, svakako, monografi je, putopisi, ljetopisi, istorijski radovi i u njima pomeni Banjana.
I banjsko plemensko i neplemensko okruženje moglo bi da se pohvali sa mnogo onoga što smo mi imali.
MOTIVI I CILJEVI našeg rada su:
– Vrednovanje Banjana u istoriji crnogorskog naroda.
– Predstava kulturno-istorijske baštine Banjana.
– Prikaz prošlosti i kulturno-istorijskog nasljeđa u cilju što korektnijeg postavljanja savremenog čovjeka prema resursima koje nudi raspoloživa baština.
– Skretanje pažnje na neke pogrešne i kontraverzne zaključke vezane za prošlost Banjana.
– Uspostavljanje novog kvaliteta u odnosu društva prema ostacima materijalne kulture rasijanim po kamenu Banjana.
– Primjena naučno utemeljenih metodologija kod izučavanja banjske prošlosti, bilo da se radi o istoriografi ji, etnologiji, demografi ji, itd.
– Podsjećanje na istorijske ličnosti Banjana, čiji se pomeni čuvaju u prašnjavim trezorima najpoznatijih arhiva Evrope.
– Težnja da ovaj rad bude doprinos crnogorskoj leksikografi ji i dragocjeni spomenik kulturnog nasljeđa Banjana, koliko god on po svom obimu bio skroman.
Shodno gornjim motivima i ciljevima složili smo pojedine cjeline rada u kojima smo kroz ograničen prikaz podataka i informacija donekle predstavili geografski i istorijski krug starog plemena od najstarijih vremena u kojima se izvorno pominju Banjani. Leksikografske jedinice složene u našu monografsku matricu pripadaju različitim oblastima koje se sretaju u ovakvim radovima.
Na bazi svega rečenog o Banjanima se poprilično pisalo. i tako i ovako, i dobro i loše.
Mogli bi na kraju reći da rad, uslovno, čine dva dijela. Prvi je skromni monografski leksikon Banjana, a drugi skup određenog broja isječaka iz radova raznih autora, koji se tiču Banjana. Tu je niz fotografi ja s prostora Banjana, fotokopija arhivskih dokumenata i drugih fotopriloga koji upotpunjuju tekstualnu sadržinu rada.
I da našu „riječ na početku”, kojom smo najavili leksikografsku sagu o Banjanima završimo zapažanjem slavnog njemačkog geografa Kurta Haserta, koji se 27. juna 1891. na putu od Velimlja prema manastiru Kosijerevo obrio u Sijerkovićima „između Stražišta i Vjeternika”, kako on bilježi o čemu je ostavio čuveni zapis: „Ko u Crnogorcima ne vidi ništa drugo nego kradljivce ovaca i ljenštine trebalo bi da posjeti kamene pustinje Banjana ili da obrati pažnju na brižljivo njegovane njive na putu od Njeguša za Cetinje. Tu će vidjeti kako su vrijedni ljudi iskoristili svako raspoloživo parče zemlje i neće moći da shvati zašto su Turci žrtvovali hiljade ljudi da bi jedan tako siromašan narod prisilili pod svoj jaram.” (K. Hasert: Crna Gora Putopisi I, 1995, 104).
Nikšić, jula 2022. godine Autor
ZAVRŠNA RAZMATRANJA
Polazeći od motiva i ciljeva našeg rada, koje smo naznačili na samom početku, trudili smo se da koliko je god moguće, održimo i sačuvamo njegovu monografsku i leksikografsku matricu. Monografski koncept rada je bez sumnje ostao sačuvan, dok u leksikografskom smislu nijesu ispunjena stroga pravila abecedno azbučne složenosti. Do ovoga je došlo zbog vrlo složene strukture predmetne građe i nemogućnosti da se na ovakav model primijeni strogi leksikonski način prikazivanja odabranih jedinica.
Naše sagledavanje modela prikazivanja vrlo složene istorijske, etnološke, antropogeografske, kulturološke i onomastičke slike Banjana u prostoru i vremenu, rezultiralo je opredjeljenjem da rad ima dva glavna dijela.
Prvi, veći dio, ima sedam poglavlja organizovanih prema poimanju problematike i s ciljem da se leksikološki istaknu oni djelovi ljudske zbilje iz burne prošlosti u kojima dominiraju bitni, zanimljivi i rijetki podaci o ljudima i događajima kroz dugi niz godina. Ovaj dio čini okosnicu rada i potvrđuje njegovu suštinsku i onomastičku najavu u samom naslovu.
Drugi dio rada je skup izvoda iz publikacija više autora, koji su nekada uzeti iz monografskih djela, a nekad iz priloga datih u periodici, zbornicima radova i posebnim izdanjima. Smatramo da će raznovrsna građa iz drugog dijela obogatiti i ojačati monografsko- leksikološki prikaz građe iz prvog dijela rada, pa ćemo iz vizure zajedničkog sagledavanja oba dijela dobiti kvalitetnu sliku Banjana u dugom vremenu istorijskog bitisanja.
U prvom dijelu rada u sedam poglavlja dato je više od 550 jedinica. Distribucija po poglavljima je različita, zavisno od obima problemskih pitanja, koja su tretirana u pojedinim jedinicama. Kreće se od šezdesetak do 120 jedinica, osim prvog poglavlja, u kome smo kroz tri segmenta dali kratak osvrt na istoriju i antropogeografi ju Banjana.
U poglavlju VIII, koje predstavlja drugi dio rada, gdje smo dali izvode iz literature i radova različitih autora sreta nas 160 priloga striktno citiranih, uz date sve relevantne bibliografske podatke.
*
Iz ograničenog broja jedinica datih u radu, gdje su sve one koje su date na bazi istorijskih izvora, podatkane osnovnim arheografskim i /ili bibliografskim podacima, al ii onih koji se temelje na tradicionalnim izvorima spoznaje (predanja, legende, epika), sagledava se slika burne prošlosti Banjana, koja, svakako, nije zaobišla ni njihovo okruženje. prije svega plemenske tvorevine Nikšića, Riđana (Grahova), Drobnjaka, Pive, sa kojima su oni vjekovima bili čvrsto povezani. Ovo je uslovilo niz faktora, prije svega, njihov osobito naglašen krajiški položaj na razmeđu država, arhontije, oblasti, župa, kadiluka, sandžakata i plemena iz navedenog skupa, sa kojima su Banjani vjekovima činili jedinstveni geo-politički, istorijski, etnološki i duhovni krug.
Sve nedaće koje su za vrijeme četvorovjekovne Osmanske vladavine doticale ove granične krajinske prostore, na najdrastičniji način su se prelamale preko Banjana i njihovog plemenskog entiteta, koji je stalno bio na ivici opstanka, pritisnut svakim mukama i nevoljama.
Svi državni sukobi na ovom dijelu Mediteranskog domorja u kojima su učestvovale velike evropske sile, na direktan ili indirektan način doticali su se krajiškog plemena Banjana. Bili su to često, ne lokalni sukobi na pograničju Osmanskog carstva i crnogorskog principata/vladikata, već pravi ratovi u kojima su učestvovale osim Turske, Austrija, Mletačka republika, Rusija, Francuska. Tu je, svakako, i viševjekovno prisustvo starog Dubrovnika. I u svim tim istorijskim zbivanjima Banjani; od avanture kandijsko-morejskih ratova na bojištima Hercegovine i Boke uz prethodnu provjeru ustaničke moći u čuvenom Grdanovom ustanku. Zatim opet pojedinačne borbe na Klobuku, đe je po tradiciji „kapija grada Klobuka”, bila granica banjskog plemena ranije. Ovoga puta zajedno sa Rusima i Svetim Petrom (Petrom I Petrovićem) na čelu. Već ođe na gredama tvrdog Klobuka potvrđuje se, još ranije uspostavljena čvrsta veza Banjana sa Petrom I i slobodnom Crnom Gorom, koja će trajati i opstajati tokom vladavine četiri gospodara iz kuće Petrovića. Sve do konačnog uključenja Banjana i „de jure” u crnogorsko knjaževstvo.
U višedecenijskom vremenskom rasponu tokom XIX vijeka, koji prate stalne borbe i sukobi Crne Gore i pograničnih plemena sa Turcima, al ii ustanci u vječito buntovnoj Hercegovini Banjani uzimaju vidno učešće i imaju zapaženu ulogu. Dovoljno je pomenuti dva Omer-pašina napada, koje su Banjani, i te kako, platili najboljim plemenskim glavama. Tu je Grahovac, Vučji Do,” Duga krvava” i mnoga druga bojišta. I sve to što se u ovim dugim dramatičnim godinama događalo ostalo je zapisano po arhivskim trezorima na požutjelim listovima hartije, ali „zapisano” i u narodnoj tradiciji, memoratima ljudi i epici. Imaće se ovo banjsko i crnogorsko dramatično trajanje i opstajanje sve dok se Banjani konačno ne uključe u novovjekovnu crnogorsku državu, ali će se nastavljati i kasnije u novim evropskim sukobima.
Iako smo to istakli na jednom mjestu u radu, da još jednom naglasimo, koliki je krajiški položaj Banjana (Banjani na Limesu), al ii okolnih plemena i krajeva na pobrežju Crne Gore, uticao na značajne odluke više svjetskih skupova i kongresa. Ovo zbog činjenice da su se sve odluke oko utvrđivanja granica na ovom dijelu bokeškog i dubrovačkog zaleđa i teritorijalnih širenja Crne Gore donosile na višestruko pominjanje Banjana.Riječju, oni su i na ovim mirovnim skupovima i terenskim utvrđivanjima granica, bili veliki teret komesarima evropskih sila i visokim diplomatskim predstavnicima na ovim skupovima. Banjani i neki oklni krajevi ulazili su u završne kongresne dokumente; ispisivane su njihove glavice i gradine na mapama, kao grafičko-topografski prikazi granica, najčešće neprihvatljivih i štetnih za Banjane. No, i to su bile tekovine tadašnje Evrope.Ovako je bilo na Karlovačkom miru 1699, Požarevačkom miru 1719, Pariskom kongresu 1856, Carigradskoj konferenciji 1859, Sanstefanskom miru 1878 i Berlinskom kongresu 1878. godine. Ponavljaće se ovo i kasnije, a Banjani će do danas ostati na limesu.
Kod praćenja izložene građe u prvom dijelu rada nije teško uočiti da dijahrona prezentacija daleke prošlosti kraja, zalazi ponekad duboko ispred vremena prvog pomena Banjana u istorijskim izvorima, a to je 1319. godina. Mislimo da ovim nije napravljena greška, jer je sve što je rečeno u vezi ovih dalekih vremena naslonjeno na istorijskim izvorima, svakako, starijim od 1319. godine, koji dotiču šire prostoe, iz kojih ne možemo isključiti Banjane, pa iako se oni ne pominju prije 1319. godine.
U radu se nijesmo obimnije bavili vremenom II Svjetskog rata i NOB-a u Banjanima. Takođe smo sažeto dali presjek društveno-ekonomskog razvoja poslijeratnih Banjana. Ovo smo uradili iz razloga što smatramo da je prošlost banjskog kraja u ovom bliskom vremenskom intervalu puna dramatike ratnih zbivanja, al ii izuzetnog napretka u društveno-ekonomskom smislu bila čest predmet i tema različitih spisateljskih i istoriografskih radova. Ostalo je, svakako, dosta prostora da se i ovaj period banjske prošlosti, koji se primiče jednom vijeku leksikografski obradi, na način kako smo mi to uradili u ovom radu.
*
Kratak i,svakako, do kraja neobuhvatan prikaz Banjana, koji se kroz leksikografske jedinice našeg rada provlači, sa manje ili više vrijednosti trebalo bi da,uglavnom, odslika banjsku povijesnicu koju smo vrlo šturo dali u prethodnom dijelu ovoga priloga. Uopšteni prilaz koji se koristi kod svakog sagledavanja izvora za istoriju nekog kraja i pravljenju istoriografskih radova., svrstava građu na istorijske i tradicionalne izvore.
Kada su u pitanju Banjani možemo reći da ovaj istorijski, antropogeografski i plemenski entitet raspolaže ogromnim brojem istorijskih izvorišta epigrafske i arheografske provinijencije. Posebno ove druge. Ovo je uslovio geo-strateški krajiški položaj Banjana, koji je vjekovima pratila burna istorija.
Arhivska građa sa pomenima Banjana (ličnosti, događaja, toponima, antroponima itd.), razasuta je po svim arhivima Evrope. Požutjeli papiri koji svoje korijene vežu za Banjane, leže u fasciklama arhivskih fondova Dbrovnika, Venecije, Vatikana, Rima, Beča, Zadra, Carigrada, Ankare, Moskve, Petrograda, pa Beograda, Sarajeva, Mostara, Cetinja, Podgorice, Kotora, H. Novog, Perasta, Nikšića, a možda i još neđe.
Svaka arheografska saga o Banjanima trebalo bi da počne sa Dubrovačkim arhivom. Blizina Banjana drevnom gradu i republici, već od početka četrnaestog vijeka (1319. godine), uslovila je da se u arhivskim fondovima, vjekovima kasnije vazda nalazi puno mjesta za pomene Banjana u bilo kom vidu. I tih pomena i arhivskih separata ima još puno da nijesu objavljeni. Sretamo ih često u različitim prezentacijama istoriografa i arhivista, više nego bilo koji drugi entitet iz šireg prostora.
Istorijski izvori iz kojih se iščitava burna prošlost Banjana, naročito u XVII vijeku u velikom broju pune znamenite mletačke arhive od Venecije (ASV), preko Zadra, Herceg Novog, Kotora, Perata.
Tu su, svakako, i brojni istorijski spomenici po crnogorskim arhivima iz kojih se iščitava prošlost Banjana u godinama oslobodilačkih pokreta u XIX vijeku. U kojoj će se mjeri doći do nekog papira sa pomenom Banjana u nekom arhivu, zavisi od volje istoriografskih i arheografskih poslenika, njihovih istraživačkih programa i objavljenih radova đe se suočavamo sa ovom građom.
Zbog obimnosti i geografske razuđenosti arhivska građa se, uglavnom, objavljuje i prezentuje po pojedinim cjelinama: arhivskim, tematskim, hronološkim. Ovo se odnosi i na šire cjeline, recimo Crnu Goru, pa onda i na Banjane. Iako je skoro nemoguće napraviti popis svih izvora za istoriju Banjana, smatramo da je moguće iz objavljenih izvora za šire oblasti, izvući one koje se dotiču Banjana, ili bar napraviti bibliografski prikaz tamo gdje se to može. Ovo nas vraća na ranije u radu izrečen stav,da je neophodno sačiniti Bibliografi ju Banjana. Ovo je veliki posao i iziskuje stručni rad visokog ranga od strane iskusnih i provjerenih bibliografa, ali se može realizovati, kako je to urađeno za više prediono-plemenskih entiteta u Crnoj Gori, Crmnica, Piva, Paštovići itd.
Ovaj dio našeg završnog poglavlja,možemo zaključiti konstatacijom da su Banjani i istraživanje njihove prošlosti u velikoj prednosti u odnosu na druge iz okruženja kada je u pitanju prisustvo Banjana u različitim istorijskim izvorima. Broj arhiva đe se pominju, arhivskih fondova i jedinica je, svakako, rekordan, i ovu činjenicu treba da imaju u vidu svi istraživači koji se bave izučavanjem prošlosti Banjana.
*
Značajna prepoznatljivost banjskog prostora leži u velikom prisustvu svih slojeva spomenične kulture, počev od drevnog arheološkog nalazišta Crvena Stijena, pa nadalje do profanih i sakralnih spomenika koji ulaze u tradicionalno graditeljstvo. Milenijumi praistorije, protoistorije i istorije razastrli su po banjskom kamenu materijalne dokaze o životu ljudi na ovom surovom kršu. Iz njih se iščitavaju mnogi elementi o vrenmenu i načinu života onih koji su ih stvorili i mi ih nasleđujemo, zahvaljujjući prije svega kamenu od kog su sazdani. Ovo je, između ostalog, bio povod za imenovamje našeg rada sa „SAXA LOQUNTUR” (Kamenje govori).
Spomenici od kamena traju i opstaju i pored velike ljudske nebrige i često rušilaćkih zahvata koji uništavaju ove dragulje koji nas vode u daleka vremena. Na prostoru Banjana ne postoji bilo kakva evidencija katastarske vrste iz koje bi se imao uvid u ovo neprocjenljivo blago. U zadnje vrijeme urađeno je više radova, studija i monografi ja koje se bave kulturno-istorijskim nasljeđem Banjana. Valja istaći radove koji prate i istražnju Crvene Stijene i riječanskog kastela, al ii one koji daju prikaze srednjevjekovnih nekropola stećaka i sakralnih spomenika Banjana. Autori ovih radova su našli mjesta u našem leksikografskom prikazu kulturno-istorijskog blaga u radu. Valjano sagledavanje ove kulturološke matrice dalo bi dragocjene podatke, koji zajedno sa arhivskom građom najbolje odslikavaju banjsku prošlost. Ođe u prvom redu mislimo na spomeničnu epigrafi ju na stećcima i sakralnim spomenicima, (crkva Sv. Arhanđela, Stražnica Petrovići, crkva Sv. Jovana Drijen Petrovići, Crkva Sv. Jovana u Klenju i Sv. Arhanđela Velimlju).
*
Istorijska onomastika Banjana naslonjena na bogatoj istoriji i tradiciji šireg prostora, iščitava se iz istorijske arhivske građe, epografskih primjera spomeničnog kulturno-istorijskog nasljeđa koje često prati bogata onomastika. (toponimija i antroponimija), epske poezije, legendi, i predanja i svakako, narodnih memorata koji imena ljudi i zemlje prate i pamte iz generacije u generaciju. Na prostoru Banjana ova leksikografska disciplina dolazi do izražaja kroz bogat korpus motivacija koje su ugrađene u etimologiju velikog broja toponima. Iz toponimije i antroponimije se isčitavaju mnogi značajni djelovi istorijske zbilje. Možemo zaključiti da u velikom broju banjskih toponima i drugih onima koji se tiču zemljišta leži više elemenata; pomeni u istorijskim izvorima, epigrafi ja, predanja, legend, epska poezija).
Onomastička građa se potvrđuje u epigrafskim i arhivskim izvorima i u analitičko-sintetičkom sagledavanju čini dio mnogih istorijskih spomenika. Pa i poznati Jugoslovenski onomastičar Petar Šimunović je rekao da je: „Toponimija arheologija jezika” a da je toponim „spomenik kulture koga treba zakonom zaštititi.”
Zbog značaja onomastike posebno toponimije za izučavanje prošlosti, bilo bi potrebno sačiniti bar do neke razumne granice toponomastiku banjskog prostora. I pored značajnog doprinosa koje je nekoliko entuzijasta – Banjana dalo u sagledavanju lokalne toponimije pojedinih sela, u okviru nekog akademskog projekta, ostao je do kraja neobrađen banjski toponomastikon, bez onih toponima koji imaju istorijsko-kulturološku vrijednost.
Pored istorijsko-izvornih, tradicionalnih i epskih pomena, toponomastički pomen neke geografske realije, najbolje potvrđuje ono što piše u istorijskom izvoru, epskoj pjesmi, ili nekom tradicionalnom prikazu. U ovom slučaju se često ima da onomastički elemenat spoji istorijaska, predajna i epsa saznajemo o nekom događaju iz prošlosti, imenujući mjesto đe se desio.
*
Na kraju ovih završnih razmatranja izdvojićemo nekoliko bitnijih stvari koje su po našoj ocjeni stvorile skup pretpostavki za cjelovito vrednovanje Banjana u istorijskom, antropogeografskom, etnografskom i kulturološkom smislu.
*
Geostrateški položaj prostora Banjana od najstarijih vremena, vječito je ovom parčetu bezvodne zemlje nametao krajišku ulogu na granicama raznih ljudskih administrativno – prostornih tvorevina. Ovo je u najvećoj mjeri uticalo da se prostor Banjana uvodi u bitne istorijske događaje, što i danas ižčitavamo iz bogate istorijske građe i saznajemo iz tradicije.
*
Na banjskom kršu kao dijelu najizraženijeg krša Evrope ostvarivali su se izuzetni demografski procesi, što svjedoče višeslojni ostaci materijalne kulture. Prosto je neshvatljivo da je u ovakvim prirodnim uslovima, milenijumima nastajalo i do danas opstalo zamašno bogatstvo koje čine spomenici nenadmašne vrijednosti.
*
Najznačajnije arheološko nalazište Crvena Stijena na rubu banjskog plemenskog prostora sadrži najstarije kulturne sedimente na Balkanu i šire u čitavoj Evropi.
*
Banjani sa svojim ostacima materijalne kulture ranijih naroda i civilizacije, kako neko reče: „arheološki muzej pod vedrim nebom.”
*
Prostor Banjana je prava riznica dvije kulturološke – sakralne kategorije spomenika s razmeđe srednjeg i novog vijeka: srednjevjekovnih stećaka i sakralnih objekata – crkava iz novovjrkovne epohe banjske plemenske prošlosti.
*
Manastir Kosijerevo je jedan od najznačajnijih sakralnih spomenika na širokom prostoru Crne Gore, a možda i šire. On je osim duhovne uloge imao izuzetnu ulogu u vođenju oslobodilačkih pokreta protiv turske vlasti kroz nekolika vijeka (od 1609 do 1878. godine). U njemu je održano mnogo skupština, dogovora, donešeno mnogo važnih odluka koje su se ticale naroda širokog prostora: „Od Tare do Sutorine”.
*
Iz Kosijereva su išle poruke i glavarske rezolucije upućene evropskim monarhijama, krunisanim glavama i senatima tadašnjih republika Evrope . Riječju ovo je bio „parlament” širokog prostora čije je postojanje opstajalo na pregnućima naroda u oslobodilačkim pokretima u trajanju od tri vijeka.
*
Kosijerevo je jedini manastir na širokom prostoru koji je u fi zičkomgrađevinskom smislu nastajao nekoliko puta, a uz to promijenio svoju lokaciju. Imamo ga kao staro Kosijerevo do rušenja 1914. godine, zatim Kosijerevo nove arhitekture od 1933. godine, i konačno izmješteno Kosijerevo u selo Petroviće, koje je osvještano 1967. Do sada nezabilježena sudbina jednog izuzetnog spomenika.
*
Pomen Banjana u Dubrovačkom arhivu od 1319. godine je prvi pomen nekog prediono-plemenskog entiteta sa prostora današnje Crne Gore.
*
Od svih prediono-plemenskih oblasti iz bliže i dalje okoline Dubrovnika, Banjani se najviše pominju u dubrovačkom arhivu.
*
Banjani se pominju u svim značajnim arhivskim centrima Evrope, više nego bilo koje drugo pleme sa ovih prostora. Sreatamo ih u arhivima: Venecije, (ASV), Beča, Vatikana, Rima, Zadra, Carigrada, Ankare, Moskve, arhivima bivše Jugoslavije i, svakako, u crnogorskim arhivima: Cetinje, Kotor, Perast, H. Novi… Pomeni su skoro na svim evro-azijskim jezicima iz vremena kada su nastali.
*
Geo-strateški položaj Banjana je uslovio da budu pominjani i zapisivani u važnim dokumentima mirovnih skupova u trajanju nekolika vijeka.
*
Od svih plemenskih prvaka iz starije istorije Banjana najviše se u arhivskim izvorima pominje vojvoda Ivan Petrović–Banjanin, savremenik vovode Grdana Nikšića, i jedan od vođa poznatog ustanka iz 1597. godine.
*
Od svih nahijsko-plemenskih tvorevina na širokom prostoru, Banjani su od 1465 do smrti vojvode Sima Baćovića 1911. godine imali najviše vojvoda – 28. Svi se potvrđuju u istorijskim izvorima.
*
Banjska planina Somina je više od tri vijeka bila centar hajdučkog pokreta za široke prostore između Lovćena, Koma, Durmitora i Veleža. Ovjekovječili su ovu hajdučku borbu i ulogu Somine; istorijski izvori, predanja, legende, narodni memorati i epika.
*
Od četiri najznačajnije crnogorske pobjede nad Turcima u viševjekovnoj istoriji (Martinići 1796, Krusi 1796, Grahovac 1858, i Vučji Do 1876), dvije su se odigrale na samom plemenskom rubu Banjana: Grahovac i Vučji Do. Banjani su prvi započeli i Grahovačku i Vučedolsku bitku, o čemu govore mnogi izvori.
*
U oslobodilačkim borbama u XIX vijeku Banjani su u kratkom vremenskom razdoblju imali tri nenadoknadiva gubitka iz redova plemenskih prvaka i organizatora ustaničkih borbi na prostorima i širim od Banjana. To su bile pogibije 1862. vojvode Jovana Baćovića i serdara Đoka Miljanića-Banjanina u Kiti nikšićkoj i Dugi i pogibija vojvode Maksima Baćovića na Gluvoj smokvi 1876. godine. Tri velika gubitka i za državu, a kamo li za jedno pleme. Nijesu ni crnogorske vojvode i serdari baš tako često ginuli.
*
Najviše tragova u pisanim spomenicima iz vremena ustaničkih godina XIX vijeka ostavio je, kad su u pitanju Banjani,al ii širi prostor iguman Kosijerevski Teodosije Mišković. Dopisivao se sa tri crnogorska vladara i mnogim ličnostima tokom svoje monaške službe u Kosijerevu (1833–1863) godine, a naročito u toku ustaničkih godina (1852–1863).
*
Varošica Velimlje, nastala krajem XIX vijeka (poslije 1883/4 godine), je jedinstven primjer arhitektonsko urbane cjeline, mediteranskog tipa, kakav se ne sreta u Crnoj Gori, a ni u primorskim gradskim centrima. Zavređuje posebnu pažnju s aspekta spomenične zaštite.
RECENZIJA
Radomir R. Milović: SAXA LOQUNTUR (Kamenje govori)
MONOGRAFSKI LEKSIKON BANJANA, Nikšić, 2022.
Davno je istaknuto da u civilizaciji koja počiva na konceptu skladištenja znanja, kao što je slučaj sa našom civilizacijom, leksikon (enciklopedija, katalog) postaje ključni instrument pamćenja. Kako na globalnom, tako i na nacionalnom planu. Zato je leksikografski rad, u svakoj ozbiljnoj kulturi, posao od najvećeg značaja. Prema subjektu kulturnog usvajanja i primenjivanja, kultura može biti: društvena, tj. opšta, posebna, tj. grupna, i lična. Među brojnim pojavnim oblicima kulture, opšta kultura je preduslov svih drugih posebnih oblika kulture, zbog čega je neki kulturolozi nazivaju „onim što čovjeku ostane kad sve ostalo zaboravi”. Kulturno polje je geografska i ekološka teritorija u kojoj se prepoznaju kulturni modeli karakteristični za tu sredinu. Prema teoriji kulturnih područja, kulturno polje je kompleks koga čini masa međusobno povezanih kulturnih elemenata u određenoj sredini. Prema teoriji kulturnih ciklusa, kulturno polje je u bliskoj vezi sa istorijom društva koju određuju migracije i difuzija, pa se zato brojni kulturni kompleksi šire i miješaju. Banjani su jedno složeno kulturološko i istorijsko polje.
Sam termin leksikon potiče od grčke riječi λεξıϰόν u značenju rečnik. Najprije je ovaj pojam označavao isključivo jezički rečnik, da bi se vremenom njegovo značenje proširilo na rečnik koji obuhvata ne samo riječi nekog jezika, već i njihovu upotrebu, nastanak, tvorbu i značenje. U teorijsko-metodološkom pogledu, Milovićev leksikon može se smatrati, istovremeno, i progamskim i sintetičnim, jer je nastao posle već zavidnog niza autorovih publikacija, rađenih samostalno ili u koautorstvu. Ovaj laksikografski rad, kome je naslov natkrilila stara latinska poslovica (SAXA LOQUNTUR), već na početku nagovještava kamen banjski. Doduše, pa bi svaka priča koja bi doticala banjsko okruženje od hercegovačkih do katunskih krša bila začinjena kamenom. Geografsko-demografski ili antropogeografski banjski krug pod vedrim nebom naslonjen je na ljuti krš. Na kamenu se banjski čovjek rađa, živi, umire. Od kamena mu je kolijevka, kuća, voda gustijerna, grobnica, crkva u kojoj obavlja sakralne obrede. U Predgovoru autor nas upoznaje sa događajima koji su prethodili nastanku ove knjige i osnovnim podacima o temamam i periodizaciji prezentovanih naučnih istraživanja po pojedinim oblastima. Kako autor konstatuje ako je priroda bila nepravedna kada je u pitanju geografi ja Banjana, istorija im se, i te kako, odužila.
Motivi autora za pisanje leksikona su:
Uspostavljanje novog kvaliteta u relaciji društva prema ostacima materijalne kulture na prostoru Banjana.
Predstavljanje kulturno-istorijske baštine Banjana na kreativan način.
Prikaz prošlosti i kulturno-istorijskog nasljeđa u cilju što kvalitetnijeg postavljanja savremenog čovjeka prema resursima koje nudi raspoloživa baština.
Primjena naučno utemeljenih metodologija kod izučavanja banjske prošlosti, bilo da se radi o istoriografi ji, etnologiji, demografi ji, itd.
Podsjećanje na istorijske ličnosti Banjana, čiji se pomeni čuvaju u prašnjavim trezorima najpoznatijih arhiva Evrope.
Posebno se naglašava novo vrednovanje Banjana u istoriji crnogorskog naroda.
Istorija je hronološki niz relevantnih događaja u prošlosti. Tradicija je živi dio istorije, koji se prenosi preko sadašnjosti iz prošlosti u budućnost i dokaz je da se društveni kontinuitet održava. Da nema tradicije, društvo bi se neprekidno „vraćalo na isto”. Sa tradicijom je povezano pitanje kulturnog nasljeđa. Kulturno nasljeđe je materijalni element tradicije kao procesa, tj. skup kulturnih tvorevina koje prethodna pokoljenja ostavljaju budućim naraštajima i bez kojih je nemoguć napredak i razvitak društva. Od predistorije do skorih vremena ostavljala je svaka epoha spomenike kulturnog nasljeđa na prostoru Banjana. Na kamenu je stvorena sva istorija i od ovog ljutog krša su: grobne gomile praistorije, gradine i graci Ilira, rimska infrastruktura na putu Narona–Skadar, miljokazi, profani i sakralni ostaci drevnog riječanskog kastela. Tu su stećci i niz sakralnih spomenika koji sežu do srednjeg vijeka. Tu su monumentalni nadgrobnici isklesani rukama domaćih klesač a zadnjih decenija, pa onda kompekscrkava od drevnog Kosijereva. I u Crvenoj stijeni su ljudske ruke ostavile svoje ostatke u ovoj negostoljubivoj kamenoj podpećini1 . Prvi put Banjani se spominju u Dubrovačkom arhivu 18. 1. 1319. godine. (DAD Div. Not. Br. 3. (1318-1320). Fol. 10r 18. 1. 1319. g). Ovo je prvi pomen Banjana u istorijskim izvorima i prvi pomen koji se odnosi na plemenske tvorevine na širem prostoru. Pomene ostalih plemena sa prostora Stare Crne Gore, Brda i Hercegovine, imaćemo tek poslije pomena Banjana. Ogroman je broj pomena Banjana u različitim istorijskim izvorima. Prednjače dubrovački izvori, Banjane sretamo u brojnim arhivskim fondovima. Pomena je mnogo i u mletačkim izvorima. Nalaze se u arhivima: Venecije, (ASV); Zadra, Kotora, Perasta, Herceg Novog. Ima ih i u arhivu Vatikana, Beča, (Ratni arhiv i ostali arhivi), Moskve, Carigrada, Ankare, Beograda, Sarajeva, Mostara, Trebinja i, svakako, crnogorskim arhivima. I banjsko plemensko i neplemensko okruženje moglo bi da se pohvali sa mnogo onoga što imaju Banjani.
Svojim krajiškim položajem Banjani su bili vjekovima u žiži strateških interesa država koje su nastajale i nestajale na ovom dijelu Balkana. Riječ je o Osmanskom carstvu, Mletačkoj republici, Dubrovačkoj republici i novovjekovnoj Crnoj Gori. Dugo su Banjani bili na granicama ovih državnih entiteta, uključujući i Austro-ugarsku monarhiju.
Autor je predstavio geografski i istorijski krug starog plemena od najstarijih vremena u kojima se izvorno pominju Banjani. Leksikografske jedinice složene u monografsku matricu pripadaju različitim oblastima koje se sretaju u ovakvim radovima. Rad predstavlja istraživanje kulture i prati njen razvoj kroz istoriju Banjana, njene osnovne društvene, istorijske, i kulturno-političke korjene.Naučni cilj istraživanja je naučna deskripcija, sistematizacija postojećih saznanja i kontekstualizacija pojedinih vrijednosti i standarda kulture.
U radu su korišćene opšte, naučne i teorijske metode, a posebno poseban istorijsko metod, uz komplementarnu upotrebu komparativnog,antroposociološkog, aksiološkog, i kritičkog metoda. Što se tiče istraživačkih tehnika, u radu će biti korišćena analiza sadržaja kako naučne literature, tako i istorijskih dokumenata. Autor konstatuje da uvidmo u 99 epskih pjesama, različite izvornosti i objave, dolazimo do podatka da se geografsko-plemenski prostor Banjana pominje u 67 epskih pjesama, uglavnom, u po više stihova. Poslije Banjana najviše se pominje planina Somina. Ona se javlja u 17 pjesama. Poslije Somine slijedi Utes u 11 od 99 pjesama Dubočke i Velimlje se javlja po 7 puta. U svakoj od 99 pjesama se pominju Banjani ili neko mjesto sa ovog prostora.
Činjenica da su Banjani oduvijek granični plemenski entitet širokog kruga plemena Crne Gore, Brda i istorijske Hercegovine, prema neplemenskim oblastima Hercegovine, odražavala se do skorih vremena na mnoge vidove narodnog života, pa i na onomastičke specifi kume, koji prate etnonimsko- geonimske realije širih prostora, pa i Banjane. Iz ovih razloga vjekovima su nastajali i opstajali i onomastički biljezi. Ponekad je teško razdvojiti iz nekog istorijskog izvora da li je pomen npr. Banjana ili nekog drugog plemena geonim (toponim) ili etnonim. Istorijske okolnosti unosile sui druge onomastičke posebnosti, koje je kad su Banjani u pitanju generisao njihov granični položaj, pa onda i uplivi iz pisanih izvora i govora iz bližeg okruženja plemena. Sve ovo obavezuje da se banjski omnomastikon stavi u ravan sa okolnim prostorima, kako u geonimskom tako i u etnonimskom smislu.
Autor ovo prikazivanje vrlo složene istorijske, etnološke, antropogeografske, kulturološke i onomastičke slike Banjana u prostoru i vremenu, rezultiralo je opredjeljenjem da Leksikon ima dva glavna dijela.
Prvi, veći dio, ima sedam poglavlja organizovanih prema poimanju problematike i s ciljem da se leksikološki istaknu oni djelovi ljudske zbilje iz burne prošlosti u kojima dominiraju bitni, zanimljivi i rijetki podaci o ljudima i događajima kroz dugi niz godina. Ovaj dio čini okosnicu rada i potvrđuje njegovu suštinsku i onomastičku najavu u samom naslovu.U prvom dijelu rada u sedam poglavlja dato je više od 550 jedinica. Distribucija po poglavljima je različita, zavisno od obima problemskih pitanja, koja su tretirana u pojedinim jedinicama. Kreće se od šezdesetak do 120 jedinica, osim prvog poglavlja, u kome je kroz tri segmenta dat kratak osvrt na istoriju i antropogeografi ju Banjana.
Drugi dio rada je skup izvoda iz publikacija više autora, koji su nekada uzeti iz monografskih djela, a nekad iz priloga datih u periodici, zbornicima radova i posebnim izdanjima. Smatramo da će raznovrsna građa iz drugog dijela obogatiti i ojačati monografsko- leksikološki prikaz građe iz prvog dijela rada, iz vizure zajedničkog sagledavanja oba dijela i dobiti kvalitetnu sliku Banjana u dugom vremenu istorijskog bitisanja.
Osmo poglavlje „Banjana u literaturi i različitim publikacijama (Rekli su o Banjanima)”, kao prilog leksikografskom prikazu,daje preko 160 isječaka iz različitih publikacija, koje se na neki način dotiču Banjana. Tu je niz fotografi ja s prostora Banjana, fotokopija arhivskih dokumenata i drugih fotopriloga koji upotpunjuju tekstualnu sadržinu rada. U ovom korpusu su i mnogi stranci, prisutni stoljećima, kao i izvanjci koji su, naročito na talasu nacionalnih preporoda od druge polovine XIX vijeka, upravo djelima sa crnogorskom tematikom, ostvarili zavidnu naučnu i umjetničku reputaciju, čiji je opus neodvojiv od Crne Gore i njene istorije. U Leksikonu, po prvi put, predstavljena je ukupna istorijsko umjetnička kultura Banjana od praistorije do savremenog doba. Obim leksikona 284 str.
Na kraju teksta je prikazana literatura koju je autor koristio pri pisanju. Uvidom u reference zaključujemo da je autor konsultovao aktuelne reference naučnog i stručnog sadržaja i da je taj sadržaj prilagodio jezikom i stilom leksikonu.
Leksikon dr Radomira Milovića je svojevrstan podvig, značajan i po tome jer je jedno od rijetkih djela gde se u jednoj knjizi povezuje problematika bazičnih oblasti duhovnosti. Ovaj Leksikon je sintetičkog karaktera, tj. on nije samo prikaz terminologije, ličnosti, nego i leksikon najznačajnijih dokumenata. Pri tome, Milović predlaže i preduzima, znalačko i značajno vrednovanje činjenica o Banjanima. Zato, njegov Leksikon i jeste iskorak. U tom generalnom referentnom okviru, sasvim logično, prednost je data razvoju naučnog poimanja i duhovnoj i/ili kulturnoj tradiciji. Značajan kvalitet ove Milovićeve knjige jeste i leksika, jezik i stil objašnjavanja, razumijevanja i vrjednovanja. Uz logičku smisaonost, njegov diskurs je ne samo jasan i razgovetan, nego i (estetski posmatrano) dopadljiv, sugestivan, osoben. On piše naučno i esejistički većinu odrednica Leksikona, utkivajući u svoju prozu dubinu, širinu i bogatstvo svoga duha. Svjestan činjenice da je svaki izbor konvencionalan i podložan kritici. Osnovni cilj Leksikona jeste da osokoli ljubitelje nauke imudrosti na dalja individualna i timska istraživanja i usavršavanja. Jer, svi smo članovi nevidljive, transtemporalne komunikacijske duhovne zajednice – ljudi koji zidaju bedeme u odbranu smisla bivstva i života. Ovaj sveobuhvatni pregled izuzetnog naučnog bogatstva temelji se na iskustvima generacija istraživača, novim saznanjima i savremenim naučnim pristupima. Leksikon je kvalitetna, specifična i neophodna knjiga višestruke namjene. To je knjiga sa značajnim kvalitetima, po kojima nadilazi dosadašnje srodne leksikone i slične knjige, prvenstveno iz istorije, antropologije, toponimije. Leksikon predstavlja u punom svijetlu Banjane i njihovu tradiciju, a ima i izuzetnu vrijednost za sva buduća istraživanja, zbog čega se može svrastati u kulturološko i naučno blago trajne vrijednosti. Kao takav, najviše će biti od pomoći istraživačima koji izučavaju, ili se interesuju za toponimiju i regionalnu problematiku Banjana.
Zaključak: nakon podrobne analize izloženog zbog svoje obrazovne vrijednosti, koja dolazi u pravi čas, i zbog svog naglašenog humanog uporišta, ova bi knjiga trebala imati počasno mjesto u svakoj privatnoj ili javnoj biblioteci. Autor, izdavač, urednik, recenzent, prevodioci, redaktori, korektori, konsultanti, dizajneri, elektronski obrađivači i svi koji su doprinijeli visokom kvalitetu ove značajne publikacije, zaslužuju pohvalu i priznanje.
Kolegi Dr Radomiru Miloviću, čestitam na do sada ostvarenom naučnom stvaralaštvu i iskreno želim dobro zdravlje i nova naučna ostvarenja.
30. 09. 2022. godine Prof. dr Miroslav Doderović
Be the first to comment