Nastavljamo sa predstavljanjem knjiga dr Radomira R. Milovića iz dijela njegovog naučnog opusa prikazanog kroz “POSEBNA IZDANJA”. Devetnaesta knjiga je “STANOVNIŠTVO BANJANA – ISTORIJSKO- DEMOGRAFSKI PROCESI”
Ako kliknete na link POSEBNA IZDANJA možete pogledati koje su knjige do sad predstavljene.
SADRŽAJ
UVOD
Već od ranog novovjevjekovlja, geografski, istorijski i demografski zaokružena plemensko – prediona oblast Banjana, prepoznata po izuzetnom geo – strateškom položaju, ističe se značajnom antropogeografskom i demografskom prošlošću.
Istorijski izvori koji ovaj entitet prate od prvog pomena u Dubrovačkom arhivu 1319. kao i izvjesna epigrafi ja iz rimskih izvora I vijeka, osvjetljavaju burnu prošlost u domenu antropogeografi je i demografskih kretanja na ovom geostrateški važnom prostoru bezvodnog krša.
U svim izvorima arheografske i epigrafske vrste, razasutim po monumentalnim kamenim gromadama i živim stijenama Banjana, ali i po nizu prepoznatljivih arhiva od Beča i Venecije do Moskve i Carigrada, iz obilne onomastike naslućuje se diinamična demografi ja Banjana u proesima koji dotiču i njihovo bliže i dalje okruženje. Banjani su vjekovima stanica za mnoge koji ih pohode na putevima ka njihovom krajnjem odredištu. Mnogi ovdje dolaze, kraće ili duže ostaju i idu dalje, a neki se ovdje zadržavaju i ugrađuju svoju antropogeografi ju i etnogenetiku u banjski plemenski entitet, dobro utvrđen već od početka novog vijeka. Zahvaljujući ovakvim procesima koje su prouzrokovale vrlo specifične geo – istorijske korelacije i geostrateški položaj, Banjani su odavno uočeni kao prepoznatljiv prostor za istraživanje demografskih kretanja i antropogeografskih procesa u širokom krugu krša u zaleđu Dubrovnika i Boke, koga su doticale mnoge istorijske mijene kojih je bilo u izobilju na ovom dijelu Balkana i njegovog Jadranskog domorja.
Mnogi etnolozi, istoričari i antropogeografi koji su izučavali Banjane i njihovo geografsko i etnografsko okruženje, isticali su vrlo zapaženo učešće banjskog krša u kretanjima ljudi i naroda na ovom krajiškom parčetu naših prostora.
Potvrda ovoga se, kao što smo već rekli, isčitava iz mnogih istorijskih izvora, ali se, uglavnom, ovjerava kroz tradicionalne vidove praćenja banjske prošlosti (legende, predanja, epika).
Polazeći od značajnog broja izvora za istoriju Banjana, različitog porijekla, narodnih predanja, plemenske i bratstveničke tradicije, bilježene po raznim istoriografskim radovima, monografi jama i rodoslovima bratstava, koje su stvarali često zapaženi istoričari, etnolozi i antropogeografi koji dotiču banjsko okruženje, odlučili smo se da istorijsko – geografske relacije i njihov uticaj 6 na demografi ju i antropogeografi ju Banjana prikažemo u ovom radu. Podloge za ovaj demografski i antropogeografski rad koji priziva prošlost Banjana od prvog pomena do popisa koji je izvršila državna administracija Crne Gore 1879. godine i kraja XIX vijeka, su istorijski i tradicionalni izvori.
Očekujemo da će prezentirani demografski, antropogeografski i onomastički podaci, kojima obiluje ovaj rad, biti dobra izvorna osnova za dalja etnografska, demografska, antropogeografska i onomastička izučavanja prošlosti Banjana, koji su, kako reče jedan naučnik, bili „vjekovno utočište za izbjegle iz okolnih plemena”. I ova, za Banjane značajna sintagma iz pera, sigurno banjskog prijatelja, neka bude podrška našem opredjelenju za izradu ovog rada.
ZAVRŠNA RAZMATRANJA
U našem radu „Stanovništvo Banjana – istorijsko – demografski procesi” pokušali smo dati odgovor na niz pitanja iz složene demografi je prostora Banjana, koja se često potvrđuju u kontekstu razmatranja bilo kakve problematike iz oblasti istorije, etnologije, kulturologije ili onomastike. Prikaz istorijsko-demografskih procesa Banjana kroz dvomilenijumsko vrijeme napravili smo zaokruživanjem nekoliko demografskih cjelina, prema specifičnostima koje je u njih unosilo vrijeme i složene istorijske okolnosti. Pri ovome smo se oslanjali na bitne hronološke pokazatelje koje smo odabrali iz skupa istorijske građe epigrafske i arheografske vrste. Ovi značajni izvori za istoriju našeg kraja u radu su nam bili vodeći pokazatelji demografskih procesa kroz viševjekovnu hronologiju, preko koje smo banjsku demografi ju vezali za istoriju starog plemena, što smo istakli i u podnaslovu našeg rada.
Shodno gornjim predstavama organizacije rada, on je sazdan iz nekoliko cjelina.
Uvodni dio čini prikaz osnovnih odlika antropogeografske i demografske prošlosti Banjana u funkciji istorijskogeografskih karakteristika ovog kraja.
Rad nadalje čine četiri dijela, koji u suštini predstavljaju prikaz banjske demografi je kroz dugo vrijeme.
Prvi dio naslovljen: „Tragovima starog stanovništva” je demografska predstava naših prostora od najranijih vremena. Sretamo se sa čuvenim ilirskim Dokleatima, starim Matarugama i banjskim Vlasima (vlasima) kroz dugo vrijeme, koje smo naznačili od Iv. n. e. prema epigrafskom pomenu iz riječanskog kastela Salthua, pa do zalaska vlaške epohe sa dolaskom Turaka, koji su popisali i banjske vlahe 1475/77. godine. Tradicija u ovom dugom demografskom toku je blijeda, bolje reći nepostojeća, a dubrovački izvori prate zdušno Banjane počev od 1319. godine pa nadalje, iz čega isčitavamo i demografska fakta za vrijeme koje smo pokrili ovim dijelom rada. Svakako i podaci iz popisa (deftera) od 1475/77. godine su prava riznica banjske etnologije, antropogeografi je i onomastike.
Drugi dio rada naslovljen „Banjani kao „vjekovno utočište i usputna stanica” u demografi ji širokih prostora” bavi se vrlo specifičnim pojavama banjske demografi je koja se odlikuje dolaskom u Banjane više bratstveničkih grupa u decenijama nakon dolaska Turaka. Banjani su na razmeđu XV i XVI vijeka, a izuzetno kasnije „usputna stanica” i „vjekovno utočište” za mnoge koji ih pohode i idu dalje, tražeći nova staništa. U ovom dijelu rada bavili smo se, uglavnom, na bazi tradicionalnih izvora, sa nekoliko prepoznatljivih primjera banjske demografske „tranzicije”. Iako se ovi slučajevi ne oslanjaju na istorijske izvore, našli su mjesta u mnogim publikacijama prepoznatljivih autora koji su se bavili demografskim procesima šireg okruženja.
Treći dio rada naslovljen „Antropogeografski i demografski procesi od početka XVI do kraja XIX vijeka” je najopširniji. On je, koliko smo to uspjeli, demografska slika Banjana kroz dugo vrijeme od dolaska Turaka, tj. popisa od 1475/77. pa do kraja XIX vijeka, kada smo završili našu demografsku sagu o Banjanima. Ovo je i najsloženiji dio rada, jer se demografi ja kroz dugo vrijeme stavlja u kontekst različitih istorijskih mijena, koje prate XVI, XVII, XVIII i XIX vijek.
Sretaju nas već plemenski utvrđeni Banjani, razapeti između vlasti Osmanskog carstva, Venecije, Crne Gore, kroz burne vjekove, koji ispisuju, svojevrsnu i složenu demografsku i svekoliku istorijsku stvarnost. Pleme prema popisu od 1701. dolazi do mučne demografi je sa 66 domova, raseljeno tokom XVII vijeka u kome je igralo značajnu ulogu, zatim jača kroz doseljeničke procese tokom XVIII vijeka, uz stalno iseljavanje znatnog broja banjskog stanovništva. Ovo je vrijeme defi nitivnog oslobađanja Banjana od turske vlasti i uključenja u Crnogorsku državu. Demografi ju, kao i svekolika istorijska zbivanja prati obimna građa iz različitih arhiva (dubrovački, mletački, turski, crnogorski…). Iz ove viševjekovne demografi je i antropogeografi je izdvojili smo kao zasebnu cjelinu u radu, prikaz brojnih i mučnih iseljenja, koja su narod naših krajeva rasijavala širokim prostorima bližeg i daljeg okruženja, pa sve do Rusije i Amerike.
Ovo je četvrti dio rada. Naslonjen je na izvorima koje smo obezbjeđivali iz mnoštva različitih publikacija, rodoslova, monografi ja, ljetopisa, riječju rezličite etnografske i demografske literature vezane za široke prostore Crne Gore, Bosne, Hercegovine, Srbije, pa do Amerike.
Iz rada bi se moglo zaključiti da je vrlo dinamična i složena demografi ja Banjana kroz vjekove, skoro uvijek imala neuravnotežen useljeničko-iseljenički bilans. Dinamički demografski procesi su se, uglavnom, odvijali na štetu viševjekovnog i učvršćenog plemenskog entiteta Banjana. Više se odseljavalo nego doseljavalo. Pada u oči zapažanje više istoričara da su Banjani u prošlosti bili utočište za mnoge nevoljnike i stanica na putu koji je vodio narod do novih staništa.
Specifičan geostrateški položaj ovog plemena na vječitom limesu raznih država, naroda i vjera, učinio je da ovaj krševiti i bezvodni kraj, kao i njegovo okruženje, bude vrlo primamljiv prostor na kome su se odvijali mnogi demografski procesi. No i pored niza drugih i ovo je jedna od istorijskih specifičnosti Banjana, koja po našoj ocjeni zavređuje pažnju. Valja istaći da je određeni broj banjskih rodova (bratstava) prema pouzdanim izvorima uključen u banjsku demografi ju još od XVI vijeka, i u njoj traje i ostaje do ovih vremena. On je bio 248 okosnica plemenske demografi je i očuvao demografski i istorijski kontinuitet uz veliku potporu bratstava koja su se na ovom prostoru javila do kraja XVIII vijeka. Ovo se potvrđuje znamenitim kulturno-istorijskim nasljeđem, po kome su Banjani prepoznatljivi na širokom prostoru.
Brojna viševjekovna iseljenja naroda naših krajeva učinili su Banjane značajnim ishodištem mnogih bratstava i rodova koji će u novim sredinama ugrađivati svoju izdašnost i preduzimljivost, uzimajući vidnog učešća u narodnom životu u dugovremenim društvenim tokovima. Mogli bi na kraju zaključiti da se banjski demografski krug smješta između „vjekovnog utočišta” i „vjekovnog ishodišta” mnogih koje su vjekovi dovodili do ovih krša.
RECENZIJA I
Dr RADOMIR MILOVIĆ:
STANOVNIŠTVO BANJANA ISTORIJSKO – DEMOGRAFSKI PROCESI NIKŠIĆ 2024.
Kao intelektualni objekat, knjiga je prototipski sastav toliko velike dužine da je potrebno znatno ulaganje vremena za njeno sastavlјanje i još uvek značajno, mada ne toliko obimno, ulaganje vremena za čitanje. Ovaj osećaj knjige ima ograničen i neograničen smisao. U ograničenom smislu, knjiga je samodovolјna sekcija ili dio dužeg sastava, što je upotreba koja odražava činjenicu da je u drevnim vremenima trebalo da dugi radovi budu napisani u nekoliko svitaka, a svaki svitak je morao biti identifikovan knjigom koju je sadržao.
Prostor se posmatra kao veličina i kvalitet. Geografski prostor posjeduje brojne kvalitativne karakteristike: a) biološko-egzistencijalnu, b) psihološku, c) reljefnu, d) demografsko-etničku, e) političku, f) društveno-istorijsku, g) ekonomsku, h) kulturološku, i) turističku itd. Njegove fi zičke karakteristike neodvojive od ljudske aktivnosti koji su taj prostor tokom svoje istorije oblikovali. Predmet Milovićevog razmatranja su Banjani; geografski prostor, površine oko 370 kvadratnih kilometara na zapadnom kraju Crne Gore, administrativno dio opštine Nikšić. Dio su Zaravni dubokog krša, kako geografi zovu krševiti prostor Crne Gore od Skadarskog jezera do državne granice sa Bosnom i Hercegovinom, koji sa sjeveroistoka omeđava planinski lanac od Somine do Garča, a od mora ga odvajaju Orjen, Lovćen i Rumija. Prostor Banjana se nalazi na prosječnoj visini od 800–900 metara sa vrhovima na planinskom vijencu koji Banjane nadkriljuje sa sjeveroistoka, koji dosežu 1700–1800 metara nadmorske visine. Svojom krajnjom jugozapadnom stranom izlazili su na rijeku Trebišnjicu koja je u dužini od desetak kilometara činila i plemensku granicu. Sada je ovdje Bilećko jezero koje je potopilo i dio banjskog prostora sa znamenitim manastirom Kosijerevo. Planinski prevoj i putni prelaz Utes između masiva istorijske Somine i Njegoša čini krajnju tačku Banjana prema Goliji i sjeveru. Prema najdužoj mjeri plemena od rijeke Trebišnjice do Utesa ostala je u narodnoj tradiciji i izreka: „od Rijeke do Utesa”, kada se trebalo saopštiti koliki su i gdje su locirani Banjani.
U geografskom opisu ovog kraja može se konstatovati da nema živih voda, nema ih niđe u Banjanima a ni šire na prostranoj visoravni do Nikšićkog i Grahovskog polja. Ako je priroda bila nepravedna kada je u pitanju geografi ja i hidrologija Banjana, istorija im se, i te kako, odužila. Od predistorije do skorih vremena ostavljala je svaka epoha spomenike kulturnog nasljeđa na ovom kršu. Ako pođemo od značajne Crvene stijene, prisutni su svuda po Banjanima ostaci predistorije bronzanog i gvozdenog doba: gradine, gomile i drugi ostaci drevnih civilizacija (Tantum possumus quantum scimus – Toliko možemo koliko znamo). Dr Milović daje predstavu demografske slike Banjana kroz burne vjekove, počev od zatamnjene epigrafi je iz riječanskog kastela uklesane u banjski kamen u dalekom I v. nove ere pa do kraja XIX vijeka kada je autor završio demografsku opservaciju Banjana, sagledanu kroz nekoliko cjelina. U knjizi „Stanovništvo Banjana – istorijsko – demografski procesi” (obima 230 strana) nalazi se 150 arhivskih i literaturnih izvora.
Prije nego uđem u analizu fundusa monografi je ukazaću na specifičnosti istorijske demografi je i analitičko znanje Milovića da uđe u ovu složenu problematiku 1 . Istorijska demografi ja je istorijska disciplina koja proučava strukturu stanovništva u prošlosti to jest kvantitativne parametre veličine i strukture stanovništva u prošlosti, činilaca promjena broja stanovnika (natalitet, mortalitet, migracija) kao i faktora koji na njih utiču. U svom najširem smislu, istorijska demografi ja se bavi kretanjima broja stanovnika od praistorije do najnovijih vremena, s tim što se izvori za svaku pojedinačnu epohu bitno razlikuju jedni od drugih, te nije moguće za sva istorijska razdoblјa primijeniti identične metodološke principe. Dr Milovic ovu metodološku osobenost primijenjuje kada obradjuje demografi ju Banjana. Ova naučna disciplina je od sredine XX vijeka veoma razvijena u zapadnoj Evropi, severnoj Americi i naročito Rusiji, dok je u domaćoj nauci započela ubrzani napredak u poslednjim decenijama prošlog vijeka, prvenstveno se oslanjajući na popise stanovništva koji se u Crnoj Gori vode od (1881), dok su za ranije periode, najvećim dijelom, izvori fragmentarno sačuvani i nedovolјno eksplicitni za istorijsko demografska istraživanja. Izuzetak od navedenog predstavlјaju proučavanja istorijske demorafi je na osnovu osmanskih popisnih knjiga – deftera, koji su dragocen izvor za istraživanje kretanja stanovništva za sve oblasti Osmanskog carstva za koje su sačuvani. Nastala prevashodno zbog potrebe obezbjeđenja ustanovlјenog načina funkcionisanja Osmanske države, za koju je prikuplјanje poreza i nameta od stanovništva osvojenih teritorija bio jedan od osnovnih izvora državnih prihoda, ova vrsta arhivskih dokumenata po mnogo čemu je specifična. Nјihov fi skalni karakter čini ih bitno različitim u odnosu na istorijske izvore političkog ili vojnog karaktera. Ali, bez obzira na specifičan sadržaj podataka koje oni pružaju, sadržaj deftera predstavlјa primarno polazište moderne domaće i evropske istoriografi je u proučavanju kretanja stanovništva kako za vrijeme osmanske vlasti, tako, kada je riječ o crnogorskom etničkom prostoru, i za period poslednjih godina nezavisne srpske države, jer podaci sadržani u najranijim osmanskim popisima srpskih zemalјa (druga polovina XV vijeka), odražavaju i demografsko stanje prisutno nekoliko decenija ranije, te je njihov značaj u tom smislu dvostruk.
U monografiji „Stanovništvo Banjana – istorijsko – demografski procesi” autor je dao odgovor na niz pitanja iz složene demografi je Banjana, koja se često potvrđuju u kontekstu razmatranja bilo kakve problematike iz oblasti istorije, etnologije, kulturologije ili onomastike. Prikaz istorijsko-demografskih procesa Banjana kroz dvomilenijumsko vrijeme autor je realizovao zaokruživanjem nekoliko demografskih cjelina, prema specifičnostima koje je u njih unosilo vrijeme i složene istorijske okolnosti. Autor se oslanja na bitne hronološke pokazatelje koje je odabrao iz istorijske građe epigrafske i arheografske vrste. Ovi značajni izvori za istoriju Banjana bili su indikatori i pokazatelji demografskih procesa kroz hronologiju, preko koje smo banjsku demografi ju vezali za istoriju starog plemena. Monografi ja je sazdana iz nekoliko cjelina. Uvodni dio čini prikaz osnovnih odlika antropogeografske i demografske prošlosti Banjana u funkciji istorijskogeografskih karakteristika ovog kraja. Kvalitetan pristup, uočljiv je već od uvodnog dijela, kojim se na jasan i lako razumljiv način, postepeno i osmišljeno uvodi čitaoc u najsloženiju problematiku.
Monografiju čine četiri dijela koji u suštini predstavljaju prikaz demografije Banjana kroz istorijski dugo vrijeme.
Prvi dio naslovljen: „Tragovima starog stanovništva” je demografska predstava naših prostora od najranijih vremena. Istorijski izvori koji ovaj entitet prate od prvog pomena u Dubrovačkom arhivu (1319) kao i izvjesna epigrafi ja iz rimskih izvora I vijeka, osvjetljavaju burnu prošlost u domenu antropogeografije i demografskih kretanja na ovom geostrateški prostoru bezvodnog i kompleksnog krša. U svim izvorima arheografske i epigrafske vrste, razasutim po monumentalnim kamenim gromadama i živim stijenama Banjana, ali i po nizu prepoznatljivih arhiva od Beča i Venecije do Moskve i Carigrada, naslućuje se dinamična demografija Banjana u procesima koji dotiču i njihovo bliže i dalje okruženje. Banjani su vjekovima stanica za mnoge koji ih pohode na putevima ka njihovom krajnjem odredištu. Sretamo se sa čuvenim ilirskim Dokleatima, starim Matarugama i banjskim Vlasima (vlasima) kroz dugo vrijeme, koje smo naznačili od I v.n.e. prema epigrafskom pomenu iz riječanskog kastela Salthua, pa do zalaska vlaške epohe sa dolaskom Turaka, koji su popisali i banjske vlahe (1475/77). Tradicija u ovom dugom demografskom toku je blijeda, bolje reći nepostojeća, a dubrovački izvori prate zdušno Banjane počev od (1319) pa nadalje, iz čega isčitavamo i demografska fakta za vrijeme (1319 /1742). Svakako i podaci iz popisa (deftera) od (1475/77) su značajna riznica banjske, antropogeografije, etnologije i onomastike.
Drugi dio monografi je naslovljen „Banjani” kao „vjekovno utočište” i „usputna stanica u demografiji širokih prostora” bavi se vrlo specifičnim pojavama banjske demografi je koja se odlikuje dolaskom u Banjane više bratstveničkih grupa u decenijama nakon dolaska Turaka. Banjani su na razmeđu XV i XVI vijeka , a izuzetno kasnije „Usputna stanica” i „Vjekovno utočište” za mnoge koji ih pohode i idu dalje, tražeći nova staništa. U ovom dijelu rada bavi se, uglavnom, na bazi tradicionalnih izvora sa nekoliko prepoznatljivih primjera banjske demografske „tranziije”. Iako se ovi slučajevi ne oslanjaju na istorijske izvore, našli su mjesta u mnogim publikacijama prepoznatljivih autora koji su se bavili demografskim procesima šireg okruženja.
Treći dio rada naslovljen „Antropografski i demografski procesi od početka XVI do kraja XIX vijeka je najopširniji. On je koliko smo to uspjeli, demografska slika Banjana kroz dugo vrijeme od dolaska Turaka, tj. popisa od (1475/77), pa do kraja XIX vijeka, kada se završila priča o Banjanima. Uvođenje deftera u savremenu jugoslovensku nauku započeto je istraživanjima i radovima Branislava Đurđeva, zatim Hazima Šabanovića, Nedima Filipovića, Milana Vasića, Dušanke Bojanić, Olge Zirojević. Mada praćeno brojnim teškoćama, zbog relativno slabe sređenosti a i otvorenosti turskih arhiva, istraživanja radi prikuplјanja ove vrste izvora nastavlјena su i kasnije tako da se danas kod osmanista sa prostora bivše Jugoslavije nalazi relativno bogata kolekcija te vrste dokumenata. Pojam defter je riječ grčkog porijekla, a u turskom jeziku ima više značenja, pa rečnik Redhouse 5, bilježi sledeća značenja: sveska, beležnica, račun, popis, registar 2 . O defterima kao izvorima pisali su mnogi osmanisti. Međutim, svaki novi defter otvara nova pitanja i mijenja ili dopunjuje znanja o ovoj vrsti izvora za analizu osmanskog društva, njegovih struktura, ekonomskog položaja stanovništva, a naročito su dragocjeni za razmatranje teritorija određene oblasti, tipova naselјa i demografskih kretanja. Osmanske popisne knjige pružaju uvid u podjelu zemlјe na hasove, zeamete i timare, daju demografsku i socijalnu sliku društva, navode fi skalne obaveze, ali pružaju i podatke za razumijevanje brojnih drugih značajnih pitanja. Posebno je važno da su u njima sadržani rezultati popisa stanovništva koje je Porta redovno sprovodila. U istoriografi ji nije konačno riješeno pitanje učestalosti popisa određenog područja. Neki osmanisti smatraju, vjerovatno se povodeći za Lutfi -pašinom Asaf-namom da su popisi sprovođeni svakih 30-40 godina. Novija istraživanja pokazuju da su ti popisi ipak sprovođeni češće. Neke oblasti, po pravilu krajišta, čija se teritorija širila ili smanjivala, popisivani su i češće. Ima primera da je razmak između dva popisa iznosio četiri, pet ili šest godina, i to upravo u bosanskom i hercegovačkom sandžaku. Popisi su obavezno sprovođeni prilikom smjene sultana, bez obzira koliko je vremena proteklo od prethodnog popisa. Na učestalost popisivanja mogla je da utiče i promjena broja i rasporeda timara. Ima slučajeva da su sprovođeni samo parcijalni popisi, samo za novoosvojenu oblast, a da tom prilikom nije popisivan cio sandžak. Prilikom sprovođenja svakog popisa, Porta je obrazovala posebno tijelo koje su sačinjavali emin (popisnik) i katib (pisar). Emin i katib su po pravilu bili ugledni, poverlјivi, dobro obrazovani činovnici, bliski Porti, što je bila garancija pouzdanosti popisa. Sultan nije dozvolјavao da mu promakne ni najsitniji detalј. Popis je morao da sadrži sve podatke o vilajetu, raji, odlukama vrhovne vlasti koje su se odnosile na raju, prirodi prihoda od poreza, o prihodima sa timara, broju ognjišta, broju stanovnika oslobođenog od fiskalnih obaveza, stanju vakufa, mulkova, o avarizu, kao i sve pojedinosti o eventualnom nepoštovanju zakona kod ubiranja poreza. Detalјni popisi sadrže podatke o starješinama kuća u naselјu. U domaćinstvima gde nije bilo odrasle muške glave kao starešina domaćinstva popisivane su udovice. Takođe su posebno popisivani samci, a unošene su i odredbe o starima, sakatima, ćopavima. Zatim su upisivane zajedničke fi skalne obaveze naselјa u naturi ili novcu, zbir prihoda, sve mezre, manastiri, vakufi , mulkovi, prelazi, lovišta, šume koje pripadaju selu ili su deo timara. Naselјa su popisivana tako što je najprije upisivana odrednica o vrsti naselјa – šeher, varoš, kasaba, kale, hisar, mahala, selo, mezra, zatim ime naselјa, njegov eventualni status i da li ima pravo na držanje trga i panađura. Prilikom popisa određenog naselјa najpre su popisivana potpuna, pa udovička domaćinstva. Popis sela se uvek završavao tabelom poreskih obaveza, u kojoj je bila data vrsta obaveze, mjera i iznos u akčama, ukoliko se radilo o novčanoj dažbini. Potpunije podatke o onovremenom stanovništvu popisanih oblasti Osmanskog carstva i (Banjana kao dijela carevine), osmanske popisne knjige ne mogu pružiti ne samo zato što je osnovna popisna jedinica bila kuća, tj. domaćinstvo, a ne čovjek, pojedinac, već i zato što su van okvira interesovanja popisivača ostale žene, kao i sve druge kategorije stanovništva koje su bile oslobođenje plaćanja dažbina. Ipak, značaj ovih izvora za demografske studije ne smije se ni potcijeniti, jer su oni za sada jedini put da se makar približno odredi broj stanovništva pojedinih oblasti, njegova etnička struktura, kao i migraciona kretanja. Nametnuta logikom korišćenih izvora, kuća, odnosno domaćinstvo kao cjelina predstavlјa polaznu osnovu svih proučavanja stanovništva u pomenutom vremenskom razdoblјu. Ovo je i najsloženiji dio monografi je, jer se demografi ja i njene osobenosti kroz dugo vrijeme stavlja u kontekst različitih istorijskih mijena, koje prate XVI, XVII, XVIII i XIX vijek. Dr Milović koristi metodologiju moderne istorijske demografi je koja jeafi rmisana u inostranstvu. 3 U ovome dijelu monografi je sretaju nas već plemenski omeđeni utvrđeni Banjani razapeti između vlasti Osmanskog carstva, Venecije, Crne Gore, kroz burne vjekove, koji ispisuju, svojevrsnu i složenu demografsku i svekoliku istorijsku stvarnost. Pleme prema popisu od (1701) dolazi do demografi je sa 66 domova, raseljeno tokom XVII vijeka u kome je igralo značanu ulogu, zatim jača kroz doseljeničke procese tokom XVIII vijeka, uz stalno iseljavanje znatnog broja banjskog stanovništva. Ovo je vrijeme defi nitivnog oslobađanja Banjana od turske vlasti i uključenje u Crnogorsku državu. Demografiju, kao i svekolika istorijska zbivanja prati obimna građa iz različitih arhiva (dubrovački, mletački, turski, crnogorski…). Iz ove viševjekovne demografi je i antropogeografi je izdvojili smo kao zasebnu cjelinu u radu, prikaz brojnih iseljenja, koja su narod naših krajeva rasijavala širokim prostorima bližeg i daljeg okruženja, pa sve do Rusije, Amerike.
Četvrti dio ove složene monografi je fundiran je na izvorima koji su obezbjeđivani iz mnoštva različitih publikacija, rodoslova, ljetopisa, riječju rezličite etnografske i demografske literature vezane za široke prostore Crne Gore, Bosne, Hercegovine, Srbije, pa do daleke Amerike. Monografija otkriva vrlo dinamičnu i složenu demografi ju Banjana kroz vjekove, koja je uvijek imala neuravnotežen useljeničko-iseljenički bilans. Već od ranog srednjevjekovlja geografski, istorijski i demografski zaokružena plemensko – prediona oblast Banjana, prepoznata po izuzetnom geostrateškom položaju, ističe se značajnom antropogeografskom i demografskom prošlošću. Mnogi ovdje dolaze, kraće ili duže ostaju i idu dalje, a neki se ovdje zadržavaju i ugrađuju svoju antropogeografi ju i etnogenetiku u banjski plemenski entitet, dobro utvrđen već od početka novog vijeka. Zahvaljujući ovakvim procesima koje su prouzrokovale vrlo specifične geoistorijske korelacije i geostrateški položaj, Banjani su odavno uočeni kao prepoznatljiv prostor za istraživanje demografskih kretanja i antropogeografskih procesa u širokom krugu krša u zaleđu Dubrovnika i Boke, koga su doticale mnoge istorijske mijene kojih je bilo u izobilju na ovom dijelu Balkana i njegovog Jadranskog domorja. Dinamički demografski procesi su se, uglavnom, odvijali na štetu viševjekovnog i učvršćenog plemenskog entiteta Banjana. Više se odseljavalo nego doseljavalo. Pada u oči zapažanje više istoričara da su Banjani u prošlosti bili utočište za mnoge nevoljnike i stanica na putu koji je vodio do novih ishodišta ili staništa. Specifičan položaj ovog plemena na vječitom limesu raznih država naroda i vjera, učinio je da ovaj kraj, kao i njegovo okruženje, bude vrlo primamljiv prostor na kome su se odvijali mnogi demografski procesi. No i pored niza drugih i ovo je jedna od istorijskih specifičnosti Banjana, koja zavređuje pažnju. Valja istaći da je određeni broj banjskih rodova (bratstava) prema pouzdanim izvorima uključuen u banjsku demografi ju još od XVI vijeka, i u njoj traje i ostaje do ovih vremena. On je bio okosnica plemenske demografije i očuvao demografski i istorijski kontinuitet uz veliku potporu bratstava koja su se na ovom prostoru javila do kraja XVIII vijeka. Ovo se potvrđuje znamenitim kulturno-istorijskim nasljeđem, po kome su Banjani prepoznatljivi na širokom prostoru. Brojna viševjekovna iseljenja naroda naših krajeva učinili su Banjane značajnim ishodištem mnogih bratstava i rodova koji će u novim sredinama ugrađivati svoju izdašnost i preduzimljivost, uzimajući vidnog učešća u narodnom životu u dugovremenim društvima tokovima. Mogli bi na kraju zaključiti da se banjski demografski krug smješta između „Vjekovnog utočišta” i „vjekovnog ishodišta” mnogih koje su vjekovi dovodili do ovih krša.
Riječju, knjiga „Stanovništvo Banjana – istorijsko – demografski procesi” plijeni analizama ogromne građe i činjenica, obilјem odabranih primjera, oštroumnim zapažanjima, lјepotom stila i jezika. Monografi ja ubjedlјivo otkriva rijetko uspjeli spoj – izvora, obogaćenom slojevitošću analize i nepristrašnoću opšteg suda, preciznošću iskaza, kulturom povezivanja činjenica i odlične istorijske i demografsko geografske dokumentacije. Nјen poseban značaj je u tome što ona dolazi u vrijeme kada se u Crnoj Gori čine napori da se ovoj istorijsko demografskoj problematici prilazi na naučan i kreativan način. „(Non fructifi cat autumno arbor, quae vere non fl oruit” Ne donosi u jesen plodove drvo koje u proljeće nije cvjetalo). Želim i mislim da mogu uz punu ličnu i naučnu odgovornost i savjest da istaknem tri kvalifi kacije ove publikacije koje uz najstrožu kritičku ocjenu ne mogu doći u pitanje.
Prvo, opštedruštvena aktuelnost sa stanovišta upoznavanja složenih promjena. Knjiga „Stanovništvo Banjana – istorijsko – demografski procesi” i njoj slične, u mjeri koliko ih umješno učinimo više poznatim i dostupnim stručnoj i široj javnosti, mogu valјano doprinijeti trajnim nacionalnim i društvenim cilјevima. Mislimo da je ovo dobra matrica u povezivanju istorijskog i demografskog i njegove sprege sa aktuelnim. Dr Milović se drži Tacitovog načela „Objektivno i nepristrasno” („Sine ira et studio”) ili kako se drugačije naziva „Bez ljutnje i simpatija”, odnosno „Bez gnjeva i pristrasnosti”.
Drugo, knjiga „Stanovništvo Banjana – istorijsko – demografski procesi” ima širu, trajniju edukativnu iinformativnu vrijednost. Ovakva monografska djela se dugo stvaraju i pripremaju. U okviru ove problematike, pred čitaocima se razotkriva panorama istorijskih i demografskih prilika na omeđenom prostoru, ali i šire i ona postaje zanimlјivija i sadržajnija ne ukoliko je više priče, nego ukoliko je više činjenica, i detalјa. Relevantni podaci aktuelizovani su prema reprezentativnim i pouzdanim publikacijama i drugim provjerenim demografskim izvorima. Nema podataka ni pregleda koji neće imati ne samo istorijsko-informativnu, već i aktuelnu vrijednost.
Treće, posebna karakteristika i vrijednost knjige „Stanovništvo Banjana – istorijsko – demografski procesi” jesu stil i način obrade. Pisano je naučno, stručno, veoma čitlјivo, privlačno i zanimlјivo. Stoga se i za ovo djelo mirne duše može reći da je samo još jedna potvrda one mudre krilatice – Labor omnia vincit – Rad sve pobjeđuje (u radu je spas).
Riječju, autor je uradio impozantan posao koji ima složenu dimenziju i nemjerljivu težinu. Ova knjiga zaslužuje pažnju i poštovanje čitalaca i javnosti, zbog truda koji je uložio da prenese i sačuva od zaborava ono što je vrijedno u životu jednog plemena i vremena. Čitalac može biti zadovolјan ponuđenim sadržajem, jer će među koricama pročitati lјudska iskustva, demografske nemire i istorijske istine. Rukopis pozitivno ocjenjujem ipreporučujem za objavljivanje.
Nikšić 14.1.2024. Prof. dr Miroslav Doderović
1 Iako se u običnom akademskom žargonu monografi ja shvata kao specijalistički akademski rad, a ne referentni rad o pojedinačnom naučnom predmetu, u bibliotekarskoj i informacionoj nauci monografi ja ima mnogo šire značenje i označava bilo koju neserijsku publikaciju kompletnu u jednom tomu (knjizi) ili ograničenom broju tomova (čak i roman poput Prustovog djela U traganju za izgublјenim vremenom u sedam tomova), za razliku od serijskih publikacija poput magazina, žurnala ili novina.
2 U ovom radu termin defter korišćen je samo u onom značenju koje je on imao u okvirima osmanske administracije, dakle riječ je o defterima – popisnim knjigama na kojima je ta administracija počivala.
3 Kembridžska grupa za istoriju i socijalnu strukturu stanovništva je koristila engleske parohijske registre da bi rekonstruisala populacionu istoriju od (1541). Važni su nalazi Prinstonskog univerziteta koji su istraživali promjene stopa nataliteta i mortaliteta u evropskim provincijama period (1870 – 1960), i mada je ovo istraživanje rađeno u svrhu opisivanja toka demografske tranzicije otkriveno je da su kulturni faktori bili vrlo značajni za tranziciju nataliteta i mortaliteta, dok je industrijalizacija imala perifernu ulogu. Takođe su negirane zablude da su domaćinstva u prošlosti bila višegeneracijska i brojna. Izvori podataka za ovu nauku su uglavnom registri koje su vodile vjerske organizacije u vidu matičnih knjiga rođenih, umrlih, krštenih, vjenčanih i koje su poznate pod nazivom Matrikule.
RECENZIJA II
RADOMIR MILOVIĆ:
STANOVNIŠTVO BANJANA ISTORIJSKO – DEMOGRAFSKI PROCESI, Nikšić 2024
Istorijsko – demografska problematika zauzima značajno mesto u savremenim geografskim istraživanjima. Monografi ja „Stanovništvo Banjana – istorijsko – demografski procesi” predstavlja istraživanje demografskog plemenskog sistema koje ima za cilj povezivanje starog antropogeografskog kompleksnog i demografskog geografskog pristupa u proučavanju Banjana, koji se ogleda u interakciji prirodnih, društvenih i regionalnih elemenata i faktora u kompleksu stanovništvo – okolina. Ujedno, težište istraživanja predstavlja i prikaz opštih i posebnih zakonitosti koje su imale presudan značaj za teritorijalni razvoj Banjana i njihovu demografsku, morfo-fi zionomsku i funkcionalnu strukturu. Monografi ja je organizovana u četiri poglavlja, izdvojenih na osnovu proučavanih prirodnih i društvenih komponenti antropogeografskog kompleksa Banjana. U prvom poglavlju: „Tragovima starog stanovništva” prikazan je okvir tradicionalnih i antropogeografskih proučavanja. Nakon uvodnog dela, u drugom poglavlju monografi je naslovljenom „Banjani kao vjekovno utočište” sagledani su geografski položaj, granice i veličina, kao i fi zičkogeografska svojstva naseobinskog demografskog kompleksa, koji predstavljaju osnove razvoja Banjana.
Treći deo rada naslovljen „Antropografski i demografski procesi od početka XVI do kraja XIX vijeka” je najopširniji. Obuhvata prikaz istorijsko-geografske osnove razvoja Banjana, od tragova prve praistorijske naseljenosti do kraja XIX vijeka pod uticajem složenih istorijskih i društvenoekonomskih prilika. Hercegovina u geo-istorijskom smislu predstavlja u čitavom regionalnom antropogegografskom krugu najznačajniji prostor za sagledavanje demografi je Banjana. U dugom vremenskom periodu iz Banjana al i preko Banjana prema hercegovačkim prostorima kretalo se stanovništvo tražeći mesta za bolji i sigurniji život. Migracija je bila na pravcu zapad – istok, ali one su se dešavale krajem srednjeg i početkom novog veka.
Četvrti dio ove složene monografi je utemeljen je na izvorima koji su obezbeđivani iz mnoštva različitih publikacija, rodoslova, ljetopisa, rečju rezličite etnografske i demografske literature vezane za široke prostore Crne Gore, Bosne, Hercegovine, Srbije, pa do daleke Amerike. Kako kompleksno antropogeografsko proučavanje stanovništva zahteva detaljno sagledavanje svih komponenti naseobinsko-geografske sredine, akcenat je stavljen na antropogeografske odlike i poreklo stanovništva, gde se na sveobuhvatan način rekonstruiše i determiniše migraciono poreklo stanovništva, iseljavanje i redistribucija stanovništva, kao i njihove posledice.
Analizirane su promene u kretanju i razmještaju stanovništva, prirodno kretanje migracije stanovništva, na osnovu čega se uviđaju zakonitosti demografskog razvoja proučavanog prostora.
Istorijsko-društvene pojave, kao i geografsko-naseobinski procesi, interakcijskim delovanjem prouzrokovali su mnogobrojne promene i u demografskim strukturama stanovništva, kao i genezi, transformaciji i strukturi domaćinstava. Potom su evidentirani tragovi ranije naseljenosti i hronološki prikazani značajni lokaliteti. Takođe je obrađeno migraciono poreklo stanovništva po familijama, prostorna distribucija iseljenih kuća (Od Banjana do Amerike). Autor monografi je „Stanovništvo Banjana – istorijsko – demografski procesi” uspeo je da na adekvatan način analizira i prikaže direktno i indirektno delovanje fi zičkogeografskih i antropogenih faktora, čime su stvoreni različiti uslovi za prostorno-funkcinalnu i demografsku organizaciju Banjana. Monografi ja je napisana akademskim stilom na 230 strane, obogaćena grafičkim prilozima u vidu tabela, ilustracija ( Book Reviews fotografi ja i tematskih karata) i priloga (3) koji upotpunjuju tekst i čine ga preglednijim, raznovrsnijim i lakšim za razumevanje.
Autor je koristio relevantne domaće i inostrane izvore literature (150), kao i sopstvena istraživanja iz ove naučne oblasti. Poseban značaj u izradi ove monografi je imala su i sprovedena terenska istraživanja pomoću kojih je prikupljena naučno nepoznata ili delimično poznata građa o antropogeografskim svojstvima naseobinskog sistema Banjana. Kako su problemi razvoja, egzistencije i devastacije naselja na proučavanom prostoru, stanovništva, stari sasvim sigurno koliko i sama ljudska naselja, ova monografi ja ima značaj i za naučnu zajednicu i za širu javnost.
Monografija „Stanovništvo Banjana – istorijsko – demografski procesi” namenjena je širokom krugu čitalaca i istraživačima zainteresovanim za ovu oblast.
Beograd, 15. 01. 2024. god. Prof. Dr Milutin Lješević
Profesor Univerziteta u Beogradu
1 Trackback / Pingback