Dr Živko Andrijašević: Duga tradicija bratskog špijuniranja – kako srpska tajna služba već 160 godina djeluje u Crnoj Gori Neposredno prije smjenjivanja, načelnik srpske Službe državne bezbjednosti, Andreja Savić, izjavio je beogradskom “Ninu” (br. 2692, 1. avgust 2002) da je služba na čijem je čelu najmoćnija na Balkanu, te da su njeni operativci prisutni u svim zemljama u okruženju. – Mi smo mala zemlja, kaže Savić, ali smo u svakom slučaju vodeći na prostoru Balkana – govorim sa stanovišta službe, i moramo, kao služba, da budemo prisutni u našem okruženju, pre svega u republikama bivše Jugoslavije i drugim susednim zemljama. Koliko je nama poznato, nikada jedan šef srpske Državne bezbjednosti nije otvorenije priznao da njegova služba ima agenturnu mrežu u svim zemljama sa kojima se Srbija graniči, pa među njima i u Crnoj Gori. Jer, Savić je govorio o potrebi prisustva službe u “našem okruženju”, tj. okruženju Srbije, a što je Crna Gora nego dio tog okruženja, i to možda, sa stanovišta službe, jedan od najvažnijih. Kada se ima u vidu karakter službe o kojoj je riječ, možemo konstatovati da je njen šef ovakvom formulacijom bio neuobičajeno iskren i direktan, pa smo zahvaljujući Saviću dobili zvaničnu potvrdu da pripadnici srpske službe, odnedavno nazvane Bezbjednosno-informativna agencija, djeluju i u Crnoj Gori. Bar jedan srpski špijun uvijek je bio u blizini crnogorskog gospodara Srpska tajna služba prisutna je u Crnoj Gori već 160 godina, odnosno, od 1844. godine. Zna se da je prvi srpski obavještajac koji je došao u Crnu Goru bio Stevan Hrkalović, činovnik Ministarstva unutrašnjih djela Kneževine Srbije. Njega je krajem 1844. godine u Crnu Goru poslao Ilija Garašanin, sa zadatkom da Njegošu dostavi novčanu pomoć srpske vlade, ali i ocijeni političke i vojne prilike u Crnoj Gori. Iste, 1844. godine uspostavljena je agenturna mreža u Bosni, a nekoliko godina kasnije i u Hercegovini. Svi srpski povjerenici dobijali su precizne i detaljne instrukcije za rad, koje je lično pisao Garašanin. Te instrukcije imale su nekada i dvadesetak stranica. U instrukcijama srpskim povjerenicima (agentima) u Bosni, za 1859. godinu, Garašanin na početku navodi: – Da pošilje svaki 15 dana izvjestije o svemu što se u Bosni od strane suve granice i Krajine događa. I po tome on će se s najvećom brigom naročito o tome starati da sazna točno šta se u onom kraju Bosne sbiva; šta urođenici Turci (begovi i fukara) o svom stanju i svojoj budućnosti misle i govore; šta li pak hristijani; i na posletku šta Osmanlije, koji su kao vlasnici postavljeni, rade i kako postupaju sprama odvraćenoga od nji mjenija bosanski Turaka i raje uobšte. Isto tako on će strogo raspitivati i točno saznavati sva dejstvija austrijski činovnika sprama naroda bosanskoga: Šta oni ovamo obećavaju i šta ih savetuju, preko koga to čine i na koji način izvršavaju. Uspjevaju li među narodom; kod koje klase i kog vjeroispovedanija najviše? Nakon ovih uopštenih preporuka, slijede konkretni zadaci srpskim povjerenicima u Bosni, koje je Garašanin iznio u 13 tačaka. Agenturna mreža srpske tajne službe nije bila razgranata u Crnoj Gori poput one u Bosni, ali je barem jedan agent uvijek bio u blizini crnogorskog gospodara. Još za vrijeme knjaza Danila sumnjalo se da jedan cetinjski učitelj i jedan od knjaževih sekretara, rade za srpsku vladu. Čvrstih dokaza, istina, nije bilo, ali je vojvoda Mirko, za svaki slučaj, naredio da se obojica drže na oku. Tek prvih godina vladavine knjaza Nikole nepobitno je utvrđeno da na crnogorskom dvoru postoje saradnici srpske obavještajne službe. Zahvaljujući ruskom konzulu u Dubrovniku, vojvoda Mirko je dobio nepobitne dokaze da bliski saradnik i intimus knjaza Nikole, arhimandrit Nićifor Dučić, i udovica knjaza Danila, knjeginja Darinka, sarađuju sa Garašaninovom službom. Inače, arhimandrit Dučić i knjeginja Darinka bili su dio najužeg dvorskog kruga, koji je nekoliko godina faktički vodio crnogorsku državnu politiku. Kada je njihova saradnja otkrivena, vojvoda Mirko je jedino mogao da ih protjera iz Crne Gore, što je on i učinio. Prema pouzdanim podacima, Nićifor Dučić, rodom Hercegovac, zavrbovan je početkom 1863, a knjaginja Darinka 1867. godine. U Dučićevom slučaju, od vrbovanja do otkrivanja prošlo je skoro pet godina, što znači da su u Beogradu za sve to vrijeme znali svaku riječ koja je izgovorena u Dvoru. Stupanje Dučića u srpsku službu uspjeh je Garašaninovog saradnika Tome Kovačevića, koji je u jednom izvještaju naveo da bi on “imao načina na našu ga stranu privoleti, jer sam (mu) ja ovde u Beogradu blagodejanje izradio te je školovan i inače sa mnom je dobro živio.” Nakon protjerivanja iz Crne Gore, knjeginja Darinka je otišla u Veneciju, a Nićifor Dučić u Beograd, gdje je preuzeo jedno odjeljenje u srpskom Ministarstvu inostranih djela. Naravno, to odjeljenje se bavilo obavještajnim i propagandnim radom u njegovoj Hercegovini. Pored organizovanja propagandno-obavještajnog rada u Hercegovini, Dučić je bio i savjetnik predsjednika srpske vlade za “crnogorske poslove”. On je predlagao koga od crnogorskih podanika treba vrbovati, odnosno, kome posvetiti “posebnu pažnju”. U jednom pismu, koje se čuva u zaostavštini Jovana Ristića, Dučić predlaže predsjedniku srpske vlade da srpski knez primi u audijenciju sina vojvode Miljana Vukova, Todora, kako bi nekim gestom pažnje i uvažavanja razvio kod njega ljubav prema Srbiji: “I da mu Knez nekoliko riječi reče, koje će imati značaja, i koje će u njegovo mlado srce urasti. A ta je kuća u Vasojevićima vrlo važna i Srbiji vazda odana i privržena. Kad god Srbija zarati na Turke, može sigurno računati na 2000 Vasojevića koji će se boriti kao lavovi, i nama su za taj posao i sa svojijem đeografskijem položajem vrlo udesni.” I zaista, Todor Vuković je bio primljen kod kneza, a dobio je na poklon 100 dukata “za putni trošak”. To potvrđuje i Todorov brat, vojvoda Gavro Vuković u svojim “Memoarima”. O razlozima ovolike pažnje prema Todoru i porodici Vuković, vojvoda Gavro ne kaže ni riječ. Pored Nićifora Dučića, na stvaranju obavještajne mreže u Crnoj Gori radio je i izaslanik srpske vlade kod knjaza Nikole, Milan Piroćanac, koji je boravio na Cetinju tokom 1867. godine. U opširnom izvještaju koji je dostavio srpskoj vladi, Piroćanac nabraja ličnosti koje su naklonjene Srbiji, i koje bi se za obavještajni rad mogle vrbovati. Naravno, Piroćanac predlaže da se ovim ljudima za usluge daje novac, jer smatra da gotovo i nema crnogorskog glavara koji bi odbio neku pristojnu sumu. Što se knjaginje Darinke tiče, Piroćanac navodi da je ona “našim namjerama podpuno odana”, predlažući da joj se ta vjernost nagradi znatnom novčanom sumom. Pored knjaginje Darinke, Piroćanac smatra da su Srbiji veoma naklonjeni vojvoda Miljan Vuković, vojvoda Anto Daković i vojvoda Novica Cerović, napominjući da bi sa njima trebalo “posebno raditi”. Srpska agenturna mreža u Crnoj Gori naglo je počela da se širi početkom 20. vijeka, kada u službu srpske vlade stupaju mnogi Crnogorci školovani u Beogradu, ali i neki crnogorski državni činovnici koji su bili nezadovoljni svojim statusom. U jednom dokumentu iz 1908. godine, crnogorski ministar unutrašnjih djela navodi da se pouzdano zna da više od 150 ljudi u Crnoj Gori povremeno sarađuje sa agentima srpske vlade. Spisak ovih crnogorskih “domoljuba” biće uskoro objavljen. ——————————————————————————– I Stefan Mitrov Ljubiša je sarađivao sa službom Pedesetih godina 20. vijeka objavljena su dokumenta koja potvrđuju da je i književnik Stefan Mitrov Ljubiša bio saradnik srpske obavještajne službe. Na osnovu jednog Ljubišinog pisma zaključujemo da je djelovao u korist srpske vlade u Boki Kotorskoj i da je prikupljao političke informacije koje bi joj mogle koristiti. Na kraju jednog takvog pisma Ljubiša navodi: “Molim po pročitanju spaliti”. Istovremeno, Ljubiša je pratio i političke prilike u Crnoj Gori. U razgovoru sa srpskim majorom Kostom Protićem Ljubiša je nadugačko pričao o svojim kontaktima s knjazom Nikolom, o osobinama pojedinih crnogorskih glavara i o političkim namjerama Cetinja. Kako se iz ovih dokumenata može zaključiti, srpska vlada je zahvaljujući Ljubiši dobijala informacije o crnogorskoj politici u Primorju, i o vezama između Crne Gore i Austrije. ——————————————————————————– Agent “Skarda” iz Kotora slao poruke u Beograd preko Trsta Nakon stvaranja agenturne mreže, srpska vlada je bila osmislila i pouzdani način za slanje špijunskih izvještaja iz Crne Gore. Kao što je poznato, centar njene obavještajne službe za Crnu Goru bio je u Kotoru, gdje je od kraja šezdesetih godina 19. vijeka djelovao agent pod kodnim imenom “Skarda”. “Skarda” je dobijao povjerljive izvještaje svih agenata koji su djelovali u Crnoj Gori, a imao je doušnika i na samom Dvoru. Dobijeni materijal “Skarda” je slao za Trst, a iz Trsta izvještaji su dostavljani Beogradu. O tome kako su obavještajni izvještaji iz Crne Gore dostavljani Beogradu, pisao je 1876. godine Atanasije Nikolić, jedan od prvaka srpske obavještajne službe. U svom spisu “Opis radnje po predmetu opšteg sporazumljenja za ustanak i sjedinjenje” (1876), Nikolić navodi: “Dok sam ja vodio korespondenciju u šiframa sa Crnom Gorom i s našim agentom, pisma nisu išla direkte iz Kotora ovamo, ni odovud za Kotor zbog austrijskog špioniranja. Iz Kotora pošiljana su pisma u Trst u koverti na brata Teodorovića, koji je onde bio trgovački agent, a za ekspediciju naših pisama imao je 100 for. na godinu. Ovaj bi opet svoja i našega agenta pisma u jednoj koverti (stavljao) pod adresom Lazara Grujića u Beograd i tek ovo bi pismo u drugu kovertu stavio i adresirao na Tomu Andrejevića u Beograd, te bi tako Toma Andrejevića ta pisma na Lazara Grujića glaseća, predavao pokojnome Garašaninu, a ovaj bi ih meni poslao na dešifriranje… Ovim načinom zaklonjena je bila ličnost srpskoga ministra, pa baš da bi korespondencija došla u neprijateljske ruke, vlada Knjaževstva Srpskog ne bi se kompromitovala.” |
Srpska tajna služba u Crnoj Gori – Dr Živko Andrijašević
Be the first to comment