Prvi svjetski rat je za Crnu Goru bio koban, njegov ishod takođe. Pod navalom austrougarskih armija, razvučena na tri fronta, u rasponu od 600 km, Crnogorska vojska je prvi put kapitulirala u svojoj dugoj istoriji, ostavljena na milost i nemilost neprijatelju, izdata od strane saveznika a prevarena i izdata od bratske Srbije. Tome su znatno doprinijeli kralj Nikola i crnogorska Vlada prepustivši Vrhovnu komandu srpskim oficirima, koji su po instrukcijama svoje vlade pripremili slom Crnogorske vojske i kapitulaciju drzave. Od tada traje crnogorska Golgota. Po završetku rata, iako je časno ispunjavala svoju savezničku misiju i znatno doprinijela porazu austro-njemačke koalicije, prinijevši sebe na oltar Slobode, Crna Gora je nestala voljom svojih saveznika i njihovim zauzimanjem za srpske velikodržavne i velikonacionalne ciljeve, pod plaštom jugoslovenskog ujedinjenja.
Ni do danas istoriografija nije o tome rekla svoju naučnu, istinitu i pravednu riječ. Crnogorci su se viteški borili u Prvom svjetskom ratu, sačuvali su nacionalnu slavu, vojničku čast i istorijsko dostojanstvo.
Patriotska istoriografija, a pogotovo srpska, ne gleda kroz istu dipotriju na ratovanje Srpske vojske i Crnogorske vojske. Srpska vojska i njena komanda uveli su praksu da se njihovo ratovanje glorifikuje preko svake mjere, dok se Crnogorskoj vojsci odriče neki veći doprinos pobjedi nad moćnim neprijateljem. Do skoro se veličalo njeno žrtvovanje za spas srpske vojske, a danas se i to poriče. Vele: Srpska vojska je već bila prošla kada su Crnogorci nerazumno i samoubilački prihvatili bitku na Mojkovcu.
Gledajući kroz tu dioptriju crnogorska vojska je sama kriva za svoj udes, a posebno njen vrhovni komandant, kralj Nikola i crnogorska Vlada, koji su odstupili iz zemlje da neprijatelju ne padnu u ruke. Time bi crnogorski slom bio apsolutan i definitivan. Ovako je ostala realna nada u borbi za opstanak i budućnost.
Nakon žestoke austrougarske ofanzive, pada Beograda i drugih gradova, Srpska vojska, na čelu sa Kraljem Petrom, regentom Aleksandrom i Vrhovnom komandom povlačila se prema jugu, ka Solunu. Pošto su Bugari presjekli tu odstupnicu – jedini izlaz za Srpsku vojsku bilo je preko Crne Gore i Albanije. Sve oči su bile uprte u Crnogorce – u njihovim rukama je bio ključ spasa i Srpske vojske i srpske države. Na spas Crnogorske vojske i države kao da niko nije mislio. Po srpskom planu, Crnogorska vojska je unaprijed bila žrtvovana. Država, takođe.
To su bili sudbonosni dani za Srpsku vojsku, njenu komandu i državno rukovodstvo. Preko Peći, kao polazišta, Srpska vojska se povlačila od početka decembra 1915. zamišljenim pravcem, u unaprijed određenom poretku. Iznurenu, gladnu i prilično demoralisanu Srpsku vojsku čekala su velika iskušenja i nedaće. Odstupanje se mnogima činilo kao neizvjesna i suluda avantura po zimskom vremenu, snijegu i mećavama, i u iščekivanju drugih napadača.
Dezerterstva su bila masovna. Vojska se iz dana u dan osipala. Odmetale su se čitave jedinice. Neke su se raspustale a borci odlazili kućama, dok su se druge predavale neprijatelju, i to masovno.
Ali istorija srpska o tome ćuti, kao da toga nije bilo.
Ali tu su bili Crnogorci da zaborave na sebe i svoj spas a da spašavaju srpsku vojsku i hvataju njene dezertere, čitave jedinice.
Na to nas je u svojim knjigama podsjetio istoricar i etnograf Đorđije M. Ostojić, koji je zabilježio autentična svjedočenja.
Umjesto da se i sama povlači pred austrougarskom ofanzivom, ukliještena sa nekoliko strana, Komanda Sandžačkog sektora crnogorske vojske preuzela je na sebe »delikatan zadatak«: da čuva srpske snage od iznenadnih napada, da zaustavi prodor austrougarskih trupa preko Tare i da ne dozvoli srpskim dezerterima i odmetnutim srpskim jedinicama da se predaju austrougarskoj vojsci već da ih hvata i sprovodi do srpske komande. Tako je Crnogorska vojska preuzela ulogu žandarma na frontu, ne misleći o sopstvenom izlazu i udesu.
I raniji i sadašnji istoričari ćute da su dezertirali mnogi srpski oficiri i vojnici, demoralisani i očajni, misleći samo na sopstveni život. Ta dezerterska masa, bez želje za dalju borbu, iznurena i izgubljena, tumarala je i kretala se bez cilja. I vojnici i starješine su masovno bacali oružje, bježali od svoje glavnine, iz fiks-ideju da je najbolje da se predaju najbližim austrougarskim jedinicama i komandama.
Zato je Komanda Crnogorske vojske, kojoj su na čelu bili srpski oficiri formirala »manje operativne jedinice« koje su kontrolisale teren, pratile kretanje srpske vojske i budno motrile na dezertere.
Pošto je dezerterstvo bilo masovno, nije bilo teško uočiti tu obeshrabrenu masu koja je vrvila na sve strane. Ta očajna stampeda ojađenih i obeshrabrenih ljudi bilo je vrlo teško i opasno zaustavljati i vraćati natrag.
Crnogorske specijalne jedinice, formirane specijalno za to, u sastavu od 50 do 400 vojnika krstarile su terenom, hvatale te nesrećnike i vraćale ih nazad srpskoj komandi, a ona ih sprovodila u njihove jedinice. Crnogorci nijesu ni pomišljali na to da se opasnost i nad njima nadvila, da nemaju izlaza. Ali, oni su na sebe zaboravili, kao da je bila sramota tražiti sopstveni spas. Iako je to bilo vrlo časno, samoubilački ratovati za spas drugog, mora se priznati da je bilo i vrlo nerazumno i vrlo glupo.
Zahvaljujući upravo Đorđiju Ostojiću, saznali smo da su se u decembru 1915. iz pravca Nikšića, preko Šavnika i Jezera, kretale prema Lever Tari dvije velike grupe srpskih dezertera: jedna od 1400 a druga 1200 vojnika. Tih 2600 boraca i oficira bilo je naumilo da se preda austrougarskim jedinicama u Lever Tari, nadomak koje su u svome pohodu već bile stigle. Ona manja grupa dezertera je bila iz slavne Drinske divizije. Taj očajni stampedo, ta stihija je išla bez straha, upozoravajući da ce doći do krvoprolića ako neko pokuša da je zaustavi. To mnogoglavo čudovište širilo je strah i pustoš oko sebe. Kada je ta opasna rulja, na putu prema Lever Tari, stigla u Ramovo Ždrijelo pred nju su izasla dva crnogorska sveštenika i tri oficira Crnogorske vojske da je zaustave i, ukoliko krene dalje, upozore da će doći do velikog krvoprolića. Crnogorski sveštenici i oficiri su nastojali da ih odvrate od njihove namjere i spriječe predaju neprijatelju. Oni su upozorili tu izgubljenu masu da joj nije dozvoljeno dalje kretanje, a u slučaju da nastavi prema zamišljenom cilju, dočekaće ih vatrom crnogorske jedinice i srpska artiljerija.
Crnogorski popovi su s krstom u ruci, uz molbe i molitve, a, po običaju, na kraju preklinjanja, kletve i anatemu nastojali da ih zaustave pred bespućem. Upozoravali su ih da moze pasti »bratska krv«, ali sve je bilo uzalud. Umalo se nijesu dokopali crnogorskih oficira, kako bi im služili kao taoci i štit prilikom proboja prema Austrijancima. Dezerterska velika gomila je stigla do sela Vrela, blizu Pirlitora. Tu je bila granica: ili da se dezerteri pokore crnogorskoj naredbi i zaustave da idu dalje ili će doći do krvavog sukoba. Ali dezertere nije ništa moglo zaustaviti da odustanu. Do sukoba je moralo doći, i došlo je, baš u Vrelima, na jednoj zaravni. Ispred srpskih dezertera, sjeverno i sjeveroistočno, nalazile su se crnogorske pogranične jedinice. One su pazile ne samo na dezertere nego i na Austrijance da ne bi presli Taru i »izdušili« na Pirlitor.
Po naredbi Vrhovne komande, Crnogorska vojska nije smjela da dopusti da srpski dezerteri pređu preko Tare i predaju se neprijatelju, čak i po cijenu krvavog sukoba. Utvrđene položaje držala je jezero-šaranska jedinica. Položaji su bili dobro obezbijeđeni od upada i pokušaja prodora austrougarskih jedinica. Drugi dio fronta čuvali su djelovi Sandžačke brigade. Na položajima crnogorske vojske nalazila se i artiljerija, kojom je komandovao srpski oficir. Kada su se na visoravni Bjelasica, oprljenoj snijegom, pojavile jedinice dezertera, s namjerom da se, preko Pirlitora, probiju do Tare i predaju Austrijancima, nastalo je mučno stanje. Naprijed ih nijesu smjeli pustiti, a teško je bilo bratsku krv proliti. Graničari su u znak upozorenja nekoliko puta pucali preko mase, a pošto ona nije ustuknula dobili su naređenje da pucaju u nju. I opet se pucalo iznad i oko nje.
Viđevši da prekaljeni crnogorski ratnici neće da pucaju u masu, razljućeni srpski oficir je sa tri topovska đuleta uspio da je pomuti. Dezerteri su se onda razvili u strijelce i ponovo ustremili ka Tari. Tada je srpski oficir gađao po sredini mase dezertera. Od tih topovskih hitaca poginuo je 21 srpski vojnik, dok ih je oko 70 ranjeno. Poslije velike pometnje, očaja i nevjerice – dezerteri su se predali. Crnogorska vojska ih je razoružala i sprovela kod škole u Vrelima.
Mještani su mrtve sahranili na mjestu pogibije, a ranjenike su prihvatili i smjestili po kućama. Nakon pružene prve pomoći, ranjenici su prebačeni u ratnu bolnicu na Žabljaku.
U Vrelima se ta ogorčena, umorna i iscrpljena masa srpskih dezertera lijepo odmorila i nahranila, oporavila. Seljaci nijesu ništa žalili, iznijeli su sve što su imali. Crnogorska vojska je zatim tu ogromnu masu dezrtera predala srpskim jedinicama. Nije poznato šta je dalje sa njom bilo.
Zanimljivo je da se zadugo poslije završetka rata niko nije javljao od rodbine poginulih srpskih dezertera. Čak, veli Đ. Ostojić, nije ni pokušavao da traži grobove poginulih u tome žalosnom okršaju.
Na zauzimanje mjesnih aktivista tridesetih godina prošlog vijeka kosti srpskih vojnika su prenešene na mjesno groblje, kod crkve u Međuzvalju.
Tu im je podignut i spomenik na kome piše: »U slavu srpskim ratnicima poginulim 1915. u Vrelima«.
Ostojić navodi da je žiteljima Vrela teško palo to »što su na njihovoj zemlji stradali srpski vojnici od svoje braće, bez obzira što su htjeli da se predaju švapskim regimentama«.
Da dodamo, krajem tridesetih godina ipak se pojavila rodbina izginulih vojnika, odlučna da njihove kosti prenese u zavičaj. Iako su mještani i u tome htjeli da im pomognu, kad su oni vidjeli s kakvom se brigоm i poštovanjem ponijelo mjesno stanovništvo, rodbina je odustala od svoje namjere, ističući da ih »neće nositi, jer im je bolje ovđe nego kod nas«, da ih u zavičaj prenesu i sahrane.
Ovaj tragični događaj otvara nekoliko pitanja.
Zašto, kasnije, rodbina nije prenijela njihove kosti u »zavičaj« odakle su? Da li nije htjela ili nije smjela, pošto su izginuli kao dezerteri, da ih prenese u njihovu domovinu, na mjesna groblja. Dezerterstvo se, bilo kojim razlozima da je motivisano, drastično kaznjava. Ono donosi i gubitak vojničke časti a sramotu na familije, mnogima i velike nesreće i patnje. Ali, mnogima sačuva život.
U pobjedničkom nastupu Srpske vojske sa Solunskog fronta sve se zaboravljalo: i žrtva crnogorske vojske za spas srpske i hvatanje dezertera. Među »oslobodiocima« je bilo i dezertera kojima je bilo naređeno da zauzmu Crnu Goru.
Dok su se srpske jedinice krajem 1915. povlačile prema Albaniji i saveznicima – Crnogorska vojska je po velikom snijegu i studeni ratovala za spas druge vojske. Nije se na vrijeme povukla, a nije imala ni kud. Kralj Nikola je s Vladom i dijelom vojske pošao u emigraciju. Srpski kralj je ostavio svoju zemlju i narod. On nije odstupio nego se navodno »povukao«, ostavivši crnogorsku vojsku i kralja na cjedilu, na milost i nemilost neprijatelju.
Srpski kralj nije ispao izdajnik, a crnogorski jeste, bez svoje krivice! Crnogorski vojnici nijesu dezertirali niti su se predavali neprijatelju, pa su za srpsku elitu izdajnici. Kao da im je važnije bilo da spasavaju mit o Srpstvu nego vlastitu domovinu i gole živote. Crna Gora je imala manje vojske nego Srbija dezertera, pa je opet na Mojskovcu pobijedila! Bitka na Mojkovcu se pretvorila u veliki crnogorski poraz i nesreću. Crnogorci su sačuvali obraz ali ne i slobodu. Nijesu izgubili vojničku čast ni ljudsko dostojanstvo, ali jesu državu. Srpski kralj se iz tuđine vratio poslije dvije godine, dok crnogorskom to nije bilo dozvoljeno, čak ni njegovim kostima punih sedam dcenija. Njegove kosti su prenešene u Crnu Goru na talasu AB revolucije, uz transparente, kao za instalaciju, ispred Cetinjskog manastira. Na jednom, koji su držali popovi i kaluđerice od Valjeva, pisalo je: »Srpskom kralju s kosovskom ljubavlju«.
Be the first to comment