Stevan Gajević – Koznik ili Jerinin Grad

Zahvaljujemo se gospodinu Stevanu Gajeviću što je ovim tekstom omogućio da se pośetioci Montenegrine bliže upoznaju sa srednjovjekovnom tvrđavom u blizini Pljevalja.

Objavljivanje sadržaja na našem portalu ima potpuno neprofitni karakter i služe isključivo u edukativne svrhe. Zabranjeno je preuzimanje sadržaja sa našeg portala i dalje reprodukovanje u drugim medijima bez odobrenja autora.

Stevan Gajević

Koznik ili Jerinin Grad

O autoru:

Stevan Gajević je rođen 11/02/1974. godine u Podgorici, Crna Gora

Radi kao sudski vjestak.

KOZNIK ILI JERININ GRAD

Koznik ili Jerinin Grad je tvrđava u Crnoj Gori koja se nalazi u selu Kozica, jugoistočno od Pljevalja na oko 1200 m/nm. Relativno dobro očuvani ostaci utvrđenja smješteni su na visokom, strmom, stjenovitom brdu iznad Kozičke rijeke, nedaleko od srednjovjekovnog rudnika gvožđa, pa se pretpostavlja da je osnovna svrha tvrđave upravo zaštita rudokopa. Srednjovjekovna citadela je dobro uočljiva, i prostire se pravcem sjever – jug oko 120 m dužine i oko 20 m širine. Donžon kula je bila smještena na južnom najvisočijem dijelu tvrđave (kota 1227) u osnovi je četvorougaona i pogodna za odbranu. Središna kula (kota 1216) je četvorougaona nešto je manja i povezana je odbrambenim zidom sa sjevernom kulom. Sjeverna kula je najprostranija (kota 1208), osnova ovog dijela fortifikacije je ssa 18x18m i od ove kule danas nemamo ostatke već su oni jedino vidljivi na snimcima iz vazduha, pošto je treća kula za osnovu koristila prirodnu stijenu. i ima najveću osnovu pretpostavlja da je služila kao mjesto stanovanja posade. Usljed najmanje sačuvanosti smatra se da je uglavnom bila drvene konstrukcije. Rezervoar pitke vode – kišnice nalazi se 10m sjeverno od srednje kule sa istočne strane odbrambenog bedema unutar grada.

Osim glavnog zapadnog bedema koji je i danas dobro sačuvan, postojao je niže prema zapadu još jedan manji bedem tipa -šanac, koji bi mogao najpribližnije da se opiše kao prva linija odbrane glavnog bedema. Ipak moguće je da je mali bedem posljedica doziđivanja i ostatak gradnje većih komercijalnih objekata trgovačkog tipa. Konačnu riječ o funkciji i namjeni malog bedema ali i čitavog kastruma moraće da da arheološka nauka.

Podgrađe koje se pominje u Dubrovačkim i drugim dokumentima nije definisano arheološki. Autor ovog prikaza dugo je bio ubijeđen da je podgrađe sudeći po položaju citadele, te pejzažnim pregledom terena sa ostacima, plato površine (ssa 50×100 m) jugozapadno od glavne kule ispod današnjeg groblja, koji predstavlja prirodan položaj eventualnog podgrađa. Kasnijim obilascima i pregledom terena ostaje prvobitni zaključak da bi navedeni plato svakako mogao biti srednjovjekovni lokalitet, međutim suviše je mali za relativno dobro razvijen srednjovjekovni industrijski gradić. Navedenoj činjenici ide u prilog i to da lokalitet nema pijaću vodu. Jugoistočno od glavne citadele odmah pored korita Kozičke rijeke a preko puta rudnika nalazi se veći plato 150×200 m do kojeg dolazi krak puta koji se odvaja od glavnog puta i ide koritom Kozičke rijeke, a zatim se trasa istog puta može pratiti uzvodno do spajanja sa glavnom trasom koja prolazi pored Koznika. Kako se radilo o primitivnoj eksploataciji rude koja je u blizini to je položaj naselja neposredno u blizini rudarskog okna prirodan, uzimajući u obzir da je pored proticala rijeka kao izvor vode za brojno stanovništvo. Danas se na ovom lokalitetu mogu tu i tamo uočiti ostaci nekadašnjeg urbanog naselja ali samo sporadično, na šta utiče i činjenica da je plato obrastao šumom. Kao i u vezi predhodnog može se očekivati budući rad arheologa koji će o ovome dati konačnu riječ.

Nesumnjivo da se srednjovjekovni Koznik može pripisati Nemanjićima i tom periodu razvoja Srpske srednjovekovne države. Ipak Koznik se prvi put pominje 1441. godine u Dubrovačkom arhivu. Kao Castrum Koznik (Schoznich), grad se pominje i u povelji Fridriha III (1452—1493) hercegu Stefanu Vukčiću (1435—1466), iz 1448. godine.

Iako su pisani tragovi postojanja Koznika datirani u petnestom vijeku, arheološkim pregledom lokaliteta (Srejović – Knežević 1979.) identifikovana je trasa rimskog puta koji je vodio iz Municipiuma S, pored navedenog grada sve do Kolovrata u Prijepolju i služio kao zimska ruta (zbog nemogućnosti obavljanja saobraćaja preko Jabuke). O prisutnosti Romanskog stanovništva u selu Kozici svjedoče brojni nadgrobni spomenici iz Rimskog i kasnoantičkog perioda nađeni u podnožju Koznika (groblje) kao i nekih 1,5 km sjeverozapadno u lokalitetu Kotlina. Smatra se da je rimski put bio širok 3,6 m popločan kaldrmom sa kolotragom na pojedinim mestima. Put je dat popisom na Pojtingerovoj tabli.

Oko 500m sjeverozapadno od citadele, u srednjem vijeku se eksploatisao rudnik gvožđa. Ruda je bila vrlo dobrog kvaliteta, a i eksploatacija je bila laka, što je, svakako, uslovilo da se na tom mjestu podigne utvrđenje, i mnogo ranije nego što nalazimo u dubrovačkim dokumentima. Pretpostavlja se da je rudnik korišćen u starom vijeku, upravo od strane Rimljana a kasnije i Vizantije (Romeja) o čemu postoji usmena tradicija o lokaciji tzv. grčkih grobalja. Takođe se pretpostavlja da je Koznik u srednjem vijeku bio naseljen dominantno [Sasima], koji su iskopavali rudu ali o tome nemamo pisanih svjedočanstava. Jugozapadno na oko 450 m od grada, pored trase rimskog puta, nalazimo na ostatke srednjovjekovne crkve ili manastira, pored kojeg se nalazi izvor poznat kao „Kaluđerska voda“. Po narodnom predanju tu se prvobitno nalazio manastir sv. Nikole, ali je relativno brzo po turskom osvajanju zapaljen i uništen. Preživjeli monasi su se sklonili u pećine iznad manastira gdje su živjeli neko vrijeme da bi im kasnije uz dozvolu turskih vlasti omogućeno da osnuju novi manastir u selu Dubočica, što je kasnije 1565 iguman i jeromonah Pavle učinio, prema ktitorskom natpisu iznad ulaznih vrata manastira. Dr. Đuro Tošić navodi da “Za vrijeme vladavine Nemanjića u selu su bile tri crkve, od kojih je ona u Orliću, blizu Kozičke rijeke – gdje se danas nalazi samo velika gomila kamenja – bila navodno manastir s imanjem i pratećim objektima, za koji se smatra da je stariji od maiastira Sv. Trojice u Pljevljima. Drugu crkvu, na mjestu zvanom Kamena česma – koja je zajedno s orlićkim manastirom služila seoskom stanovništvu -Turci su srušili odmah po dolasku u ove krajeve i na njenom mjestu podigli su džamiju, dok je treća bogomolja, sagrađena na groblju kada i utvrđenje, korišćena za potrebe na tom mjestu podignutog grada. Toliki broj crkava u jednom mjestu neosporno govori o velikom broju stanovnika koji jedan od marljivih hroničara lokalne istorije ovog kraja objašnjava „podizanjem grada i otvaranjem rudnika gvožđa”^[1]

Iz dubrovačkih dokumenata s početka 15. vijeka, može se uočiti da je trgovina bila relativno dobro razvijena, te da je stanovništvo podgrađa Koznika rado trgovalo i koristilo finansijske usluge Dubrovčana. Iz sačuvanih dokumenata da se pretpostaviti da je Koznik (podgrađe) bio značajno trgovačko sjedište, pa čak možda i pazarište, i najvjerovatnije stanica na karavanskom putu od Dubrovnika prema Mileševcu i dalje Malom Brdu: U Dubrovačkom arhivu 1422. g. jasno se navodi tužba Brajka Bogosalića dubrovačkog trgovca, protiv trojice Dubrovčana – trgovca i izvjesnog Mikocija iz Koznika (Mihocius de Schosnich) da su mu napali i opljačkali sina Maroja u dućanu u Trgovištu.

Takođe je ostalo zabilježeno da je Radoje Grbačić iz Koznika (de Schoznich) 6. maja 1441.g. uzeo kredit od 50 perpera od Petra Pucića, i da će kredit biti vraćen u roku od dva mjeseca^[2]. Daljim pregledom Dubrovačkih arhiva može se zaključiti da je Koznički Grad imao i svoje podgrađe jer na to upućuju nazivi – Sotto Cosiza i Spodcosize (isti izvor).

Krajem 40-ih godina XX vijeka, od strane Ministarstva Ruda i Šuma, tadašnje Jugoslavije izrađena je studija isplativosti korišćenja rudnih nalazišta u Opštini Pljevlja. U navedenoj studiji opisan je i dat nacrt Koznika, sa detaljnim prikazom donžon kule. Kuriozitet navedene studije je prikaz medaljona sv. Dimitrija sa grčkim natpisom, za koji se navodi da je pronađen u blizini rudnika, te da je izrađen od željezno-silikatne šljake koja ostaje kao nus proizvod obrade gvozdene rude. Prema autoru navedene studije, starost medaljona se proceljuje na 13. vijek. Nažalost sam medaljon do danas nije sačuvan.

Prema sačuvanim fotografijama medaljona može se zaključiti da je medaljon bio izrađen od srebra zbog relativno odlične očuvanosti i da je sigurno pripadao nekom vlastelinu sa područja današnje Kozice. Prema kazivanju Vladimira Gajevića medaljom je bio u vlasništvu porodice Gajević koja ga je predala inženjeru autoru studije.

Može se slobodno reci da je citadela Koznik tipičan primer za prilagođavanje osnove utvrđenja terenu i za maksimalno korišćenje prirodnih oblika stjenovitog brda, kako bi grad bio što nepristupačniji. Grad ima jako izdužen oblik u osnovi. U svom prikazu iz 1979 J. Knežević^[3] iznosi da su u gradu (Koznik) sasvim dobro očuvani drveni elementi konstrukcije kao i centralna donžon kula, na samom vrhu. Danas je nažalost kula uglavnom srušena.

Izvor pitke vode postoji nešto dalje, u podnožju grada, dok je u samom fortifikacijskom objektu identifikovano postojanje ostataka rezervoara za kišnicu.

Za detaljniji opis Koznika i njegove istorije, neophodno je što hitnije izvršiti arheološko iskopavanje i konzervaciju ostataka koji bi mogli da budu osnova za eventualno valorizovanje ovog turističkog potencijala.

^[1]Dr Đuro TOŠIĆ, Istorijski institut SANU Beograd, 1999. „KONTINUITET NASELJENOSTI PLJEVALJSKOG KRAJA OD PRAISTORIJE DO USPOSTAVLJANJA TURSKE VLASTI“

^[2]Dr. Ruža Ćuk, Zavičajni Muzej Pljevlja, Glasnik Zavičajnog Muzeja knj. 1. str. 65. g.1999

^[3]J. Knežević, Dalma Pljevlja 1979, „Iz daleke prošlosti Pljevaljskog kraja“