Luka Milunović analizira način i rezultate vladavine kralja Nikole I Petrovića u decenijama nakon Berlinskog kongresa u kojima je Crna Gora bila pošteđena ratova
Pomalo zavađaj pa dugo vladaj
Početkom devete decenije XIX vijeka knjaz Nikola I će napuniti 40 godina kada država kojom je već dvije decenije suvereno vladao ulazi u nešto duži period razvoja neopterećenog ratnim dejstvima. Do novih ratnih zbivanja i nove provjere vitalnosti i stabilnosti pred crnogorskom državom će biti period nešto duži od tri decenije. Bez eksplikacije uzroka, kroz nekoliko primjera osvrnućemo se tek na konture rezultata koji su ostvareni u tom periodu.
Na osnovu odluka Berlinskog kongresa (1878) Knjaževina Crna Gora je početkom 1881. godine bila međunarodno priznata država sa upravo definisanom, dvostruko povećanom teritorijom, izlazom na more, morskim lukama i urbanim centrima u unutrašnjosti, odnosno – što treba posebno istaći – višestruko uvećanim prirodnim potencijalima za obezbjeđivanje bržeg opšteg razvoja i mnogo kvalitetnije egzistencije stanovništva. Stvorene su dakle značajne pretpostavke i šanse da se uz oporavak i početak bržeg ekonomskog razvoja društva, radi na konstituisanju državnih i nacionalnih institucija, te uređuje stabilna država sa prepoznatim ciljevima i jasnom perspektivom.
Možda je baš tada, na početku pretposljednje decenije XIX vijeka, po prestanku svih vojnih operacija knjaz osjetio nesigurnost ili čak negdje duboko u sebi strah od novonastalog stanja u državi? Možda se bar na trenutak osjećao kao onda, kada je sa nepunih devetnaest godina, poslije smrti svog strica – velikog prethodnika, knjaza Danila I, postao gospodar Crne Gore? Možda su ga ponovo ophrvala osjećanja baš kao tada pri činu ustoličenja za crnogorskog knjaza kada je, kako će sam kasnije napisati, kazao: “Kuku meni!”
No, dvadesetogodišnja vladavina puna burnih događaja koju je prevalio preko glave naučila ga je da vladajući opstaje na vlasti. Vladalački refleks bio je već stečen, a tehnika vladanja izgrađena. Tehnika vladanja koje će se i poslije Berlinskog kongresa knjaz Nikola I uporno držati mogla bi se sasvim pojednostavljeno svesti na stav: što manje mijenjaj, sporije radi, pomalo zavađaj, pa dugo vladaj… Nije se u novim državnim uslovima postavilo pitanje ili utvrdio cilj – ostvarivanja vladavine čiji bi se kvalitet i uspješnost mjerili stepenom poboljšanja uslova za život onih kojima se vlada. Polazeći odjednom prihvaćene, u suštini ranofeudalne svijesti, kvalitet vladavine je samjeravan sa: 1. dužinom trajanja vladanja (unutrašnja politika ) i 2. veličinom teritorije kojom se vlada ( spoljna politika ). Zato se knjaz Nikola I i neće pokazati kao državnik spreman da u mirnodopskim uslovima kada za to dođe vrijeme u prelomnim momentima sprovede pripremljene suštinske otklone i zaokrete u unutrašnjoj politici sa ciljem stvaranja preduslova za modernizaciju društva i povećanje efikasnosti države. Kao da je vjerovao – ako se drži jednom utvrđenih premisa u politici i obezbijedi podršku tradicionalnih prijatelja iz inostranstva – po njega će se na kraju ipak sve povoljno završiti, te da uvijek veće greške nastaju činjenjem nego nečinjenjem. Na formiranje ovakvih polazišta pri konstituisanju politike vladaoca značajno je morao uticati osjećaj domaće nedostatnosti stvoren ranijim okolnostima i sljedstveno tome svijest o neophodnosti kontinuirane neposredne, konkretne pomoći i podrške iz inostranstva – diplomatske za sticanje međunarodnog priznanja državnog suvereniteta (spoljna politika) i materijalne za tekuće savladavanje velikih ekonomskih poteškoća (unutrašnja politika).
Neoprostivo spor razvoj države
Obim, brzina i kvalitet promjena u razvoju države i društva ne zavisi naravno uvijek isključivo od slobodne volje vladaoca. Do Berlinskog kongresa razvoj crnogorske države i društva uopšte je bio determinisan objektivnim stanjem (država bez međunarodnog priznanja suvereniteta i izlaza na more sa veoma malo kvalitetnog obradivog zemljišta uz stalne borbe i ratovanje). Poslije Berlinskog kongresa kad su pomenuti razlozi nestali, ili prestali da tako oštro pritiskaju Crnu Goru, njen brži razvoj će u osnovi biti limitiran velikom sporošću u poboljšavanju efikasnosti ekonomije i posljedicama koje će izazivati ostvareni ekonomski rezultati u korelaciji sa aktivnostima i stanjem u drugim oblastima života. Krajem XIX vijeka, u besjedi povodom 200 godina vladavine dinastije Petrović, knjaz Nikola I će za protekla dva vijeka kazati: “Dva se vijeka napuniše zajednice mukah i slave viteškog naroda crnogorskog i njegovih Gospodara, mojijeh predaka…”
Poslije Berlinskog kongresa prestale su potrebe za bojnim viteštvom, pa nije više bilo slave i pogodnosti koju je ono donosilo. Međutim, muke koje su ostale iz Knjaževe ocjene života Crnogoraca u protekla dva vijeka veoma su sporo ublažavane pa će dugo i snažno pritiskivati crnogorsko društvo i državu postajući njihova dominantna karakteristika.
Kao da knjaz Nikola I nije mogao, ili nije želio prihvatiti, da se poslije Berlinskog kongresa – sticanjem međunarodnog priznanja suvereniteta te znatnim povećanjem teritorije države koja sada ima kudikamo bolje pretpostavke za obezbjeđivanje povoljnije egzistencije stanovništva – mijenjaju zadaci vladavine i vladara, kao i parametri na osnovu kojih će se samjeravati i ocjenjivati uspješnost i ostvareni rezultati.
Nije prihvatana neminovnost da je saglasno novonastaloj situaciji potrebno mijenjati i način državnoga ponašanja – servilnosti, tj. čvrste vezanosti prema tradicionalnim prijateljima. Priznata državna suverenost je zahtijevala upravo takvo – suvereno međunarodno ponašanje prema svim stranim državama i to kako u spoljnjoj – samostalni stavovi u skladu sa svojim interesima, a ne u skladu sa interesima tradicionalnih ili prirodnih prijatelja i saveznika; tako i u unutrašnjoj politici – ekonomska emancipacija, odnosno supstitucija zavisnosti od svih oblika stranih pomoći i donacija prvenstveno sredstvima ostvarenih realizacijom stvorenog viška vrijednosti. Poslije Berlinskog kongresa novo ponašanje je Crnoj Gori nalagao ostvareni međunarodni položaj, a omogućavali stečeni znatno izdašniji prirodni potencijali u zemlji.
Začudo, drukčija pozicija i zadaci države su uočeni i komentarisani u nizu uvodnika glavne, službene novine u Crnoj Gori. U novinskim uvodnicima sredinom osamdesetih godina XIX vijeka iznošene su osnove postavke na kojima se mogla konstituisati nova platforma državne politike. Da je na takvoj platformi u ekonomskoj sferi zvanično utvrđena državna politika sasvim je sigurno da bi njena efikasna realizacija vodila Crnu Goru u pravcu bržeg materijalnog snaženja, a time i približavanju razvijenijim evropskim državama. U takvoj državi zakonito bi se formirao i razvijao sasvim drugačiji društveni ambijent, javno mjenje i narodni duh.
Izgradnja državnog sistema, uređenje nacionalnih institucija, realizacija pokrenutih projekata, posljednjih decenija XIX vijeka teklo je, međutim, neoprostivo sporo. Započeti procesi su se polako odvijali ostajući nerijetko nedovršeni. Kao da je stvarana slika i uvjerenje kako postoji (ili treba da postoji) mogućnost da se u bilo kom momentu presudnim uticajem kod svih procesa po volji mijenja njihov smjer i smisao.
Ekonomski rast nosi i promjene
Nedovršenost započetog je dekuražirala i kritički odnos prema aktivnostima, jer je teško, bolje reći malo zahvalno, ocjenjivati ili kritikovati nešto čemu se ne zna precizno kakav ima kraj. U prigodnim prilikama rezultati su doduše nabrajani. Kakav – takav kvantitet je naravno uvijek bilo mnogo lakše konstatovati nego kvalitet.
Kada razmišljamo o brzini promjena tj. evoluciji države, odnosno realizaciji započetih programa, ili izgradnji institucija u Knjaževini Crnoj Gori valja svakao imati na umu veliku nesrazmjeru koja je postojala posljednjih decenija XIX vijeka između unutrašnjeg društvenog ambijenta, kao početnog stanja i dostignutog društvenog nivoa u razvijenim zemljama Evrope kao željenog cilja.
Knjaz Nikola I nije pokazivao sposobnost, ili možda tačnije rečeno, nije imao jasne lične i dinastičke motive da ubrzanije razvija prvjenstveno ekonomiju zemlje. Ponajprije možda zbog zaziranja od mogućih socijalnih promjena i posljedica tih promjena na odnos prema karakteru vlasti koji bi neminovno donio dinamičniji ekonomski razvoj, odnosno stvaranje novih ekonomski moćnijih pojedinaca i porodica uz opšte ekonomsko snaženje stanovništva. Knjaz će se u ovoj sferi tvrdokorno držati do tada postojećih privrednih djelatnosti i njihovih oblika odvijanja, a što je mogao takoreći “do u fijorin” da kontroliše. Skoro sve, bolje reći najvažnije ekonomske aktivnosti u zemlji svodiće se uglavnom na ekstenzivnu proizvodnju u poljoprivredi, izvoz veoma skromnog relativnog viška tako stvorenih proizvoda i uvoz osnovnih artikala neophodnih za život stanovništva (žito, so, gas-petrolej i špirit-alkohol). Kod prometa (trgovine) ovim proizvodima država (čitaj Knjaz) će često imati propisima utvrđen monopolski položaj.
Pokušaćemo da sinopsama aktivnosti, prvenstveno iz ekonomske sfere, odslikamo stanje u svakodnevnom životu crnogorskog društva kroz trideset godina do proglašenja države za kraljevinu na kraju prve decenije XX vijeka. Upravo proglašena Kraljevina Crna Gora će već prvih godina druge decenije XX vijeka morati da pokaže dostignuti stepen razvoja i stabilnosti države kroz sposobnost za pružanje adekvatnih odgovora na izazove koje će kreirati međunarodne prilike.
Pogledajmo sasvim sažeto kako su se odvijale osnovne djelatnosti u zemlji. Dok razmišljamo o kretanju ekonomskih pokazatelja neprestano treba imati na umu neposredne uticaje koje oni vrše, kao i međuzavisnost između posljedica tog kretanja, preduzetih aktivnosti i postignutih rezultata u drugim sferama života.
PROFITABILNE DJELATNOSTI – PROIZVODNJA:
Tržišno relevantnu privrednu strukturu su činili: poljoprivreda kao predominantna grana proizvodnje, sitno jednostavno zanatstvo, koje se razvijalo po većim urbanim centrima i bilo u rukama poglavito stranih državljana – doseljenika i promet-trgovina u okviru kojih se razvijalo ugostiteljstvo. Ovakva struktura i pored određenih preduzetničkih pregnuća drukčije organizacije (saobraćaj, začeci industijske proizvodnje oslonjeni uglavnom na šumarstvo i poljoprivredu), neće se bitno mijenjati do kraja egzistencije Kraljevine Crne Gore. U poljoprivredi kojom se bavio najveći dio stanovništva, tako se jedino i mogao formirati relativni višak proizvoda koji će činiti osnovu izvoza.
Pravilnik za hanove i krčme
Poljoprivredna proizvodnja je organizovana isključivo u okviru porodica, bilo da su zemlju i stoku imali u vlasništvu, unajmljivali, ili radili po pogodbi. Od crnogorskih porodica koje su se bavile poljoprivredom, a takvih je bilo najviše van iole većih urbanih centara, malo je bilo onih koje su lako mogle (poslije adekvatnog zadovoljenja svojih potreba) da formiraju višak proizvoda za prodaju (tržište), ali su sve to morale činiti, jer je to bio jedini način da dođu do gotovog novca, radi plaćanja dažbina i nabavke drugih, za prehranu neophodnih artikala (so, žito) da bi obezbijedili elementarnu egzistenciju i nabavili nešto najneophodnijih zanatskih, odnosno industrijskih proizvoda (petrolej, oruđa, tkanina i sl.) Skoro je nepotrebno napominjati da ovako strukturirana i organizovana privreda i na njoj bazirane skoro sve druge ekonomske aktivnosti ni izbliza nijesu mogle biti solidna podumijenta za kvalitetno korištenje postojećih prirodnih potencijala u cilju ubrzanog razvoja države i društva.
PROMET (TRGOVINA) – Uvoz:
U literaturi je već konstatovano da je u XIX vijeku trgovački kapital bio dominantni oblik egzistencije kapitala u Crnoj Gori. Najveće poslove u ovoj oblasti direktno je kontrolisala država. (1.) Najznačajnije je bilo pribavljanje i distribucija poklonjenog (pomoć), ili kupljenog po obično subvencionisanim ili veleprodajnim cijenama – franko: luka San Đorđo di Medua, ili luke u Boki Kotorskoj – žita uglavnom iz Rusije. Za prodaju narodu formirana cijena žita je sadržala relativno visoke troškove prometa što je u stvari, pored nadoknade neposrednim realizatorima distribucije, bio prihod organizatora. Distribucija je obavljana preko državnih magazina najčešće uz biljete koje je lokalna vlast izdavala na osnovu procijenjenog stanja porodice, sa mogućnošću obično okamaćenog odloženog plaćanja (Vađevina). Državni magazini su se nalazili: na Njegušima, Grahovu, Rijeci Crnojevića, Plavnici, a skladišta u Boki (Kotor, Risan). (2.) Distribucija soli se odvijala na sličan način, ali rjeđe preko biljeta i mogućnošću odloženog plaćanja. (3.) Petrolej, alkohol i alkoholna pića su u godinama kada nije bio proglašen državni monopol distribuirani preko pomenutih magazina, ili kod direktne nabavke iz inostranstva preko carinarnica, ali bez ograničavanja količina za nabavku, ili odloženog plaćanja. Za slučaj uzimanja količina većih od određene propisima smatralo se da se uzima za dalju preprodaju (trgovinu) pa je naplaćivana dodatna trgovinska taksa.
Proizvode za koje nije bio utvrđen državni monopol narod je nabavljao na pazarima i u dućanima domaćih trgovaca, ili van granica zemlje najčešće u Kotoru, ili Skadru.
Brzinu promjena, uređivanja i osavremenjavanja poslovanja u ovoj oblasti ilustrujemo odnosom državne uprave prema regulisanju rada hanova (najčešćih trgovinsko-ugostiteljskih objekata na vangradskom području – onih oblika poslovanja u sferi prometa na koje je bio upućen najveći dio stanovništva). Već 1881. godine u Ministarstvu finansija su evidentirani (date dozvole za rad) sve krčme i hanovi. Poslije niza ad hoc donošenih rješenja raznih tekućih pitanja, prvi konkretan predlog projekata pravilnika koji cjelovito reguliše rad ovih oblika pružanja usluga u oblasti prometa sačinio je 1895. godine Bajo Gardašević i uz komentare-obrazloženja sa mogućom mrežom lokacija u pisanoj formi predao Ministarstvu finansija.
Najveća dobit išla glavarima
Pravilnik o hanovima zvanično je donešen i publikovan 10 godina kasnije, oktobra, 1905. godine, da bi opet poslije desetak godina 1914. g. u raspisu tada aktuelnog ministra bilo konstatovano da se Pravilnik o hanovima u ključnim odredbama ne poštuje, te da se to obavezno mora činiti.
Izvoz: Konstatovali smo da se zbog postojeće privredne strukture čak i relativni višak proizvoda mogao formirati samo u poljoprivredi, pa su se jedino proizvodi iz ove grane mogli u ozbiljnijim količinama i izvoziti. Pod potpunom državnom kontrolom – monopolom – je bila eksportna trgovina najvažnijim artiklima: stokom (dominantno sitnom: ovce i koze ), duvanom, ranije rujem i povremeno buharicom. Izvozilo se na Maltu, u Italiju i Francusku (najvažnija izvozna luka je bio Marselj). Izvoz ostalih artikala se realizovao bez potpune kontrole vlasti na udaljenija tržišta (Italija, Austrija, Srbija) preko trgovaca, ili proizvođača neposredno na pazarima najčešće u Kotoru i Skadru. Najvažniji i najprofitabilniji dio izvoza je direktno i potpuno kontrolisan od najvišeg državnog vrha i organizovan preko visokih državnih činovnika, od ministara do kapetana (otkup i prikupljanje stoke u Baru, a duvana, ruja i buharice u Kotoru, radi utovara na brodove), dok je najčešće neposredno realizovan preko članova najistaknutijih trgovačkih familija. U to vrijeme najčešće se pominju trgovačke familije: Vuletić – najveći eksporter za francuske pijace, Piper-Milunović, Lukačević, Gvozdenović, Marić, Šobajić, Golijanin.
Trgovci koji su neposredno realizovali izvoz na evropskim pijacama nijesu imali plemićke titule i odlikovanja, niti položaje u državnoj službi. Oni koji su imali takva zvanja i položaje nijesu direktno trgovali, ali su kontrolisali (organizovali) trgovinu. Bili su dakle sasvim razdvojeni slojevi: glavari-upravljači (organizatori), trgovci-prometnici (realizatori) i seoske porodice (proizvođači). Pun krug poslovanja u kome su svi učestvovali ni u jednoj grupaciji se nije mogao zatvoriti, dakle ni znati, a kamoli kotrolisati postignuti konačni rezultati. Kod ovakve organizacije poslovanja samo sobom se razumije da je pri raspodjeli dobiti najveći dio ostajao u rukama onih malobrojnih koji su bili najudaljeniji od neposredne proizvodnje.
FINANSIJE:
Pogledajmo osnovne pokazatelje o državnim prihodima Crne Gore poslije Berlinskog kongresa: Dacija, osnovni porez, poslije povećanja osnovice, porasla je sa 169.520 (u 1881. godini) na 303.381,38 fiorina u 1883. godini. Po ovom osnovu državni prihod će biti uglavnom stabilan do Prvog svjetskog rata i osciliraće u intervalu od 318 do 375 hiljada fiorina. Dobijanjem gradova raste i porez na zgrade (laktarina) i čini 9.857,95 fiorina (za 1883. g.), kao i kirije od kuća, koje za istu godinu daju: 6.439, 21 fiorina. Carinski prihodi za 1883. godinu su bili 65.297,40 fiorina. Značajni prihodi ostvareni su i od državnih monopola u 1883. godini: 23.325,03 (od alkohola – “špirit”) i 97.519,77 fiorina (od soli), dok su iste godine prihodi od manastira bili: 9.458,16 fiorina.
Dodatni novac za dvorove
Svi pomenuti, kao i prihodi od taksa, neki lokalni porezi i ostali (vađevina i dr.) nijesu mogli zadovoljiti narasle potrebe države, pa se Crna Gora oslanja i na razne oblike pomoći drugih država (najviše Rusije) i korišćenje kredita iz inostranstva. Početkom ovog perioda godišnje subvencije iz Rusije iznosile su direktno oko 80.000 da bi sa drugim davanjima premašivala cifri od 100.000 fiorina, što je kasnije znatno povećano. Poslije Veljeg rata Crna Gora odmah počinje i sa zaduživanjem na evropskom tržištu novca. Prvo uzima manje, kratkoročnije kredite, a kasnije veće, sa dužim rokom otplate: 900.000 rubalja (Rusija) i od Lender banke – Beč (Landerbank), (Austrija) 1.000.000 fiorina, tako da su u martu 1882. godine dugovi Knjaževine Crne Gore, po osnovu zaduživanja u inostranstvu bili preko 2.200.000 fiorina. (Izvor: dr Mirčeta Đurović, “Crnogorske finansije”, Titograd, 1960.)
Iz skromnih promjena godišnjih ukupnih iznosa dacije – osnovnog poreza možemo zaključiti da se i bogatstvo (osnova za oporezivanje), odnosno baza ekonomske snage naroda, prvijenstveno proizvođača nije značajnije mijenjala tokom tridesetogodišnjeg mirnodopskog razvoja.
Nećemo se zadržavati na rashodnoj strani bužeta Crne Gore koja je determinisana navedenim prihodima već samo skrećemo pažnju da je pored državnih i društvenih potreba trebalo finansirati funkcionisanje Dvora (bolje reći dvorova koji su, pored glavnog na Cetinju bili raspoređeni po svim većim gradovima u zemlji), kao i aktivnosti u zemlji i inostranstvu Knjaza i brojnih članova njegove porodice.
Kao ilustraciju brzine razvoja i uređenja u ovoj oblasti, uz konstatovanu nepromjenljivost strukture, navodimo: Crna Gora dobija novčanu ustanovu tek 1901. (Nikšićka štedionica), a sopstveni novac, pare i perperi, tek od 1906. (prvi sitni apoeni od bakra i nikla).
NEPROFITABILNE DJELATNOSTI:
Stepen razvoja ovih djelatnosti najviše zavisi od izdašnosti državnog bužeta odakle se finansiraju ta znanja i sposobnosti angažovanih kadrova. U Crnoj Gori početkom osamdesetih godina nije bilo ni izbliza dovoljno obrazovanih Crnogoraca. Do dolaska mladih Crnogoraca sa studija, ali i kasnije, kadrovska struktura je popunjavana obrazovanim ljudima iz inostranstva – izvanjcima. Treba reći da će dobar dio crnogorske inteligencije koja nastaje u godinama mira nastojati da svoju egzistenciju veže za evropske centre u zemljama studija, jer se povratkom u Crnu Goru morala suočiti kako sa niskim standardom, konzervativnim mentalitetom i društvenom atmosferom, tako i sa angažovanim izvanjcima te favorizovanjem kolega članova vojvodskih i serdarskih familija pri zapošljavanju na iole značajnijim položajima kao i pri napredovanju na državnoj i društvenoj ljestvici.
Na značajnim dužnostima u državnoj upravi, obrazovanju, kulturi, zdravstvu, pravnom sistemu, čak i crkvenim poslovima, svuda osim u resorima finansija i vojske, angažuju se izvanjci – predstavnici posebnog doduše uskog građanskog sloja, koji se formira naročito poslije Berlinskog kongresa. U Crnu Goru izvanjci dolaze sa različitih motiva, rjeđe (samo u prvo vrijeme) po pozivu Knjaza, a mnogo češće, kasnije sopstvenim angažovanjem – javljanjem na objavljivane konkurse za radna mjesta.
Sve zavisilo od volje knjaza
Izvanjci će u Knjaževini Crnoj Gori zauzimati visoke činovničke položaje: od ministara i upravitelja oblasti, preko direktora institucija, do profesora u najvišim obrazovnim ustanovama. Jedan će čak dobiti dostojanstvo vojvode. Interesantno je napomenuti da su i mitropoliti, arhipastiri Crnogorske crkve poslije Petrovića bili izvanjci, odnosno ličnosti sa porijeklom (mjestom rođenja) van teritorije crnogorske Knjaževine. Sve ove ličnosti, sa znatnim profesionalnim autoritetom, nijesu bile javno interesno ili politički organizaciono povezane, a njihov angažman u Crnoj Gori uvijek je zavisio neposredno od volje knjaza Nikole I. Zbog svoje organizacione nepovezanosti – međusobno, ili sa domaćim ličnostima – nijesu predstavljali tekuću političku snagu, dakle ni neposrednu opasnost po vladajuću strukturu. Jačanjem crnogorske inteligencije jasnije se uočava netrpeljivost prema izvanjcima, koja povremeno eskalira u suprotnosti sa obično tihim sukobima. Ovakvi sukobi će najčešće rezultirati smjenama pojedinih ličnosti sa položaja koje su pokrivali. Ponekad bi se sukobi pretvorili u pravi rat intrigama i završavali javnom kompromitacijom ličnosti zbog koje bi ova obično napuštala ne samo službeni položaj već i Crnu Goru. Kod ovih procesa naravno ne treba zanemariti i uticaj spoljnjeg faktora. Samo po sebi se razumije da je u rješavanju svih sukoba i ovakvih procesa uopšte konačnu riječ imao knjaz.
Uticaj izvanjaca na donošenje i realizaciju odluka u oblastima angažovanja praktično nije bio mali, мada je uvijek imao savjetodavnu i izvršnu snagu. Bilo koja odluka konstituisana od strane ovih ličnosti mogla je imati samo snagu predloga, koji na svoj način pretresa uski, elitni dio državnog aparata te uz obavezan blagoslov, što će reći presudan uticaj knjaza utvrđuje ono što će biti realizovano u praksi. Međutim, osmišljenim predlozima i svakodnevnim rukovođenjem pri sprovođenju u praksi donešenih odluka, izvanjci će ostavljati dubok trag na kulturnom, nacionalnom, političkom, odnosno ukupnom socijalnom biću crnogorskog naroda. Doprinosi i vidni postignuti praktični rezultatati izvanjaca na rješavanju konkretnih pitanja na kratak rok, sa jedne, i dezorijentacija kod definisanja državnih ciljeva i formiranja nacionalnih osjećanja na dugi rok, sa druge stane, je svakako posebna tema čije bi razmatranje moglo dati uporišta za pravilnije razumijevanje ponašanja naroda, njegovih prvaka i političkih partija tokom, za crnogorsku suverenu državu, prelomne, druge decenije XX vijeka. Međutim, pored angažovanja izvanjaca i rezultata koji su zajedno sa crnogorskom inteligencijom postizali u svim oblastima se može konstatovati velika sporost u realizaciji projekata i razvoju.
Efikasnost razvoja u ovoj sferi ilustrovaćemo primjerom izgradnje pozorišta i konstituisanja domaćeg profesionalnog ansambla – tada dominantne i najznačajnije djelatnosti u oblasti umjetnosti i kulture uopšte. Poslije prvih predstava “Balkanske carice” i početka organizovanog i kontinuiranog pozorišnog života u Knjaževini, uz glamuroznu najavu, izgradnja Zetskog doma – prvog zdanja namijenjenog kulturnim potrebama počela je 1884. godine; zgrada se nedovršena počela koristiti 1888; konačno je dovršena 1896; da bi te prostore domaći profesionalni pozorišni ansambl počeo koristiti kada je i formiran, tek 1910. godine dakle, više od kvarat vijeka kasnije.
Arhaični državni sistem i odnosi
OSVRT NA REZULTATE:
Poslije Berlinskog kongresa nastaju mnogo povoljniji opšti uslovi da se Crna Gora, kao država sa konačno međunarodno priznatim suverenitetom, snažno okrene potpunom vezivanju svoje egzistencije i razvoja za rezultate ostvarene sopstvenim, prvenstveno ekonomskim aktivnostima. Jasne su potrebe nastavka, širenja i ubrzavanja opšteg razvoja začetog u periodu 1863 – 1874. godine, sada naravno na znatno povoljnijoj, izdašnijoj i stabilnijoj osnovi. I zaista, u skladu sa, očiglednim potrebama i uglavnom prepoznatim, mogućnostima znatno dinamičnijeg ekonomskog razvoja, početkom osamdesetih godina XIX vijeka, pokreću se mnoge aktivnosti iz raznih oblasti društvenog života. Školska mreža narasta, kako po broju institucija, tako i po nivou obrazovanja koje te institucije pružaju. Kontinuirano se organizuje niz kulturno – umjetničkih manifestacija i osnivaju institucije i ustanove iz ovih oblasti, poklanja se pažnja naučnim istraživanjima i ekspedicijama, kao i promociji kulturnih vrijednosti, ali i ekonomskih potencijala van Crne Gore. Pozivaju se, ali i sami dolaze iz inostranstva radi zapošljavanja u Crnoj Gori stručnjaci raznih profila. Sa visokih šкola iz inostranstva počinju stizati obrazovani Crnogorci. Tako će u Crnoj Gori biti formiran i djelovati skoro do kraja XIX vijeka za ono vrijeme ipak impresivan kulturni krug.
Međutim, treba odmah reći da će opštim poletom ostvareni zamah u razvoju crnogorskog društva na početku osamdesetih godina biti do kraja XIX vijeka znatno usporavan neadekvatnim rezultatima iz ekonomske sfere, odnosno paralelno sa tim opstajanjem nedovoljno adaptibilnog, u suštini arhaičnog državnog sistema, kao i veoma sporim mijenjanjem odnosa među društvenim grupama i slojevima u Crnoj Gori.
Možda najnižu tačku ekonomskog stanja koje zadire i u državno dostojanstvo, Crna Gora dodiruje posljednje godine XIX vijeka kada sklapa Nagodbu sa Austro-Ugarskom o isplati duga nastalog od poštanskih isplata. Za isplatu duga Crna Gora se obavezuje da će u određenim terminima isplaćivati Austo-Ugarskoj prihode Primorske nahije. Za slučaj bilo kakve neurednosti isplata crnogorska vlada se obavezala (čl. VII) da će: … bez odlaganja ustupiti pravo C.i K. Vladi da prikuplja sobom pomenute prihode, koje pravo će C.i K. Vlada neposredno sa svojim činovnicima vršiti. Brzinu evolucije države i razvoja društva, pored već pomenutih činjenica ilustruje i to što je crnogorska država dobila Ustav 1905, Skupštinu, l906, a dostojanstvo kraljevine tek 1910. godine. Za ova postignuća je dakle trebalo 25 – 30 godina mirnodopskog života. Poređenja radi sve pomenuto, a posebno promjene u ekonomskoj sferi, zemlje u okruženju (na primjer Srbija) su ostvarile u neuporedivo kraćem roku.
Slabašna ekonomska snaga države imperativno upućuje na stalno korišćenje a time i zavisnost od stranih subvencija i donacija, te ne uvijek povoljnih međunarodnih kredita, što značajno usporava razvoj i determiniše ukupno zvanično ponašanje kako na domaćem, tako i međunarodnom planu (od lokalne uprave do diplomatije).
Najveću štetu podnio narod
Način stvaranja i upravljanja prihodima, kao i trošenja subvencija i kredita, sa jedne, odnosno rast opštih potreba i nivo njihovog zadovoljavanja, sa druge strane stvara finansijsku spiralu u kojoj će, trpjeći sve veći teret, tonuti crnogorska ekonomija, ostavljajući bez realnog oslonca mnoga opravdana htjenja, moguće i potrebne projekte i pregnuća u sferi obrazovanja, kulture i svih drugih oblasti društvenog života. Ne uspijevajući da napravi ozbiljan zaokret ka promjeni ekonomskog stanja, umjesto očekivanog približavanja, Crna Gora se sve više udaljavala od aktuelnog stepena razvoja država Evrope. Ovakva situacija zakonito rađa sve teže podnošljivo opšte (duhovno i materijalno) siromaštvo i generiše nova sve snažnija nezadovoljstva, što će uz nejasne nacionalne i državne ciljeve, postepeno dobijati usmjerenja suprotna vitalnim interesima crnogorske suverene države i ozbiljno otvarati pitanje izvjesnosti njene sudbine u budućnosti. Problemi su obično postavljani van vremena u kojemu se živjelo, a rješenja tražena van rezultata ostvarenih sopstvenim pregnućima u državi. Političke borbe koje od početka XX vijeka dobijaju na intenzitetu i postaju sve više javne, ne nude rješenja nagomilanih problema već samo ogoljuju postojeće stanje što indukuje nova nezadovoljstva i nagovještava dolazeći kraj crnogorske države.
Ilustrovaćemo sa kakvom je ekonomskom snagom crnogorska država početkom XX vijeka dočekala olujna kretanja velikih sila u svjetskom ratu. Predsjednik Ministarskog savjeta (vlade), serdar Janko Vukotić, 25. IX l913. godine u Predstavci kralju Nikoli I, koju potpisuju i svi članovi vlade, uz analizu stanja u državi i zadataka, ističe da se očekuju: “Vanredni rashodi 100 milijona, a vanredni prihodi 30 milijona. Redovni godišnji rashodi oko 14 milijona, a redovni prihodi oko 7 milijona”. Ovakvo stanje državnih finansija neće spriječiti kralja Nikolu i da desetak mjeseci kasnije pored nepostojanja neposredne prijetnje (bez detaljne analize i preciznog utvrđivanja nacionalnih i državnih interesa i ciljeva rata) naredi i objavi mobilizaciju cjelokupne vojske.
Konačne rezultate znamo. Na posnoj ekonomskoj osnovi bez jasne razvojne perspektive, uz u dugom periodu nametane dezorjentacije pri utvrđivanju nacionalnih i državnih interesa i ciljeva, nastalo je široko nezadovoljstvo koje će stvarajući povoljan unutrašnji ambijent znatno doprinijeti da pod snažnim pritiskom spoljnjeg faktora tokom i poslije Prvog svjetskog rata, sa političke karte Evrope nestane suverena država – Kraljevina Crna Gora.
Kralj Nikola I, neprikosnoveni vladalac-gospodar, tast Evrope, dramski pisac i pjesnik, iako aktivni saveznik pobjednika, u vrtlogu svjetskog rata izgubio je sve što državnik može da izgubi – počev od dinastičkog prava za svoje nasljednike, preko međunarodno priznatog suvereniteta države i autokefalnosti crkve, do nacije.
Veće gubitke od svog kralja pretrpio je crnogorski narod.
Be the first to comment