Vesna Vukićević Janković
TRANSGRESIVNI IMAGINARIJUM KASTELOVOG MEDITERANSKOG EPOSA
Visoki stepen refleksije i poetske imaginacije izvanredno bogatog i nadasve sugestivnog Kastelovog poetskog opusa, do sada, obuhvata čak sedamnaest zbirki poezije i četiri knjige eseja. Ovaj, s pravom možemo reći, mediteranski Poeta laureatus zastupljen je u brojnim antologijama mediteranske poezije, a njegove pjesme, ne rijetko, prevedene na jezike mediteranskog senzibiliteta, već i uvrštene u antologije koje se svakim danom umnožavaju. Možda je tajna ovog poetskog imaginarijuma upravo to što njegovov esencijalni supstrat pulsira u nanosima vjekova, u vječitom šumu talasa, u beskrajnim nadolaženjima i vrtlozima sopstvenih i naših mora; ili u tome što je usmjeren na pučine koje obećavaju konačno stapanje sa dušom postojanja.
Kastelov Mediteraneum, materia prima, reflektovan je simbolički, ikonografski i indeksno, on ističe iz bića i cvjeta po erotogenim centrima; sažiže sudbine u sveopštu kulturno-memorijsku matricu, pohranjen u podmorju i u naslijeđenim sjećanjima. Oblik otvorenog supostojanja svjetova, književnih i kulturnih, drevnih i savremenih, sudbinskim se burama nasukavaju na hridine a bonacom ljuljaju na pučinama i ogledaju u logocentričnim i logogoničnim suncima; iz vrtložnih stihija ukotvljuju u naručju zavjetovanih sirena… Na taj način, Kastelov Mediteran otjelotvoruje se kao semiotički, ali i zavjetni prostor, čije alfijske sjeni izranjaju na neočekivanim punktunima poetskog lavirinta i opijene u izronjenim amforama sačuvanim nektarima tragaju za ponovnim rađanjima. Konačno spoznanje ostaje u morima koja nas zapljuskuju i dišu unutar pučina našeg sopstva. Zato nije neobično što je za globalnu metaforu svoje poezije Kastel upravo izabrao vodu, majku svih privida (Pekić, Atlantida). Vizualizacija prostora data ikoničkim predstavama i diskurzivnim strategijama nesvodiva je isključivo na iskustvenot, tako da uvijek moramo računati na procesualnost koja dovodi do strukturiranja značenja u čitalačkoj svijesti.
I zato se i esencijalnizacija poetologizovanih bravura Kastelovih refleksija mora tumačiti metafizički i metafikcijski. Njegove pjesme opredmećuju se kao transcendirana egzistencija, kao matrica Levantinske drevne priče, koja kao takva »predstavlja meditaciju o jedinstvenom bivstvovanju, odnosno ̔objedinjujuće načelo’ naše egzistencije, ako ne i egzistenciju samu« (ivanović 2006: 126). Svoje opsjedantntno, prostorno projektovano izvorište, Kastel predočava u jednom od svojih eseja:
Poznato je da se na obalama mediteranskog mora formiralo nekoliko veličanstvenih civilizacijskih krugova još uvijek nedovoljno izučenih i valorizovanih. Počevši od kritskog i mikenskog, hititskog i asirskog ekonomskog i kulturnog procvata, preko Fenikije čije luke, pomorci, trgovina i državna moć osvajaju zapadni Mediteran, tada proširen od Levanta do Heraklovih vrata, i konačno do Kartagine koju 146. godine prije Hrista, silom oružja, sa istorijske pozornice uklanja Rim. Igrom tragičnih sudbina, sve ove civilizacije nestajale su pod još nerazjašnjenim okolnostima. Jedni sumnjaju na upade tzv. pomorskih naroda, drugi na kataklizmične faktore klime a treći pak razloge nestanka traže u erupcijama vulkana ili poplavama. Izgleda da su svi ovi analitičari blizu istine jer se tadašnje prokletstvo samouništenja, nekim čudom, transponovalo u našu sadašnjicu. U tijesnoj vezi istorijske i geografske geometrije zapažamo da taj isti, asketski, misteriozni i, s pravom, apoteozirani Mediteran, odnosno njegove linije razgraničenja (granice od Krfa i Otrantskog kanala do Sicilije i Tunisa) dijele i današnji svijet Evrope na dvije civilizacijske polulopte, desna je Istok a lijeva Zapad. Zar je nadalje potrebno podsjećati da se renesansa širi Starim kontinentom iz Firence, barok iz Rima, islamski sakralni objekti iz Istanbula nadahnuto se kopiraju u Persiji, Marko Polo, Đenovljanin, približava nam kulturu Kine, Kolumbo, taj pomorac mediteranske nacionalnosti, otkriva Novi svijet, Ameriku… Zato je istorijska, duhovna, kulturna i geostrateška, nadasve, slavna i anatemisana legitimacija Mediterana ovjerena zlatnim potpisom svih nestalih i izumrlih, stagnirajućih i aktuelnih civilizacijskih ukrštanja, sjedinjavanja, mimoilaženja i trajanja na njegovom plodnom tlu a ono je, poput mrijestilišta, savršeno za svaku progresivnu misao i kreaciju. Naravno, ni svaki vid dekadentnosti na Mediteranu ne treba isključivati. Naprotiv! (Kastel, Mediteransko prosvjetljenje).
Ovako omeđen, kulturni i geografski prostor omogućava nam da vizueliziramo gramatiku civilizacije (Braudel, 1987) i omogući nam mapiranje Kastelove fikcionalne plovidbe po književnom i kulturnom sjećanju kao po orijentirima naslaganog iskustva kolektivng pamćenja koje se podastire kao opšti simbolički svijet smisla (up. Asman 2007: 12). Sredozemlje kao makroregija, interkulturalni i interliterarni prostor (Đurišin), imaginarij civilizacijskih i religijskih suživota, prožimajuća koegzististencija kulturnih podsistema i poetizovanih simbolografijskih oznaka. Prostor teksta se, dakle, opredmećuje kao liminalni prostor, u kome se dodiruju unutrašnje i spoljašnje, prošlo i buduće i omogućava transcendirajući prelazak starog u novo (Miller, 2004). A prostori koji se javljaju unutar konstelacije predočenog tekstualnog okvira (frame) imaginacijskim silama razaraju logiku prostorne sintakse i proizvode prostorne transgresije (Juvan 2011). Među njima, kod Kastela su najzastupljenije upravo palimsestne transgresije (prožimanje vremenski udaljenih i kulturološki raznolikih prostora i zbivanja, koje se realizuju zahvaljujući metonimijskom uklizavanju jednog semantema u drugi, ali tako da svaki semantički sloj i dalje ostaje aktivan. Upravo, takva refleksija supostojanja probljeskuje mitopoetskim signalom koji ne okreće misao prema kraju – rezultatu, nego prema početku – izvoru (Lotman 2004). Kastelovo poetomahijske transgresije tvore vrijeme koje je ciklično, rastegljivo i reverzibilno.
Upravo zahvaljujući asocijativnoj logici koja ukida mogućnost razgraničenja prostora (i aktivira svevremenost), identitet prostora i likova neprekidno egzistira na fonu hibridnosti. A dalje, zgušnjavanjem pojedinih slika metonimijski dodiri pretvaraju se u sinegdohe, jer impliciraju izostavljena značenja. Kruženje vremena je neprekidno sugerisana prožimajućim subinama koje brišu kauzalnost linearnog proticanja, tako da se kulture, likovi, ostaci trajanja i obrisi vječnosti, neprekidno prožimaju i suprotstavljaju, sustiču se u egzistenciji svakodnevnog trenutka ili susretu muškarca i žene. Erotski elementi ove poezije podastiru se ekstrahovano, u ikoničkom znaku, u indeksu ili signalu, kao neoklasični prikazi nagih statua boginja i nimfi, naznaka ljepote ženskih poprsja ili obrisi sireninog tijela, koji, nerijetko, u očuđujućim sintagmatskim nizovima postaju lirski denotati koji tvore sliku snažnog erotskog isijavanja, kao rezultat iako promišljene, ipak prefinjene diskurzvne strategije. I ne rijetko, u takvim slučajevima tekstualna eksplozija (Juvan 2011) ostvaruje semiotičku koherenciju.
U paradigmatični nivo Kastelovog poetskog tkanja usidren je nepregledni prostor tekstova, književnih i neknjiževnih, koje je autor spoznavao i kognitivno prerađivao, ali i nepregledan niz kulturnomemorijskih kodova što tvori mogućnosti za hipertekstualnu refleksivnost. Dakle, fikcija kao otjelotvoreni prostor, referencijalno (iako limitiran) odražava nelimitiranost svijeta (Lotman). Postavljanje subjekta u interpoziciju aktivira čitav niz semantičkih konotacija, čime se značenjska ravan izmješta sa fizičke na metafizičku ravan. Upravo, socijalni, politički, ideološki, religijski, etički i estetički modeli svijeta pomoću kojih čovjek percipira stvarnost, gotovo uvijek sadrže prostorna određenja. Na taj način, Kastel tvori sopstveni iluzionistički depo tekstualne Hipermnesie, svojevrsne (pot)pune memorije (up. Creet 2002). Zato nije ni neobično što semantički i strukturni potencijali Kastelovih pjesama podsjećaju na vrhove morskih hridina (izvedeno prema: vrhovi ledenog brijega), jer ležeći na mnogim površinama kodova, prethodnih i potencijalnih izjava ili kulturnih reprezentacija (Juvan 2011) postaju dinamični, fluidni, zavodljivi i autorefleksivni imaginariji čitalačkog iskustva i memorijskih shema pohranjenih u dubinama naše zajedničke sudbine.
Dr Vesna Vukićević Janković
Diplomirala je 1996. godine na Filozofskom fakultetu u Nikšiću, na Odsjeku za srpskohrvatski jezik i jugoslovensku književnost. Magistrirala je 17. januara 2001. godine na Filološkom fakultetu u Beogradu. Doktorsku disertaciju Poetika i estetika Njegoševih malih umotvora (prilog genologiji, poetologiji i versologiji) odbranila je na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, 22. novembra 2005. godine. Na Filozofskom fakultetu u Nikšiću radi od zimskog semestra studijske 2006/07. godine. U zvanje vanrednog profesora izabrana je 2015. godine za predmete: Teorija književnosti sa stilistikom, Teorija književnosti (versifikacija i književna pragmatika) na studijskom programu Crnogorski jezik i južnoslovenske književnosti, Uvod u književnost na Studijskom programu Obrazovanje učitelja, Književnost renesanse i baroka na Studijskom programu Crnogorski jezik i južnoslovenske književnosti i Studijskom programu Srpski jezik i južnoslovenske književnosti i Književnost prve polovine XX vijeka na Studijskom programu Srpski jezik i južnoslovenske književnosti. Angažovana je i za izvođenje nastave iz sljedećih predmeta/kurseva: Pisanje književne kritike, Specijalni kurs – Ivo Andrić, Miloš Crnjanski, Specijalni kurs – Borislav Pekić i Književnost i kultura na Studijskom programu za crnogorski jezik i južnoslovenske književnosti.
Na postdiplomskim master studijama Studijskog programa za obrazovanje učitelja na Filozofskom fakultetu u Nikšiću angažovana je za izvođenje nastave iz predmeta Pregled književnih teorija, a na postdiplomskim master studijama Studijskog programa za crnogorski jezik i južnoslovenske književnosti za predmete Uže struke – Njegošologija i Uporedno tumačenje književnih tekstova. U brojnim studijama i ogledima obrađuje teme iz crnogorske i drugih južnoslovenskih književnosti (od renesanse do 20. vijeka). Bavi se i savremenim književnim i kulturalnim teorijama, u rasponu od književne istorije i poetike do komparativnih i interkulturalnih proučavanja. Autor je tri knjige iz oblasti njegošologije – Njegoševi pismopisi (2002), Njegoševi umotvori (2006) i Njegošev poetski univerzum – Mogućnosti tumačenja (2012), kao i preko stotinu naučnih i stručnih radova iz oblasti južnoslovenskih književnosti.
Predsjednik je Komisije za doktorske studije Filološkog fakulteta.
