Vladimir Jovanović
O nekim izvorima autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve
i njihovim tumačenjima (II dio)
Odlomak iz knjige “Crnogorska pravoslavna crkva i Vaseljena 1766 – 1925” koja će u izdanju Otvorenog kulturnog foruma uskoro izaći iz štampe. Odlomak je objavljen u ARS-u, časopisu za književnost, kulturu i društvena pitanja, br.3. /2014.god., a preuzeli smo ga sa sajta www.okf-cetinje.org
A kada su Rusi, 1803-1804. godine, optužujući Arhipastira crnogorskog za apostaziju, pokušali pod jurisdikciju svog Sv. Sinoda potčiniti mitropolitsku katedru autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve, dobili su poznate odgovore naroda i klira crnogorskog; ti odgovori sadrže interpretaciju ključnih kanonskih i eklisioloških razloga crkvene samostalnosti Crnogoraca:
- “[Ruski] Sveti Sinod nema nikakva prava nad arhijerejima koji nijesu njemu podvlasni izvan predjela ruskijeh granica, đe je njihova vlast; i po ovome s našim Arhipastirom nikakva posla nema”…
Da razmotrimo, uostalom, što konkretno utvrđuju sveti kanoni Pravoslavne crkve u odnosu na autokefalne mitropolitske katedre, kakva je bila u Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi? Prema Teodoru Valsamonu, jednom od najpoznatijih komentatora, “u drevnim vremenima mitropoliti eparhija su bili autokefalni”. Godine 431. III Vaseljenski sabor je 8. pravilom priznao autokefalnost Kiparskoj crkvi, čiji je poglavar bio mitropolit, na tom ostrvu prvi među episkopima – arhiepiskop. Bila je to prva autokefalna katedra izvan sistema takozvane pentrahije – patrijaršijâ Rima, Carigrada, Aleksandrije, Antiohije, Jerusalima.
U svojim komentarima, episkop dr Nikodim Milaš, jedan od značajnijih tumača svetih kanona, piše: “Glavni episkop (mitropolit) Kipra od pamtivijeka je neodvisan bio, i u pravilima Crkve mi nalazimo, da je on uvijek za aftokefalnog, αυτοκεφαλος (nemini subjectum) priznan bio”.
“Nemoj da ti je čudnovato”, riječi su T. Valsamona, “ako čuješ i poslije ovoga za druge nezavisne crkve; arhiepiskopa kiparskog priznao je takvim III Sabor, pa pročitaj o tome 8. pravilo toga Sabora”.
Paralelu između Kiparske i Crnogorske pravoslavne crkve je još 1858. godine utvrdio njemački istoričar F. Ajhman. Objašnjavajući genezu autokefalnih crkava od epohe vaseljenskih sabora, navodi da je u srednjem vijeku, proširujući svoju vlast, Carigradska patrijaršija, pod turskim pokroviteljstvom “ujedinila” nezavisne katedre u Ohridu i Peći, što je “potvrđeno sultanovim hatišerifom”, ali da su, liše patrijaršijâIstoka, jedino Kipar i Crna Gora opstali kao autokefalne jurisdikcije:
- “Takav nezavisan položaj uživa danas arhiepiskop Kipra kaoαυτοκεφαλος[autokefalos]i Vladika Crne Gore koji svoje rukopoloženje dobija u Petrogradu”.
Pomenuto 8. pravilo III Vaseljenskog sabora glasi: “Prema tome, ovaj Sveti i Vaseljenski sabor ustanovljuje, da svakoj pojedinoj eparhiji očuvana budu čista i nepovrijeđena prava, koja od samoga početka i odavna uživa, shodno običaju od starine utvrđenome. Radi svoga obezbijeđenja pak svaki mitropolit ima pravo uzeti prijepis ovoga, što je zaključeno. A ako ko predloži kakvu ustanovu, koja vojuje protiv ovoga, što je određeno, sav Sveti i Vaseljenski sabor naređuje, da takova ustanova bez svake valjanosti bude”.
Dakle, sa 8. pravilom III Vaseljenskog sabora kanonizovan je i univerzalni administrativni model autokefalnosti za mitropolije. Ali, ne za sve mitropolije, već za one – to je osobito važno –koje de facto imaju takvu tradiciju.
Kanonista V. Fidas o istoj temi piše: “To potvrđivanje adminsitrativne autokefalnosti mitropolija svakako je opšte… Ali je ona u svakom slučaju morala da ima tradiciju autokefalnosti u crkvenoj praksi, prema utvrđenom starom običaju; trebalo je, dakle, da prethodno nije bila prihvaćena spoljašnja intervencija u pogledu prava postavljanja episkopa i suđenja episkopima eparhije. Takva prethodna i neosporna praksa uvodi u Crkvu običajno pravo, koje čak ni Vaseljenski sabor ne može zanemariti, osim ako se u to nije posumnjalo u trenutku primjene”. I preosvećeni N. Milaš je u pogledu važnosti tradicije izričit: “Pravo nezavisnosti Kiparske crkve osniva se na davnosti običaja”.
Kako stoje stvari sa Crkvom u Crnoj Gori prije 1766. u odnosu na “davnost običaja” autokefalnosti? Vratimo se u 1485. godinu. Nije tada postojala Pećka patrijaršija; dezintegrisala se oko 1459. i njene su eparhije pripajane pravoslavnoj Ohridskoj arhiepiskopiji. Nema vijesti da su Ohridska arhiepiskopija, i-ili Carigradska patrijaršija, nakon toga uspostavile efektivnu jurisdikciju nad Zetom, Crnojevića državom – preostalom oazom slobodnog pravoslavnog hrišćanstva na Balkanu.
Mitropoliju pravoslavnu na Cetinju zasnovao je Gospodar zetski Ivan Crnojević. Sazidao joj je sjedište katedre – Cetinjski manastir, obdarivši ga velikim posjedima i privilegijama; postavio je mitropolita – kir Visariona; odredio da poslije njega vladaju njegovi prejemnici; postavio je i njegovog sufragana – episkopa kir Vavilu.
U Povelji Ivana Crnojevića o osnivanju Cetinjskog manastira od 4. januara 1485. piše:
- “И оградих храм у мјесту које се зове Цетиње у славу у хвалу те Госпође и мајке Божије, у име Њеног Рождества. И направих при њему манастир за упокојење монаха, и назвах га Митрополијом зетском, ако буде угодно милостивој Госпођи. И поставих ту митрополита зетског кир Висариона, који је био у то вријеме, да влада свим а послије њега [његови] насљедници”.
Intronizacija arhijerejâ u novoj katedri, Visariona i Vavile, čiji je pokrovitelj državni poglavar, dakle svjetovna ili “carska vlast” – to je osnivanje nove, samostalne Crkve, autokefalne mitropolije. S obzirom na svete kanone, od izuzetne je važnosti podatak da je Gospodar na Cetinju utemeljio novu mitropolitsku katedru u dogovoru sa arhijerejima i klirom zetskim. Naime, iako je autokefalnu Crkvu nemoguće ustrojiti bez državne vlasti, ona svakako ne može biti kanonski pravilna ako za to ne postoji saglasnost pomjesnog arhijereja ili više njih. Dakle, da li je to bio jednostran akt svjetovne vlasti? Nije, naprotiv. U Ivanovoj Povelji piše:
- ““У договору са преосвјештенима оцима архијерејима, с митрополитом преосвјештеним зетским господином Висарионом и са епископом господином Вавилом и са својом братијом учињесмо да буде свагда овђе у Манастиру Пречисте општежитије“.
Dosadašnji istoriografski radovi ne obraćaju pažnju na ovaj uzoriti primjer simfonije Ivana Crnojevića, pravoslavnog vladara – i pravoslavne duhovne vlasti, mitropolita Visariona i episkopa Vavile. Tim putem će nastaviti i Ivanov sin, nasljednik, Gospodar Đurđe Crnojević. Tokom Đorđeve kratke vladavine, pečatan je 1493-1494. Oktoih prvoglasnik, prva crnogorska inkunabula, a kasnije Oktoih petoglasnik, Psaltir s posljedovanjem, Molitvenik, Četvorojevanđelje… Glavni štampar ovih monumentalnih djela je bio iguman Makarije od Crne Gore. “Тем же ва дни благочастиваго и христољубиваго и Богом хранимаго господина ми Ђурђа Црнојевића, и повеленијем јего, аз смјерени и свјештени мних Макарије от Чрније Гори, саписах сије књиги при васеосвјештеном митрополите Зетском кир Вавиле”; etc.
Kako je 1948. primjetio S. Troicki, u dominantnom sistemu srednjovjekovne simfonije državâ i crkava Vizantije i pravoslavnih slovenskih zemlja,”sa obaveznom pripadnošću Crkvi gospodara države, gospodar je bio predstavnik pravoslavnog naroda i mogao je autokefalnost zatražiti u njegovo ime”, a po pitanju autokefalnosti državnoj vlasti je pripadala “ne samo inicijativa, već i glavna uloga”.
Ali, istina, premda je bila i tradicija pravoslavlja i nužna predispozicija za ustrojavanje autokefalnosti, simfonija, opet, nije izričiti dio crkvenog kanonskog prava. Istoriografija je dosad propuštila i produbljenije da razmotri zasnovanost postupka Gospodara i prvojerarhâ zetskih iz 1485. o ustrojavanju nove Crkve u pogledu na ono što zaista nalaže kanonsko pravo.
Ta zasnovanost, naravno, postoji. I to u 17. pravilu IV Vaseljenskog sabora, koje glasi:
“Ako je carskom vlašću osnovan novi grad, ili se u naprijed [u budućnosti]osnuje, u takvom slučaju razređenje crkvenih oblasti neka slijedi razređenju državnom i građanskom”.
U odnosu na eparhiju u Zeti, koju je utemeljio arhiepiskop žički Sava Nemanjić – ne zna se pouzdano kada tačno, niti gdje joj je bilo prvotno sjedište – citirana Povelja i druge hrisovulje ne svjedoče da se У Христа Бога благовјерни и Богом чувани Господар зетски Ivan Crnojević uopšte pozivao na njenu sukcesiju.
Gospodar Ivan Crnojević, koji je i sam bio izdašan ktitor, na drugoj strani, nije imao razloge da u nekoliko posebnih hrisovulja ne potvrdi imovinska prava za pojedine manastire koje je u Zeti darivao Sv. Sava. Ali, ne za sve. Kako je 1870. primjetio arhimandrit Nićifor Dučić, ukinuo je Gospodar odredbe Savine hirsovulje iz 1233. u kojoj je za Manastir Sv. Nikole na Vranjini izričito potvrdio želju njenog graditelja, episkopa zetskog Ilariona Šišovića da “i ovaj njegov manastir bude izuzet kako od državne rabote i dacije, tako i od uticaja budućijeh episkopâ zetskijeh; kao i to, da manastirska ‘bratija’ (a ne vladika) biraju sebi starješinu, kojega će arhijepiskop samo potvrditi; i da manastir neposredno stoji u području srpskijeh arhijepiskopâ”.
Naime, vranjinski Manastir Sv. Nikole je Ivan Crnojević direktno potčinio katedri na Cetinju. Tim saznanjem ruski autor, dr Ivan Jastebov, bio je šokiran, pa 1880. piše: “Nije moguće da se Iv[an]Crnojević usudio prestupiti ‘заповѣдь’ Sv. Save i zaslužiti njegovo prokletstvo”. Međutim, I. Jastrebov nije uzeo u obzir da Crkva koju je utemeljivo Sava Srpski u to vrijeme nije postojala; odnosno, da je Ivan Crnojević, sa dvojicom arhijerejâ i klirom zetskim, utemeljio potpuno novu Crkvu.
Jer, “svetosavska” eparhija u Zeti je sticajem istorijskih okolnosti, preko svojih prejemnika, završila – u uniji sa Rimokatoličkom crkvom. Ni ta činjenica nije uočena u istoriografiji, mada je provjerljiva na osnovu već poznatih podataka. Arhiepiskopi, odnosno mitropoliti zetski – a stolovali su “svetosavskom” eparhijskom katedrom, koja je sa Miholjske Prevlake početkom 15. vijeka prenijeta u Manastir Prečista Krajinska – prihvatili su, uoči nestanka Pećke patrijaršije, uniju utvrđenu na Fiorentskim koncilu 1438-1439. godine; otpilike od tog perioda, titulisali su ih i kao “krajinski mitropoliti, srpski arhiepiskopi”.
Međutim, uticaj i vjerodostojnost arhijereja na katedri eparhije koju je utemeljio Sv. Sava je opadao decenijama ranije. Srpski despot Đurađ Branković, pri bjekstvu iz Zete u Dubrovnik, jednostavno je zarobio tadašnjeg mitropolita u Zeti, vjerovatno Jeftimija, te ga je poveo sa sobom i “držao ga u zatvoru”; odatle je mitropolit, piše dr Momčilo Spremić, jula 1441, “uspeo da sa broda pobegne”, te je dospio u Budvu, da bi u oktobru iste godine protiv njega bile podignute optužbe da je “oduzeo usoljeno meso i ulje”; Budvani su mitropolita avgusta 1442. “predali Mlečanima” a kasnije se Jeftimije “povukao u Prečistu Krajinsku, gde su najčešće boravili i njegovi prethodnici”; etc.
Otac Ivana Crnojevića, veliki vojvoda Stefan [Stefanica], prvi vladar iz dinastije Crnojevića, skupa sa Zetskim zborom, iz razloga što su pristali na uniju, presjekli su jurisdikciju arhijerejâ iz Prečiste Krajinske. To se desilo nakon što su 6. septembra 1455. potpisali u Manastiru Sv. Nikole na Vranjini ugovor sa predstavnikom Mletačke Republike. Prethodno, Stefan Crnojević je tukao vojske srpskog despota. U pomenutom ugovoru iz 1455. piše:
- “Da ne bude nikakvog popa ili episkopa ili arhiepiskopa katoličkog nad našim crkvama, već da budu od naše vjere nastojnici naših crkava i da ne budu pod latinskim arhiepiskopom iz Krajine. Mora se postaviti mitropolitslovenske vjere, jer se onaj mitropolit iz Krajine naziva mitropolitom Zete i on postavlja naše sveštenike, bez kojih ne možemo biti”.
Unijatski, ili “latinski”, ili srpski arhiepiskop od 1454. na “svetosavskom” tronu u Prečistoj Krajinskoj bio je arhiepiskop Pavle Dušman (u rimokatoličkim izvorima Paullus Archiepiscopus Crainensis); njegov prejemnik, Jovan, pominje se u dokumentu iz 1458, piše dr Zvezdan Folić, “dosljedno je podržavao mletačku politiku i neskriveno iznosio da je sljedbenik Rimokatoličke crkve; to ga je u očima zetskoga gospodara i njegovih podanika maksimalno iskompromitovalo, a Prečista Krajinska je bila definitino prokažena kao śedište pravoslavnoga zetskog mitropolita”.
Nema istoriografskog izvora koji potvrđuje da je “svetosavska” unijatska katedra iz Prečiste Krajinske mogla imati nekakav uticaj na slobodnom dijelu Zete gdje su vladali Crnojevići. Zna se da je sjedište pravoslavnog klira bilo upravo u slobodnom dijelu Zete, Manastiru Sv. Nikole na Vranjini, zatim u manastirima Kom i Sv. Nikole na Obodu – to znači da je, bez obzira kako je do njega došlo, ostvaren uslov koji su 1455. tražili Stefan Crnojević i Zetski zbor. Na drugoj strani, sve do 1485. nema u sačuvanim dokumentima konkretnog pomena o pravoslavnom arhijereju u manastirima na Vranjini, Komu i Obodu, ni uopšte u slobodnom dijelu Zete.
Upravo te, 1485. godine, Gospodar Ivan Crnojević otvara novu epohu ovdašnjeg pravoslavnog hrišćanstva, okončavši diskontinuitet u odnosu na zetsku “svetosavsku” eparhiju koja je otpala od pravoslavlja. U Povelji Ivana Crnojevića “svetosavska” katedra (i-ili eparhija) se i ne pominje. Na drugoj strani, jasno se u njoj utvrđuje: i osnivanje nove katedre i intronizuju se njeni arhijereji – prvi mitropolit i njegov vikarni episkop.
“Године од Христова Рођења 1484. сагради Иванбег Митрополију на Цетињу”, piše u drevnoj “Raznovrsnoj istoriji”Cetinjskog ljetopisa. K tome, Sud gospodski od sedam članova, nazvan i patrijaršijski, koji niko ne može prekršiti, prvi crnogorski zakonik, proglasio ga Ivan Crnojević, takođe se odnosi na neka crkvena zakonopravila.
Dakle, ta nova Crkva – Mitropolija na Cetinju – temelj je, po svetim kanonima, “davnosti običaja” za autokefalnost Crnogorske pravoslavne crkve. U poznatim, nebrojenim, starijim dokumentima, koji su raznim povodima nastajali, gospodari i arhijereji crnogorski su se stoljećima pozivali na crnojevićko prejemstvo njihove Crkve, države i vlasti. Što se Ivana Crnojevića tiče, on je vjernost i posvećenost svojoj Crkvi iskazao i na način što se, po svemu sudeći, pred kraj života zamonašio; u rukopisu Molebnika, napisanom u Manastiru Šudikovo, koji je iz Cetinjskog manastira prenio u Jerusalim proiguman Vasilije, postoji zapis na 118. stranici, “v” listu: “В љето 6996 [1490], пре[д]стави се монах Јов[ан] Црнојевић“;etc.
Pouzdano je teško utvrditi koje je godine, nakon što je sultan turski ustrojio 1557. Pećku patrijaršiju, Crkva Crne Gore potpala pod njenu jurisdikciju. Kotorski providur Marijan Bolica 1614. u svom opisu prilika u Crnoj Gori veli da u Cetinjskom manastiru, koji je izgradio “Presvijetli Gospodin Knez Ivan Crnojević”, tada “u svojstvu mitropolita” boravi arhijerej i “25 kaluđera i 40 drugih i iskušenika i đaka” i da “upravlja svim Crnogorcima u duhovnim stvarima priznajući iznad sebe jedino vlast Njegovog preosveštenstva Patrijarha u Peći; ali, da je “glava svoj Crnoj Gori” (cappo di tutto Montenegro) Vuko Raičev iz Ljubotinja “sa pravom titule spahije, koju je dobio od dvora iz Carigrada”.
Danila Šćepčevića [Petrovića] Njegoša – jedan autor 1896. opisuje ga kao “zvijezdu prethodnicu na Crnogorskom nebu”– izabrao je Opštecrnogorski zbor 1697. za vladiku. Od tada, postepeno, obnavlja se tradicija drevne, crnojevićke, autokefalnosti mitropolitske katedre na Cetinju.
Danilo je 1700. posvećen za vladiku u Sečuju, kod izbjeglog patrijarha pećkog Arsenija III Čarnojevića, koji je, čak i da je planirao drukčije, stavljen pred svršen čin: mogao je samo da potvrdi njegov izbor. Za Arsenija III, koji je predvodio seobu Srba, “čoveka malodušna i posve slaba”, piše 1871. Svetozar J. Niketić, postoji i tvrdnja da je “glavni prouzrokovatelj nesreće srpske”. Danilo je bio ravnodušan prema toj činjenici: rukopoložen je kod patrijarha pećkog iz potrebe da hirotonija bude po kanonu. Novi patrijarh pećki u međuvremenu je postao “Kalnik [Prvi] rodom Grk, koji nije bio izabran srpskim sveštenstvom“, nego je “s beratom carskim [sultanovim]došao u Peć“, svejedno, Danilo je njega najkasnije 1709. priznao za novog patrijarha.
Ko je na čelu Pećke patrijaršije, patrijarh grčke ili srpske narodnosti? – to pitanje nije bilo od značaja u pogledu samostalnosti mitropolitske katedre na Cetinju, niti su se mitropoliti crnogorski u to pitanje miješali; nije ih interesovalo to što su, kako piše S. J. Niketić, “na prestolu patrijarškom sedele često i takve ličnosti” koje su bile “tuđin i po narodnosti i po težnjama, pa stoga su one mlogo više obraćale pažnju na svoje sopstvene interese – na svoj džep”.
To otuda, ocjenjuje dr Živko Andrijašević, jer “nema ni jednog dokaza da je pećki patrijarh i najviše instutucije Patrijaršije – Arhijerejski sabor i Sinod na bilo koji način uticali na djelovanje Cetinjske mitropolije; nijedna odluka koju su ove institucije donosile nije obavezivala Cetinjsku mitropoliju, niti su one prema njoj zauzimale nadređenu poziciju”. I dok su drugi “mitropoliti podvlasni Pećkoj patrijaršiji, bili obavezni da se povinuju”, mitropolit crnogorski je “samostalno odlučivao kakav će stav zauzeti prema odlukama patrijarha ili insitucija Patrijaršije”. A kada je vladika Danilo Petrović donio odluku da Savu Petrovića odredi sebi za prejemnika i da on 1719. u Crnoj Gori bude za arhijereja rukopoložen, “definitivno je prestala mogućnost da pećki patrijarh, makar i formalno, utiče na izbor ličnosti za cetinjskog mitropolita”.
K ovome, naglašavam da Petrovići-Njegoši, mitropoliti crnogorski, nijesu do 1766. učestvovali u arhijerejskim saborima Pećke patrijršije gdje su se predlagali kandidati za patrijarha koji su kasnije morali biti potvrđeni fermanom sultana turskog.
U sačuvanoj i 1859. objavljenoj dokumentaciji o nekim povlasticama kojima su sultan turski, te paša i valija, darivali Arsenija IV Jovanovića Šakabentu, patrijarha pećkog (1725-1737), te njemu podvlasne arhijereje, očituje se da je glavna uloga njihova, uostalom, kao i često njihovih prethodnika i nasljednika, bila da, uz potporu i zaštitu lokalnih turskih vlasti, od pravoslavnih vjernika, raje, pod prijetnjom prinude – za klirike i sankcijom brijanja brade! – uzimaju novac, porez nazvan mirija; takođe, oni su za svoja arhijerejska zvanja pribjegavali grijehu simonije, tj. kupovanju crkvene titule.
Ništa od toga nije se moglo primjeniti na teritoriji pod vjerskom jurisdikcijom vladike Danila Petrovića, koji je 1726. našao način da patrijarha pećkog Arsenija IV “odvrati” od ambicije da u slobodnoj Crnoj Gori prikuplja miriju. “Kao nezavisni crkveni poglavar, mitropolit Vasilije [Petrović Njegoš] je pećkom patrijarhu osporavao pravo da postavlja arhijereje čak i u onom dijelu Skenderijske mitropolije koji se nalazi pod turskom vlašću”. Mitropolita Vasilija savremeni ruski istoričar dr Vladiljen N. Vinogradov naziva “glavom Crnogorske crkve”.
Emancipacija od spoljnih upliva u crkvene poslove je bila neodvojiva od procesa obnove crnojevićke srednjovjekovne države. Iako su na patrijarhe pećke gledali “sa osobitijem poštovanjem”, zapisao je 1885. godine Marko Dragović, “od kako je Crna Gora postala država za sebe, od tada i crnogorski mitropoliti upravljali su svojom Crkvom nezavisimo”.
Skrećem pažnju na jednu zanemarenu činjenicu. Fermanom sultana turskog, koji je patrijarhu pećkom Arseniju IV, tvrdi se, izdat 1731. godine, određuju se i granice njegove jurisdikcije (Ферманъ султана Мустафе-хана, србскомъ патрiярху Арсенiю одъ године турске 1143‚ а после Христа 1731). Navedene su carigradskom tronu podvlasne eparhije i oblasti – uključujući i Rimokatoličku crkvu u Bosni! – međutim, nema na tom popisu pravoslavne eparhije cetinjske ili crnogorske. To je indirektno, koliko mi je poznato, prva, sa strane, oficijelna potvrda o de facto restauriranoj samostalnosti crnojevićke mitropolitske katedre.
Svi ovi, kao i drugi primjeri i činjenice, svjedoče da crnogorska mitropolitska katedra – Crkva Crne Gore, prije 1766. godine (ukidanja Pećke patrijaršije), citiram V. Fidasa, “ima tradiciju autokefalnosti u crkvenoj praksi, prema utvrđenom starom običaju“.
Od 1697, dakle od početka epohe arhipastirstava Petrovića-Njegoša, Crkva Crne Gore nije prihvatala spoljašnje – od patrijarhâ pećkih, njihovih saborâ ili sinodâ – intervencije u pogledu prava postavljanja episkopâ, dok o “suđenju episkopima eparhije” takođe nema ni pomena. Takva “prethodna i neosporna praksa”, postojala je i prije nestanka Pećke patrijaršije; odnosno, samostalnost Crnogorske pravoslavne crkve se temeljila i na običajnom pravu, “koje čak ni Vaseljenski sabor ne može zanemariti, osim ako se u to nije posumnjalo u trenutku primjene”…
